Ці можа літаратура стаць канкурэнтам гаджэтаў? Недарэчнае пытанне, пагадзіцеся. Але рэаліі сённяшняга дня такія, што настаўнікам літаратуры даводзіцца змагацца за кожны літаратурны радок. “Дзеці не чытаюць”, — усё часцей канстатуюць яны і працягваюць шукаць новыя ідэі, якія натхняюць на чытанне класічнай мастацкай літаратуры.
“Літаратура — гэта жыццё, гэта нашы штодзённыя ўчынкі, пачуцці, перажыванні”, — гаворым мы. А дзеці хочуць прыгод і містыкі, яны зусім не настроены на аб’ёмны мастацкі змест, які трэба не толькі асвоіць, але яшчэ і прааналізаваць і суаднесці з рэальнасцю. Сітуацыю, якая склалася, можна пераламаць, ідучы ў нагу з часам. “Калі вучань не можа прыйсці ў бібліятэку, то бібліятэка прыйдзе да яго”, — адзначыў настаўнік-філолаг і інфарматык Леанід Іванавіч Адамовіч, які для сваіх вучняў стварыў электронны дапаможнік па рускай літаратуры.
На стварэнне такога электроннага сродку навучання Леаніда Іванавіча натхніла вучэбная праграма па рускай літаратуры, якая была распрацавана ў 2009 годзе. Тады ж былі зацверджаны адукацыйны стандарт і канцэпцыя прадмета “Руская літаратура”.
— Асаблівую цікавасць выклікаў раздзел № 6 канцэпцыі, у якім ішла гаворка пра вучэбна-метадычны комплекс па рускай літаратуры, які закліканы забяспечыць эфектыўную падрыхтоўку і правядзенне ўрокаў літаратуры. У працэсе выкладання літаратуры ў новых умовах я сутыкнуўся з шэрагам цяжкасцей: недастатковая забяспечанасць навучэнцаў школьнымі падручнікамі па рускай літаратуры, тэкстамі мастацкіх твораў, недахоп якаснага ілюстрацыйнага матэрыялу і аўдыявізуальнай дапамогі, дыдактычнага матэрыялу, распрацаванага ў адпаведнасці з нормамі ацэнкі.
Акрамя таго, падзенне цікавасці да чытання мастацкіх твораў і вывучэння літаратуры старшакласнікамі стала відавочным. Усё гэта і падштурхнула мяне да думкі, што ў такіх умовах патрэбен нейкі электронны прадукт, які дазволіў 
бы сістэматызаваць і арганізаваць у адзінае цэлае ўсе матэрыялы, неабходныя для падрыхтоўкі і правядзення ўрокаў рускай літаратуры ў 10 класе, а таксама даў бы магчымасць развіваць пазнавальную актыўнасць вучняў, — пачаў нашу гаворку Леанід Іванавіч.
Трэба адзначыць, што на сённяшні дзень такія электронныя прадукты па рускай літаратуры настаўнік распрацаваў не толькі для дзесяцікласнікаў. Яны ёсць і ў вучняў 5, 6, 7, 9, 11 класаў. Цяпер Леанід Іванавіч абдумвае, як такі ж дапаможнік распрацаваць для васьмікласнікаў. Час жа ідзе, і інфармацыйныя магчымасці пастаянна пашыраюцца. Але мы з вамі разгледзім канцэпцыю павышэння матывацыі да чытання на прыкладзе электроннага дапаможніка для 10 класа, бо менавіта ён паслужыў своеасаблівай матрыцай для ўсіх астатніх.
Пачнём з таго, што распрацаваны дапаможнік цалкам адпавядае вучэбнай праграме і кожная яго тэма мае пэўную структуру, якая адпавядае патрабаванням гэтай вучэбнай праграмы. У электронным дапаможніку Леаніда Іванавіча можна знайсці слайд-шоу, якое змяшчае партрэты, фота, скульптурныя выявы аўтараў вывучаемых твораў. Інфармацыя размешчана паслядоўна, у адпаведнасці з біяграфіяй аўтара. У раздзеле “Тэкст школьнага падручніка” змяшчаецца фрагмент тэкставага вучэбнага дапаможніка па літаратуры, а ў раздзеле “Тэкст твора” вучні маюць доступ да поўных тэкстаў вывучаемых мастацкіх твораў.
Далей інфармацыя прадстаўлена наступнымі раздзеламі: “Ілюстрацыйны матэрыял”, дзе размяшчаюцца ілюстрацыі да вывучаемага твора; “Экранізацыя твора” ўтрымлівае адзін ці некалькі варыянтаў экранізацыі вывучаемага твора; “Тэатральная пастаноўка” змяшчае відэаверсіі пастаноўкі вывучаемага твора на сцэне тэатра (драматычныя творы); у “Аўдыякнізе” ёсць аўдыяверсіі вывучаемых твораў, якія выконваюцца акцёрамі кіно і тэатра. Кампазіцыя аўдыякніжкі адпавядае кампазіцыі арыгінала. Указана працягласць фрагментаў, ёсць элементы кіравання прайграваннем фрагментаў.
Раздзел “Песні на вершы” змяшчае музычныя творы, створаныя на аснове некаторых вершаў. У раздзеле “Вучым на памяць” змешчаны тэксты твораў (альбо ўрыўкаў), якія пералічаны ў раздзеле вучэбнай праграмы “Для завучвання на памяць”, а “Слоўнік тэрмінаў” дае паняцці літаратурных тэрмінаў з раздзела вучэбнай праграмы “Тэорыя літаратуры”. У “Схемах і табліцах”, натуральна, прадстаўлены схемы, якія адносяцца да вывучаемага твора, у “Літаратуразнаўстве” — тэксты (або фрагменты) артыкулаў літаратурных крытыкаў, у “Каментарыях і аналізе” — каментарыі да вывучаемага твора, а таксама варыянты яго аналізу.
Раздзел “Відэалекцыя” ўтрымлівае відэазапісы лекцый па тэме, якія вывучаюцца, “Дакументальнае відэа” дае магчымасць паглядзець навукова-папулярныя і публіцыстычныя фільмы, прысвечаныя жыццю і творчасці вывучаемага аўтара, а “Біяграфічныя відэа” ўтрымлівае мастацкія фільмы, прысвечаныя жыццю і творчасці вывучаемага аўтара. “Дадатковае чытанне” змяшчае тэксты твораў з раздзела “Для дадатковага чытання” ў адпаведнасці з вучэбнай праграмай, “Дыдактычныя матэрыялы” даюць прыкладныя пытанні да вывучаемых твораў, а таксама некаторыя практычныя заданні.
У раздзеле “Літаратура і мастацтва” размешчаны творы жывапісу, музыкі, тэатра, у “Вучэбнай праграме” — фрагмент вучэбнай праграмы па літаратуры, які адносіцца да тэмы, што вывучаецца.
“Метадычны дапаможнік” утрымлівае метадычныя рэкамендацыі па вывучэнні пэўнай тэмы. У раздзеле “План урока” сабраны планы-канспекты ўрокаў па тэмах, якія вывучаюцца, а ў “Вымяральных матэрыялах” — заданні для арганізацыі тэматычнага і выніковага кантролю. “Правер сябе” — раздзел з выніковым тэстам па вывучанай тэме.
*****
Далей Леанід Іванавіч расказаў пра тэхнічныя этапы стварэння дапаможніка. І тут ён вельмі хутка ператварыўся ў настаўніка інфарматыкі.
— Дапаможнік заснаваны на тэхналогіі Flash. Для канверсавання тэкставага матэрыялу ў фармат флэш-роліка выкарыстоўваецца праграма Macromedia FlashPaper. Атрыманы дакумент мае магчымасць маштабіравання тэксту (гэта вельмі важна, калі ёсць праблемы са зрокам), вываду яго на друк (усяго або асобнымі старонкамі), а таксама пошуку і навігацыі.
Ілюстрацыйны матэрыял аб’ядноўваецца ў выглядзе слайд-шоу. Для канверсавання ілюстрацыйнага матэрыялу ў фармат флэш-роліка выкарыстоўваецца ўтыліта iSpring. Атрыманае слайд-шоу мае элементы кіравання, а таксама магчымасць стварэння паметак да слайдаў. Ілюстрацыі размешчаны паслядоўна, у адпаведнасці з сюжэтам твора, для некаторых твораў разбіты па раздзелах. Аўдыяматэрыялы канверсуюцца ў фармат mp3, прапісваюцца асноўныя ID-тэгі (аўтар, назва, выканаўца, дата), якія выкарыстоўвае аудыяплэер, таксама запаўняецца плэй-ліст, які захоўваецца ў фармаце xml. Відэаматэрыялы канверсуюцца ў фармат flv, затым наладжваецца знешні выгляд кампанента відэаплэера. Тэст ствараецца з дапамогай праграмы Adobe Captivate.
У тэсце прапаноўваюцца заданні наступных тыпаў: актыўная зона, адзіночны выбар, множны выбар, увод адказу з клавіятуры, адпаведнасць, паслядоўнасць, укладзеныя адказы. Прадугледжаны магчымасць пропуску задання і вяртання да яго, адмена (скідванне) адказу, пацвярджэнне адказу, указанне на правільнасць/няправільнасць адказу, прагляд заданняў выкананага тэста з правільнымі адказамі і каментарыямі. Таксама паказваецца колькасць набраных балаў па ходзе тэста, нумар задання, колькасць адказаў, працэнт выканання тэста. Гэты дапаможнік можа выкарыстоўвацца настаўнікам для падрыхтоўкі і правядзення ўрокаў літаратуры, а таксама навучэнцамі для падрыхтоўкі да ўрокаў або да самастойнай работы.
Затым Леанід Іванавіч расказаў пра варыянты выкарыстання дапаможніка, выступіўшы ў якасці педагога-ўніверсала, сапраўднага прафесіянала:
— Напрыклад, настаўнік вядзе ўрок, выкарыстоўваючы відэашэраг у якасці наглядных дапаможнікаў (найбольш цікавыя відэа, аўдыяматэрыялы і графіка). Урок праходзіць у форме лекцыі з выкарыстаннем мультымедыйнага праектара або тэлевізара. Гэты варыянт выкарыстоўваецца пры наяўнасці аднаго мультымедыйнага камп’ютара. Урок можа праходзіць у любым кабінеце.
Яшчэ варыянт: кожны навучэнец на ўроку самастойна за індывідуальным камп’ютарам працуе з вучэбным дапаможнікам, займаючыся ў звычайным для сябе тэмпе і атрымліваючы выніковую ацэнку сваёй дзейнасці. Гэты варыянт прадугледжвае наяўнасць камп’ютараў, колькасць якіх адпавядае колькасці вучняў. Урок праходзіць у кам’ютарным класе.
А можа быць і такі сцэнарый: традыцыйны ўрок, які спалучае аповед настаўніка з групавой самастойнай работай вучняў у камп’ютарным класе над асобнымі пытаннямі тэмы або іншымі матэрыяламі мультымедыйнага дапаможніка. Работа мае на ўвазе наяўнасць некалькіх камп’ютараў, каб за кожным магло размясціцца не больш за 1–2 чалавекі. Урок праходзіць у камп’ютарным класе.
Ну і яшчэ адзін варыянт: вывучэнне некалькімі групамі ў класе рознага матэрыялу з наступным абмеркаваннем. Колькасць камп’ютараў павінна адпавядаць колькасці груп. Урок, зразумела, павінен праходзіць у камп’ютарным класе. Дамашняя самастойная работа вучняў з дапаможнікам, усталяваным на хатні камп’ютар (пры яго наяўнасці), — пералічыў Леанід Іванавіч.
— Сучасны ўрок неэфектыўны і, па вялікім рахунку, бескарысны, калі ён не мае на ўвазе тэхналагічнай асновы, калі ён не спраектаваны, не пралічаны па ўсіх этапах з выразна выверанымі дыдактычнымі мэтамі, выхаваўчымі і развіццёвымі задачамі, з улікам псіхолага-педагагічных асаблівасцей пэўнага класа і кожнага вучня паасобку, — адзначыў педагог.
*****
Ідэя праекта прадугледжвала стварэнне дапаможніка на ўсе выпадкі жыцця, гэта значыць, яго можна выкарыстоўваць на любым уроку літаратуры ў любым класе незалежна ад узроўню падрыхтоўкі навучэнцаў. Мой сённяшні суразмоўнік з’яўляецца прыхільнікам традыцыйнага ўрока літаратуры і разглядае камп’ютар як звычайны тэхнічны сродак навучання (універсальны), які дапамагае рэалізоўваць мэты ўрока.
Выкарыстанне мультымедыйнага дапаможніка на ўроках літаратуры дае станоўчыя вынікі для настаўніка і навучэнцаў. Для настаўніка ён зручны тым, што цалкам адпавядае вучэбнай праграме. Навучэнцы атрымліваюць магчымасць для самастойнай працы, развіваюць сваю інфармацыйную культуру.
— Я працягваю работу над развіццём гэтага праекта. Цяпер шырокапалосны доступ у інтэрнэт стаў звычайнай з’явай, таму праект трансфармуецца ў вэб-сайт, які размешчаны па адрасе http://rulitpro.jimdo.com. Вэб-сайт дазваляе арганізаваць некаторыя элементы дыстанцыйнага навучання, а таксама вырашае праблемы з навучэнцамі, якія вымушаны прапускаць заняткі па стане здароўя.
Для суправаджэння дапаможніка ў 2014 годзе быў выдадзены зборнік матэрыялаў, які падрабязна расказвае пра тое, як можна стварыць падобны прадукт для іншых вучэбных прадметаў, а таксама разглядае методыку выкарыстання дапаможніка для вывучэння канкрэтных тэм у 10 класе. Думаю, што мой досвед будзе карысны педагогам, якія цікавяцца выкарыстаннем інфармацыйных тэхналогій у працэсе навучання, а таксама педагогам, якія толькі пачынаюць сваю працоўную дзейнасць.
Як адзначаюць спецыялісты, мультымедыйныя сродкі пры ўмелай арганізацыі настаўнікам урока могуць узяць на сябе функцыі вядзення ўрока. Дзякуючы ім, павышаецца цікавасць да навучання. Псіхолагі даўно заўважылі, што сучасныя дзеці інфармацыйнага грамадства — гэта дзеці “экраннай інфармацыі”. Інфармацыя экрана манітора, інтэрактыўнай дошкі, праектара, тэлевізара, кінатэатра ўспрымаецца імі намнога лепш, чым кніжная.
Мы можам шкадаваць і нават абурацца, што вучні мала чытаюць. Але гэта той важны фактар, які неабходна ўлічваць пры арганізацыі вучэбнага працэсу. І, напрыклад, выкарыстанне аўдыякніжкі дазваляе павысіць узровень асэнсавання тэксту (асабліва пры вывучэнні драматычных твораў). Як адзначаюць навучэнцы, тэкст становіцца больш зразумелым, калі адначасова слухаць аўдыякніжку і працаваць з тэкстам твора, — лічыць настаўнік.
Па словах Леаніда Іванавіча, пакуль нельга гаварыць, што яго вучні на сто працэнтаў пачалі актыўна чытаць, але станоўчыя зрухі ёсць, што не можа не радаваць. А з’яўленне сайта толькі пераканала яго ў думцы, што ён на правільным шляху. Колькасць наведвальнікаў расце, а гэта азначае толькі адно: мастацкая літаратура вучням патрэбна, прычым не толькі Суклінскай школы. Сайт Леаніда Іванавіча наведвае 500 чалавек у месяц.
Сам жа настаўнік не стамляецца гаварыць пра тое, што электронныя сродкі навучання адкрываюць новыя магчымасці для кіравання вучэбным працэсам. Настаўнік можа хутка рэагаваць на зменлівую сітуацыю, забяспечваць рознаўзроўневымі заданнямі вучняў, пастаянна сачыць за вучэбнай сітуацыяй. Неабходная інфармацыя з’яўляецца на экране ў загадзя падрыхтаваным тэмпе і аб’ёме. Дыялог настаўніка з класам, візуальны кантакт не спыняюцца ні на секунду.
Акрамя таго, як заўважае мой суразмоўнік, мяняецца эстэтыка ўрока. Настаўнік атрымлівае прыстасаванні для арганізацыі больш прывабных заняткаў. Прычым для гэтага, як правіла, не патрабуецца спецыяльных навыкаў мастака, фатографа або друкара. Дастаткова добра авалодаць адпаведнымі праграмамі.
З’яўляецца магчымасць тыражавання мультымедыйнага ўрока. Абагульненне педагагічнага вопыту набывае зусім новыя рысы, калі педагагічнай супольнасці прапаноўваюцца не проста аўтарскія апісанні, а тэхналагічна завершаныя распрацоўкі, якія могуць выкарыстоўваць іншыя педагогі. А Леанід Іванавіч шчыры і адкрыты педагог, які зусім не шкадуе сваіх напрацовак для калег, таму яго вопыт пастаянна распаўсюджваецца ў рэгіёне.
Вольга ДУБОЎСКАЯ.
