Першыя крокі атэстацыі

- 11:30"Настаўніцкай газеце" — 70

Атэстацыя настаўнікаў застаецца адной з самых гарачых тэм. Але гэта не першы выпадак у гісторыі, калі яна выходзіла на першы план. Так, 40 гадоў назад “Настаўніцкая газета” пісала аб пасяджэннях адпаведных рабочых груп, аб тым, што “набліжэнне атэстацыі прымусіла кожнага настаўніка з большай сур’ёзнасцю паставіцца да сваіх абавязкаў, да свайго ідэйна-палітычнага і прафесіянальнага росту”. Канечне, з 1975 года, калі, напрыклад, яшчэ не існавала кваліфікацыйных катэгорый настаўнікаў (яны з’явіліся на пачатку 90-х), адбылося нямала змен у гэтай сферы, але пэўныя паралелі захоўваюцца. І аб адным, і аб другім мы прапанавалі паразважаць рэктару Акадэміі паслядыпломнай адукацыі кандыдату фізіка-матэматычных навук Андрэю Пятровічу МАНАСТЫРНАМУ і прарэктару АПА па навукова-метадычнай рабоце доктару педагагічных навук Галіне Іванаўне НІКАЛАЕНКА.

Ад маладога спецыяліста да метадыста

У 1975 годзе, як нагадвае нам стары нумар “Настаўніцкай газеты”, у склад рабочай групы па атэстацыі ўваходзілі прадстаўнікі партыйных, прафсаюзных, камсамольскіх органаў, настаўнікі і кіраўнікі школ, прадстаўнікі аддзела народнай асветы. А яшчэ чытачам выдання нагадвалі, што для правільнага вызначэння кваліфікацыйнага ўзроўню настаўніка трэба мець “аб’ектыўныя, замацаваныя дакументальна звесткі пра эфектыўнасць усяго комплексу яго дзейнасці”.
— Атэстацыя ў школе з’явілася не сёння, — кажа А.П.Манастырны. — У чымсьці яе фармат захаваўся: атэстацыю настаўнікі праходзяць па месцы работы, як і сорак гадоў назад, яе ажыццяўляе камісія. Атэстацыйная камісія ствараецца ва ўстанове адукацыі, упраўленні (аддзеле) адукацыі. У яе могуць быць выбраны педагагічныя работнікі, якія маюць першую, вышэйшую кваліфікацыйную катэгорыю або катэгорыю “настаўнік-метадыст”. У склад камісіі ўваходзяць прадстаўнік адміністрацыі, прафсаюзнага камітэта. І характарыстыка на кожнага настаўніка, які падлягае атэстацыі, як і раней, патрабуецца. Другую катэгорыю малады настаўнік без катэгорыі, прайшоўшы атэстацыю, можа атрымаць праз два гады работы, яшчэ праз два гады — першую і яшчэ праз тры — вышэйшую.
Сярод навацый апошняга часу рэктар АПА, канечне, выдзяляе ўвядзенне некалькі гадоў назад кваліфікацыйнай катэгорыі “настаўнік-метадыст”, чаго, безумоўна, не было ні ў 1975-м, ні нават у 2005-м. У адпаведнасці з Інструкцыяй аб атэстацыі, настаўнік-метадыст — гэта педагог, які мае аўтарскую методыку выкладання вучэбнага прадмета або абагульнены ўласны вопыт, які выкарыстоўваюць іншыя настаўнікі, публікацыі ў навукова-метадычных і іншых выданнях аб вопыце прымянення сучасных адукацыйных, выхаваўчых і іншых тэхналогій, выкарыстання эфектыўных педагагічных форм, метадаў і сродкаў навучання. Метадыст павінен займацца навучаннем, павышэннем кваліфікацыі, прафесійным развіццём сваіх калег-настаўнікаў. Праўда, раней, у 90-я гады, існавала ганаровае званне “настаўнік-метадыст”, своеасаблівая ўзнагарода лепшым настаўнікам. Так што праца прафесіяналаў з вялікім вопытам, высокай кваліфікацыяй цанілася ва ўсе часы.
— Між іншым, —далучаецца да размовы Г.І.Нікалаенка, — ініцыятыву наконт гэтай кваліфікацыйнай катэгорыі праявілі ў свой час самі настаўнікі, якія лічылі, што праца найлепшых з іх патрабуе асаблівай ацэнкі. Зараз у Беларусі гэтую кваліфікацыйную катэгорыю атрымалі больш за 130 настаўнікаў (амаль за тры гады). Яны, зноў жа па ўласнай ініцыятыве, аб’ядналіся ў асацыяцыю “Імкненне”, якая дзейнічае пры Беларускім педагагічным таварыстве.
Трэба сказаць, не ўсе жадаючыя паспяхова здаюць кваліфікацыйны экзамен на гэтую катэгорыю — працэнтаў 15 педагогаў яе не атрымліваюць. Праўда, яны маюць права ўжо праз год зрабіць другую спробу. Крыху больш — 17—18% — жадаючых не праходзяць атэстацыю і на прысваенне вышэйшай або іншай кваліфікацыйнай катэгорыі, і яны таксама маюць права на “пераздачу”.
— Як мне здаецца, 138 настаўнікаў-метадыстаў на краіну мала, — заўважае А.П.Манастырны. — У ідэале хацелася б, каб у кожным раёне па кожным прадмеце быў настаўнік-метадыст. Хаця такой мэты мы ўсё ж не ставім, бо настаўнікі самі вырашаюць, ці здаваць ім экзамен на прысваенне гэтай кваліфікацыйнай катэгорыі.
Дадам, што настаўнікі-метадысты атрымліваюць даволі значную даплату: зараз гэта прыкладна 1,5 млн. Гэта, безумоўна, немалаважны фактар для педагога, які вырашыў атрымаць адпаведную кваліфікацыю, хаця, упэўнена, не памылюся, што не менш важны і маральны складнік. Людзі жадаюць быць прафесійна ацэненымі ў адпаведнасці са сваім вопытам і магчымасцямі.

Пастаяннае пацвярджэнне

Яшчэ адной значнай навацыяй Андрэй Пятровіч называе ўвядзенне абавязковага кваліфікацыйнага экзамену ў працэсе атэстацыі як на прысваенне, так і на пацвярджэнне вышэйшай кваліфікацыйнай катэгорыі.
— Раней настаўніку, які меў вышэйшую катэгорыю, было не абавязкова яе пацвярджаць, заўважае кіраўнік акадэміі. — Цяпер жа адным з этапаў пацвярджэння з’яўляецца кваліфікацыйны экзамен, які неабходна вытрымаць у абласным інстытуце развіцця адукацыі або ў іншай установе адукацыі, якая мае такое права ў адпаведнасці з інструкцыяй.
А.П.Манастырны не хавае, што гэтая навацыя выклікала найбольшы рэзананс у настаўніцкім асяроддзі. Чаму?
— Да 2012 года склалася такая сітуацыя, што прыкладна палова працуючых педагогаў мела вышэйшую катэгорыю, — кажа ён. — Для атрымання вышэйшай катэгорыі трэба было здаць экзамен, напрыклад, у ІРА, але потым ніякіх экзаменаў не патрабавалася, да канца кар’еры чалавек мог працаваць з гэтай катэгорыяй, праходзячы звычайную атэстацыю ў сваёй школе. Многія атрымлівалі яе па выслузе гадоў: праз 10 гадоў пасля атрымання першай катэгорыі настаўнік пры станоўчым рашэнні атэстацыйнай камісіі набываў вышэйшую. Амаль палова педагогаў з вышэйшай кваліфікацыйнай катэгорыяй скарысталася ў свой час гэтым правам. Паняцце “настаўнік вышэйшай катэгорыі” ў пэўнай ступені дэвальвавалася.
Увядзенне экзамену на пацвярджэнне вышэйшай катэгорыі, па меркаванні А.П.Манастырнага, з’яўляецца апраўданым, бо настаўнік з такой катэгорыяй — гэта чалавек, які павінен даказваць сваю кваліфікацыю, павінен пастаянна развівацца. Настаўнікі-метадысты таксама павінны здаваць падобны экзамен у АПА, але ў сувязі з адносна нядаўнім увядзеннем гэтай кваліфікацыйнай катэгорыі такіх выпадкаў пакуль не было. Пацвярджэнне праходзіць раз у пяць гадоў. Зараз у акадэміі займаюцца навуковай распрацоўкай пераліку кампетэнцый, якія неабходна будзе фарміраваць у настаўніка-метадыста пры павышэнні яго кваліфікацыі.
— У кола такіх кампетэнцый абавязкова будзе ўваходзіць кампетэнцыя настаўніка-метадыста як андрагога — спецыяліста па навучанні дарослых, — дадае Галіна Іванаўна Нікалаенка. — Гэтыя настаўнікі павінны ўмець працаваць з дарослай аўдыторыяй, прычым з рознай: з маладымі педагогамі, настаўнікамі з вышэйшай катэгорыяй, кіраўнікамі сістэмы адукацыі і г.д. Мала ўмець рэалізоўваць сваю сістэму, неабходна ўмець даносіць яе да іншых.

Гатоўнасць прайсці іспыт

Калі вярнуцца да экзамену на вышэйшую катэгорыю, то раней яго змест вызначаў інстытут, які і прымаў экзамен.
— Але ўзніклі абгрунтаваныя падазрэнні, што ўзровень патрабаванняў, якія прад’яўляюцца да педагогаў, у кожнай установе розны, — гаворыць рэктар АПА. — Міністэрства вырашыла ствараць па кожнай дысцыпліне або напрамку дзейнасці рэспубліканскія кваліфікацыйныя камісіі. Большая іх частка працуе пры Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, частка — пры Беларускім дзяржаўным педагагічным універсітэце, Рэспубліканскім інстытуце прафесійнай адукацыі, Рэспубліканскім інстытуце вышэйшай школы, іншых установах. У такіх камісіях працуюць і настаўнікі-практыкі, і прадстаўнікі УВА, і метадысты з розных устаноў — усяго 5—7 чалавек у кожнай камісіі.
Вялікі плюс арганізацыі такіх камісій заключаецца, на думку Андрэя Пятровіча, у адзінстве патрабаванняў да тых, хто здае экзамен, дастаткова высокім прафесійным узроўні яе спецыялістаў, а таксама пэўнай эканамічнай мэтазгоднасці.
Спецыялісты адзначаюць, што ў выніку такога падыходу значна скарацілася колькасць жадаючых зда ць экзамен. Па ацэнках АПА, да ўвядзення новых правіл штогадова каля трох тысяч чалавек атрымлівалі вышэйшую катэгорыю, прыкладна столькі ж атрымлівалі яе па выслузе гадоў, цяпер іх колькасць зменшылася ў некалькі разоў.
Яшчэ адзін важны момант, які да гэтага часу з’яўляецца падставай для дыскусій, — гэта сама працэдура кваліфікацыйнага экзамену для прэтэндэнтаў на вышэйшую катэгорыю. Адна з яе частак — пісьмовая работа з абагульненнем уласнага педагагічнага вопыту, якую абавязаны выканаць настаўнік.
— Ідэя заснавана на выяўленні кампетэнцый таго, хто здае экзамен, як чалавека, які ажыццяўляе адукацыйны працэс, — тлумачыць мой суразмоўца. — Сюды ўваходзяць яго пэўныя веды па псіхалогіі дзіцяці, аб метадах арганізацыі ўрока, новых адукацыйных тэхналогіях, нарматыўна-прававой базе і г.д. Прафесійны рост настаўніка адбываецца дзякуючы прырашчэнню менавіта гэтага складніка, бо веданне прадмета апрыёры павінна быць у кожнага выпускніка педагагічнага ўніверсітэта хаця б на сярэднім, дастатковым узроўні, інакш ён наогул не спецыяліст.
Але ў першы дзень экзамену педагогі ўсё ж дэманструюць пэўныя фармальныя веды, у тым ліку па сваім прадмеце. Не ўсе, прызнаецца рэктар АПА, спраўляюцца, таму прадметны складнік пакуль застаецца.
— Ідэя экзамену заключаецца ў тым, што чалавек, які дасягнуў пэўных вышынь у сваёй рабоце, здольны рэфлексаваць і ацэньваць свае дасягненні, абараняць гэтую пазіцыю. Мы лічым, што калі чалавек рыхтуецца да такога экзамену, то ён развіваецца, павышае свой прафесійны ўзровень, — дадае А.П.Манастырны.
Апісанне вопыту педагагічнай дзейнасці выяўляе здольнасць чалавека абагульняць свае думкі, лічаць спецыялісты, што з’яўляецца найважнейшым кампанентам работы настаўніка. Бо педагогу мала самому ўмець адмыслова рашаць задачы, ён павінен навучыць гэтаму не толькі самых здольных дзяцей, але і вучняў любога ўзроўню падрыхтаванасці. За любой кваліфікацыяй настаўніка стаяць дзеці, як кажуць мае суразмоўцы.
— Зараз мы працуем над тым, каб прапанаваць педагогам іншыя формы экзамену на пацвярджэнне вышэйшай катэгорыі, — гаворыць Г.І.Нікалаенка. — Напрыклад, замест апісання вопыту прэтэндэнт можа выцягнуць білет, дзе будуць пытанні па тэорыі і методыцы выкладання прадмета, тэсты, задачы і г.д. Камісія можа прапанаваць праектаванне фрагмента педагагічнай дзейнасці з пазіцыі фарміравання ў вучняў пэўных кампетэнцый. Частка экзамену можа складацца з вырашэння педагагічных сітуацый і г.д.
Практыка пакажа, ці замацуюцца такія варыянты (іх пяць) заданняў на іспытах па пацвярджэнні вышэйшай кваліфікацыйнай катэгорыі, іх збіраюцца апрабаваць з 2016 года. Верагодна, выбіраць форму здачы экзамену будуць установы, дзе праходзяць іспыты. Дарэчы, варыянты распрацаваны па выніках апытанняў педагогаў.
Што ж, як і напісана ў “Настаўніцкай газеце” 15 лютага 1975 года, “ёсць усе падставы прадбачыць, што атэстацыя … прывядзе да ўзмацнення самаадукацыі настаўнікаў, актывізуе іх уд зел у метадычнай рабоце”. Магчыма, не ўсе з гэтым пагодзяцца, але падставы лічыць так ёсць і зараз. Як кажа Андрэй Пятровіч Манастырны, гатоўнасць настаўніка прайсці іспыт павінна быць стапрацэнтнай, бо ён кожны дзень падвяргае іспытам дзяцей.
Ацэнка кваліфікацыі педагогаў — гэта тая гарантыя, якую адукацыя дае грамадству. Атэстацыя, як у 70-я гады мінулага стагоддзя, так і зараз, з’яўляецца своеасаблівым аглядам педагагічных дасягненняў. Так, лепшыя з прадстаўленых на кваліфікацыйным экзамене вопытаў рэкамендуюцца для публікацыі ў артыкулах і спецыяльных зборніках, становяцца агульным набыткам педагогаў краіны.

Марына ХІДДЖАЗ.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.