Слова валодае магутнай сілай. Яно можа прымусіць чалавека сумаваць і радавацца, прынесці пакуты і палёгку, пасварыць і памірыць, падарыць надзею, вылечыць. Уменне ўздзейнічаць на слухачоў жывым словам і выклікаць пачуцці, эмоцыі не ўзнікае само па сабе. Гэтаму спрыяе карпатлівая работа па развіцці маўлення малодшых школьнікаў і фарміраванні ў іх навыкаў правільнага, беглага, удумлівага чытання.
Дыханне, дыкцыя, інтанацыя…
— Авалоданне навыкамі выразнага чытання адыгрывае немалаважную ролю ў агульнай сістэме развіцця маўлення малодшых школьнікаў, спрыяе засваенню дзецьмі літаратурнай мовы, літаратурнага вымаўлення, стварае ўмовы для творчага мыслення і самавыяўлення, — адзначае настаўніца пачатковых класаў сярэдняй школы № 32 Магілёва Лілія Сенакосава. — Работа над выразным чытаннем літаратурнага твора ўключае некалькі этапаў. Першы этап — падрыхтоўка да ўспрымання твора. Трэба зацікавіць навучэнцаў, прадставіць адлюстраванае ў творы жыццё так, каб яно было зразумелым дзецям, знайсці адказы на пытанні, якія ў іх узніклі. Другі этап — знаёмства з творам. Часцей за ўсё гэта чытанне тэксту настаўнікам. Такое чытанне раскрывае сэнс твора, дазваляе адчуць яго каларыт, уявіць намаляваныя карціны. Выразнае чытанне настаўніка з’яўляецца прыкладам, узорам, да якога могуць імкнуцца навучэнцы.
Важнае значэнне ў працэсе выразнага чытання мае дыханне. Удых падчас чытання павінен быць нячутным, выдых эканомным, колькасць паветра, якое ўдыхаецца, суразмернае фразе. Для трэніроўкі дыхання малодшыя школьнікі выконваюць практыкаванне, якое імітуе “нюханне кветкі”.
Добрая дыкцыя — адна з умоў выразнага маўлення. Яна дае магчымасць дакладна перадаваць змест, даносіць да слухача кожнае слова. Для развіцця ў дзяцей артыкуляцыйнага апарату, фарміравання маўленчага слыху і правільнай гаворкі педагог выкарыстоўвае практыкаванні на вымаўленне зычных гукаў, бо менавіта зычныя забяспечваюць правільную дыкцыю. Гэта і работа з чыстагаворкамі, скорагаворкамі, прыказкамі і прымаўкамі. Малодшым школьнікам прапануецца вымаўляць адну і тую ж скорагаворку, мяняючы інтанацыю або парадак слоў. Для развіцця дыкцыі Лілія Міхайлаўна рэкамендуе вучням чытаць уголас, паўтараць некалькі разоў, завучваць цяжкавымаўляльныя словы і абавязкова сачыць за паставай.
Інтанацыя — прымета вуснага маўлення, яго сэнсавая і эмацыянальная афарбоўка, асноўны сродак маўленчай выразнасці. Пры дапамозе інтанацыі выяўляецца сэнс прачытанага, малююцца героі і іх характары, настрой, стаўленне чытача да таго, што адбываецца. Ужо ў самым пачатку работы над інтанацыяй Л. М.Сенакосава паказвае навучэнцам, як адна фраза можа гучаць парознаму, калі лагічны націск перанесці з аднаго слова на іншае. Галоўнае слова ў сказе з’яўляецца сэнсавым цэнтрам, і пры дапамозе патрэбнай інтанацыі можна выказаць стаўленне гаворачага да прадмета. Уменне вылучаць ударныя словы робяць інтанацыю зразумелай. Напрыклад, фразу “Казка бабулі спадабалася дзецям?” некалькі разоў прапануецца паўтарыць, кожны раз вылучаючы іншае галоўнае слова. Дзеці разумеюць, што пры гэтым і адказ на пытанне будзе кожны раз іншым.
Для работы над інтанацыяй Лілія Міхайлаўна прапануе наступныя практыкаванні: скажыце “Добры дзень!” з адценнем абыякавасці, упэўненасці, няўпэўненасці, абурэння, збянтэжанасці і інш.; прачытайце адну і тую ж прапанову з рознай інтанацыяй; практыкаванне “Прыдумай інтанацыю” (фразу “Прычыніце, калі ласка, акно” навучэнцы прамаўляюць па чарзе, імкнучыся не паўтараць інтанацыю адзін аднаго).
Для развіцця крытычнага мыслення
Эфектыўна фарміраваць чытацкую дасведчанасць малодшых школьнікаў, па меркаванні намесніка дырэктара па вучэбнай рабоце сярэдняй школы № 4 Мінска Вольгі Шутко, дазваляюць прыёмы тэхналогіі развіцця крытычнага мыслення. Сярод іх — прыём “Чытанне з прыпынкамі”, які рэалізоўваецца шляхам дзялення тэксту на сэнсавыя часткі (навучэнцы пры чытанні, спыняючыся ў пэўных месцах, па пытаннях настаўніка робяць прагноз аб далейшым развіцці падзей, а потым параўноўваюць свае прагнозы з прачытаным), прыём “Стварэнне віктарыны” (групы навучэнцаў, чытаючы тэкст, рыхтуюць да яго пытанні для віктарыны, потым групы спаборнічаюць паміж сабой), прыём “Работа з апытальнікам” (навучэнцы, знаёмячыся з новым тэкстам, знаходзяць адказы на шэраг пытанняў, што даюцца ў форме, якая патрабуе як прамога адказу, так і інтэрпрэтацыі, апоры на асабісты вопыт, а ў канцы праводзіцца абавязковая праверка дакладнасці і правільнасці выканання задання). Яшчэ адзін прыём — “Тоўстыя і тонкія пытанні” (“тонкія пытанні” патрабуюць ведання фактычнага зместу тэксту — “хто..?”, “як..?”, “калі..?” і г.д., а “тоўстыя пытанні” прымушаюць разважаць, аналізаваць — “у чым падабенства і адрозненне..?”, “растлумачце, чаму..?”, “што будзе, калі…?”). Напрыклад, працуючы з тэкстам “Быліны” ў 4 класе фармулююцца як “тонкія пытанні”: хто з’яўляецца героямі былін? за якія якасці іх называлі волатамі? хто расказваў быліны? як выконваліся быліны?, так і “тоўстыя”: дакажыце, што быліны — гэта жанр вуснай народнай творчасці; што агульнага і чым адрозніваюцца былінныя героі ад казачных?
Ацаніць новы тэкст, інфармацыю з розных бакоў дазваляе прыём “Шэсць капелюшоў мыслення”. Пры вывучэнні былін гэты прыём выкарыстоўваецца наступным чынам: Белы капялюш (факты): як і калі ўзніклі быліны? хто з’яўляецца героямі былін? хто ім дапамагаў? Жоўты капялюш (станоўчыя бакі): якія станоўчыя якасці дапамагаюць волатам быць абаронцамі Радзімы? Чырвоны капялюш (эмоцыі): якія пачуцці выклікалі ў вас вобразы волатаў? Зялёны капялюш (крэатыў): прыдумайце, як могуць дапамагчы волатам сонца, вецер, коні? Сіні капялюш (вынік): што агульнага і чым адрозніваюцца быліны ад казак?
У скарбонку юнага паэта
— Дзеці малодшага школьнага ўзросту — сапраўдныя фантазёры, якія маю ць багатае ўяўленне, патрэбу выдумляць, — гаворыць намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце сярэдняй школы № 10 Барысава Мінскай вобласці Вольга Угляніца. — Чытаючы мастацкія творы, у навучэнцаў часта ўзнікае жаданне стварыць свае маленькія літаратурныя шэдэўры. Няўдалыя спробы пісьменніцтва прыводзяць да згасання цікавасці да словатворчасці. Каб гэтага не адбылося, настаўніку неабходна праводзіць метадычна правільную сістэмную работу па арганізацыі літаратурна-творчай дзейнасці малодшых школьнікаў. Каб ствараць уласныя літаратурныя творы, навучэнцам трэба фарміраваць запас вобразных слоў і выразаў, бо ў значнай часткі дзяцей зніжаны або якасна непаўнавартасны лексічны запас. Перш чым вучыць рыфмаваць, трэба навучыцца бачыць у вершах выяўленчыя сродкі, якія дапамагаюць зразумець пачуцці і перажыванні. Развіццё назіральнасці, чуласці да паэтычнага слова, уменне знаходзіць у тэксце эпітэты, параўнанні, метафары, назіранне за рытмічнасцю вершаванай мовы, за выяўленчасцю і выразнасцю слова ў мастацкім тэксце — вось асноўныя напрамкі работы па развіцці паэтычнай творчасці.
Пры рабоце над выяўленчымі сродкамі мовы выкарыстоўваецца такі прыём, як “Скарбонка юнага паэта”. Пры знаёмстве з творамі розных паэтаў навучэнцам прапануецца ў сшытку пад назвай “Скарбонка юнага паэта” збіраць матэрыял для назірання, асэнсавання і магчымага частковага выкарыстання ў сваіх творах. Гэта могуць быць выяўленчыя сродкі мовы (эпітэты, параўнанні, метафары), якія сустракаюцца ў вывучаемых літаратурных (у першую чаргу паэтычных) творах: “терем расписной” (І.Бунін), “по осенним ковровым дорожкам” (У.Арлоў), “волнистыми коврами” (А.Пушкін), “незабудки синеглазые” (Я.Дзягуціце) і інш., рыфмы, якія спадабаліся: расписной — стеной, багряный — поляной, сквозной — сосной, оконца — солнца, метели — ели, берез — мороз (І.Бунін); холоднее — грустнее, брусника — крика (К.Бальмонт).
Эфектыўным з’яўляецца прыём “Закончы сказ”. Вучням прапаноўваецца незакончаны сказ, у якім пэўны прыродны аб’ект ці з’яву неабходна з чым-небудзь параўнаць:
Звезды сияют на небе, как…
Снег сверкает на солнце, как….
Каб складаць вершы, трэба ўмець назіраць, заўважаць вакол самае яркае і незвычайнае, падбіраць выразныя словы і, галоўнае, трэба ўмець рыфмаваць. Малодшыя школьнікі вучацца рыфмаваць словы, складаць рыфмаваныя радкі з дапамогай прыёмаў “Даскажы слоўца” (падбіраюць словы ў рыфмаваныя радкі), “Хвасты” (падбіраюць словы да іх “хвастоў”— канчаткаў слоў):…чок — сверчок, …ели — метели, свиристели, …ок — лесок, лужок),“Прыдумай чыстагаворку” (ва-ва-ва — на лугу растет трава; ве-ве-ве — вот цветок нашла в траве).
Выкарыстанне такіх заданняў дапамагае настаўніку выявіць дзяцей, здольных да вершаскладання. І, вядома, правядзенне падобных літаратурных гульняў стымулюе дзяцей на стварэнне ўласных вершаў.
Казачнікамі становяцца
Для настаўніцы пачатковых класаў сярэдняй школы № 2 Ляхавіч Брэсцкай вобласці Наталлі Ходар любімым прадметам з’яўляецца менавіта літаратурнае чытанне, якое мае вялікае значэнне ў засваенні іншых школьных дысцыплін. Яно адкрывае прастору для творчасці, фантазіі, развіцця маўлення, выхавання лепшых чалавечых якасцей.
Творчыя заданні настаўніцы складзены з улікам узроўню развіцця і ўзроставых асаблівасцей навучэнцаў, утрымліваюць праблемную сітуацыю або супярэчнасць, могуць выконвацца рознымі спосабамі, а іх умовы адпавядаюць выбраным метадам творчасці. Важнымі асаблівасцямі эфектыўнага ўрока педагог лічыць незвычайнасць, прывабнасць, загадкавасць, таямнічасць. Яна шукае такі пункт гледжання, пры якім штодзённае становіцца дзіўным, знаходзіць такі наглядны матэрыял, які сухую інфармацыю робіць прывабнай.
Першаснай у развіцці творчых здольнасцей вучняў з’яўляецца работа над словам: сінонімамі, антонімамі, вобразнымі словамі, фразеалагізмамі. З мэтай узбагачэння слоўнікавага запасу навучэнцаў Наталля Пятроўна выкарыстоўвае заданні, якія ўключаюць падбор да пэўнага слова сінонімаў, антонімаў, знаходжанне іх у тэксце, высвятленне значэння, работу над вобразнымі словамі і выразамі, фразеалагізмамі, прыказкамі і прымаўкамі.
На ўроках мовы і чытання педагог імкнецца прывіць дзецям густ да паэзіі. Яна дэманструе вучням шэраг спецыфічных асаблівасцей вершаванага тэксту (рыфму, рытм, вобразнасць, лаканічнасць мовы). Лёгка асвойваецца дзецьмі рыфма (сугучча апошніх слоў вершаваных радкоў). Для работы над гэтым паняццем выкарыстоўваюцца розныя заданні і пытанні: “Знайдзіце ў вершы рыфмы”, “Як рыфмуюцца радкі (праз адзін, паслядоўна і г.д.)?”, “Дапоўніце радок верша”, “Зарыфмуйце радкі, захоўваючы сэнс”.
Вялікія цяжкасці ў дзяцей выклікае паняцце рытму, хоць гэтую асаблівасць яны добра адчуваюць. Авалодаць паняццем рытму дазваляюць наступныя заданні: “Расстаўце націскі ў радку”, “Прагаварыце рытм верша (та–та–та)”, “Прапляскайце рытм верша (ненаціскныя склады — ціха, націскныя — гучна)”, “Зрабіце радок рытмічным” (“В вазе стоят розы. В вазе розы стоят”).
Адзін з важных напрамкаў работы настаўніцы — складанне казак. Гэты від дзейнасці дабратворна ўплывае на развіццё творчых здольнасцей дзяцей, збліжае іх з прыродай, вучыць любіць і берагчы яе, развівае назіральнасць і дапытлівасць, выхоўвае добрыя пачуцці, ажыўляе і робіць цікавым вучэбны працэс. Работу па стварэнні казак Н.П.Ходар пачынае з вывучэння іх структуры. Педагог знаёміць дзяцей з зачынам, прыказкамі, канцоўкамі, паказвае іх месца ў казцы: “Вправо поедешь — коня потеряешь, влево поедешь — самому живому не быть”, “В чистом поле, в широком раздолье, за темными лесами, за далекими лугами, за быстрыми реками, за крутыми берегами”, “Сказка от начала начинается, до конца читается, посередке не перебивается”.
Працуючы над стварэннем вобразаў галоўных персанажаў, педагог прапануе ўспомніць добрых казачных герояў і злодзеяў, высвятляе, навошта ў казцы патрэбны і добрыя, і злыя персанажы, заўважае, што ў казках прысутнічае чараўніцтва, якое здзяйсняюць чароўныя прадметы.
Настаўніца знаёміць дзяцей з прыёмамі фантазіравання з тэорыі рашэння вынаходніцкіх задач і прыёмамі Дж.Радары: павелічэнне — памяншэнне (дзеці памяншаюць памеры, вагу, рост, гучнасць, адлегласць і вызначаюць, да чаго гэта прывядзе); выключэнне некаторых якасцей чалавека (прапануе пералічыць якасці чалавека, а потым аднудзве выключыць і паглядзець, што з гэтага атрымалася: чалавек не спіць; чалавек не адчувае болю і г.д.); пераўтварэнне чалавека (дзеці пераўтвараюцца ў іншага чалавека, жывёл, расліны, нежывыя аб’екты і прадметы і спрабуюць паглядзець на свет іх вачыма); наданне аб’ектам незвычайных уласцівасцей (напрыклад, камень свеціцца, выконвае жаданні, амалоджвае, заўсёды гарачы, чытае думкі і г.д.); “што потым?” (“Золушка стала жыць у палацы з прынцам… а што потым? Ці працягвала яна займацца гаспадаркай па звычцы? Ці засталася яна добрай?”); змена звыклых характарыстык герояў (Ліса стала дурнаватай, і ўсе ў лесе яе падманваюць; Заяц стаў адважным, а Леў баязлівым і г.д.); “Біном фантазіі” (два навучэнцы адначасова запісваюць два словы, не бачачы, што піша кожны; адзін прадмет павінен быць адушаўлёным, другі — не; гэтая пара становіцца пачаткам гісторыі; складаюцца разнастайныя спалучэнні (рукавіца — муха: рукавіца без мухі, муха ў рукавіцы, рукавіца з мух і г.д.); развіваецца тэма, складаецца гісторыя з адпаведнай назвай).
Часам дзеці не прыдумваюць новую казку, а творча апрацоўваюць і мяняюць прапанаваную. Так, напрыклад, у казцы В.Катаева “Гарлачык і дудачка” дзецям прапаноўваецца замяніць чароўныя прадметы гарлачык і дудачку на іншыя і прапанаваць іх новыя чароўныя ўласцівасці.
Наталля КАЛЯДЗІЧ.
Фота аўтара.
