Алеся Бадака ўсім тым, хто цікавіцца літаратурным жыццём у нашай краіне, неяк асабліва прадстаўляць, думаецца, няма патрэбы. Ён, безумоўна, уваходзіць у абойму найбольш актыўных сучасных беларускіх літаратараў, чые творы выдаюцца, чытаюцца, перакладаюцца з беларускай на іншыя мовы. Паэт-лірык і паэт-песеннік, аўтар мастацкай прозы для дарослых і падлеткаў, а таксама навукова-папулярнай літаратуры (пераважна прыродазнаўчага кірунку), нарэшце, дырэктар выдавецтва “Мастацкая літаратура”, а ў нядаўнім мінулым намеснік дырэктара Выдавецкага дома “Звязда”, галоўны рэдактар часопіса “Полымя”. Словам, вельмі прыметная асоба ў літаратурнай супольнасці Беларусі.
Сёння Алесь Бадак — наш суботні госць.
— Алесь Мікалаевіч, вы ўзначальваеце выдавецтва “Мастацкая літаратура”, калі не памыляюся, ужо недзе 5 месяцаў… Паспелі ўжо, як кажуць, абжыцца на новым месцы, вывучыць усе нюансы дырэктарскай працы і наогул дзейнасці выдавецтва?
— Безумоўна, за 5 месяцаў можна ўжо і абжыцца. Тым больш я прыйшоў у “Мастацкую літаратуру” з іншага выдавецтва — Выдавецкага дома “Звязда”, дзе не толькі выдаецца перыёдыка літаратурнага і грамадска-палітычнага кірунку, але таксама ўдзяляецца вялікая ўвага кнігавыданню. Таму мне ў прынцыпе і тут адразу было ўсё знаёма: тыя ж аўтары, фактычна тыя ж праблемы і тыя ж радасці… Іншая справа, што тут, у “Мастацкай літаратуры”, на мяне ўжо ўскладзена больш адказнасці, таму што быць намеснікам дырэктара і б
ыць дырэктарам — гэта розныя рэчы. Калі ты намеснік, ты не адказваеш за фінансавыя, эканамічныя пытанні (прынамсі, у Выдавецкім доме “Звязда” я адказваў за літаратурную перыёдыку). Тут жа, у “Мастацкай літаратуры”, я мушу быць адказным фактычна за ўсё: выдавецкія планы, распаўсюджванне, фінансы і г.д. Зразумела, выданне кніг мае сваю спецыфіку, адрозную ад спецыфікі выдання літаратурных часопісаў. Літаратурны часопіс — гэта больш рэдакцыйны праект, бо ты як рэдактар сам фарміруеш яго змест, напаўняеш яго паэзіяй, прозай, публіцыстыкай і г.д. А кніга — гэта найперш аўтарскі праект, індывідуальны праект таго ці іншага пісьменніка. У гэтым плане праца галоўнага рэдактара больш прыметная. Не выпадкова ж гавораць: “Полымя” Танка, “Нёман” Макаёнка. Але, на самай справе, і выдавецкая праца вельмі адказная. Таму што ўсё ж аснова гісторыі літаратуры — гэта кнігі. Разумеючы гэта, па-іншаму глядзіш на рукапісы, якія бясконцым патокам ідуць у выдавецтва, па-іншаму ставішся да фарміравання выдавецкіх планаў. Вось выдаём мы зараз збор твораў Уладзіміра Караткевіча ў 25 тамах. Магчыма, ім будуць карыстацца некалькі пакаленняў чытачоў. У многіх ён доўгія гады будзе стаяць дома на кніжнай паліцы. Абавязкова будзе, бо мы ж бачым, як ахвотна яго набываюць, у яго ёсць свае падпісчыкі. І мяне асабіста гэта вельмі цешыць.
— Колькі тамоў збору твораў Караткевіча выдадзена на сённяшні дзень?
— 9. А плануем, што да канца наступнага года будзе выдадзена ўжо 14.
— “Мастацкая літаратура” ў савецкія часы і ў ранні постсавецкі перыяд лічылася самым аўтарытэтным, самым прафесійным выдавецтвам у асяроддзі літаратараў. Гэтую рэпутацыю “Мастацкая літаратура” захавала па сёння? І ўвогуле, што тычыццца выдання мастацкай літаратуры, ці адчуваецца тут сур’ёзная канкурэнцыя паміж айчыннымі выдавецтвамі?
— Па-першае, я думаю, захавала. Адназначна. Па-другое, безумоўна, у сувязі з тым, што на нашым сённяшнім кнігавыдавецкім рынку працуе шмат выдавецтваў, прычым не толькі айчынных, але і з блізкага замежжа, такая канкурэнцыя існуе. Але разам з тым ёсць ніша, якая як належала, так і належыць “Мастацкай літаратуры”… Я, напрыклад, не бяруся зараз з ходу нават назваць: якія яшчэ нашы выдавецтвы сёння займаюцца выданнем збораў твораў — Уладзіміра Караткевіча, Івана Шамякіна, Івана Навуменкі… А гэта ж вельмі складаная праца. І гэта, безумоўна, некамерцыйныя праекты. Недзе год назад я размаўляў з сучасным французскім пісьменнікам Мішэлем Луё і якраз запытаўся ў яго, ці выходзяць сёння ў Францыі зборы твораў класікаў французскай літаратуры накшталт Стэндаля, Мапасана і г.д. І ён адказаў, што зборы твораў у Францыі ўжо даўно не выходзяць. Прычым сказаў ён гэта з відавочным шкадаваннем. І таму, я думаю, мы павінны толькі ганарыцца тым, што ў нас выходзяць зборы твораў нашых класікаў.
Або як не згадаць тут серыю “Залатая калекцыя беларускай літаратуры”, якую мы плануем выдаць у 50 тамах, — ад твораў Сімяона Полацкага, Францыска Скарыны і да літаратуры сённяшняга дня. Паўтаруся, гэта вельмі складаная праца. Але яна — гарантыя таго, што наш зацікаўлены чытач — ці то гэта студэнт, ці то настаўнік, ці то вучоны — будзе мець больш поўнае і праўдзівае ўяўленне пра нашу нацыянальную літаратуру, пра тое, што яна пачалася не з Янкі Купалы і Якуба Коласа і нават не з Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча і Францішка Багушэвіча, а мае куды больш глыбокія карані. І што закончылася яна не на гэтых аўтарах…
— Якія яшчэ знакавыя выдавецкія серыі выходзяць ці неўзабаве маюць выйсці ў “Мастацкай літаратуры”?
— Гэта, безумоўна, такія серыі, як “Беларуская проза ХХ стагоддзя” і “Беларуская проза ХХІ стагоддзя”, “Беларуская паэзія ХХ стагоддзя” і “Беларуская паэзія ХХІ стагоддзя”. Не магу назваць і серыю “Маладзік”, у якой друкуюцца творы маладых літаратараў, якім, дарэчы, наогул мы стараемся ўдзяляць вялікую ўвагу. Таксама мы шмат выдаём і для школы. Гэта і кнігі з серыі “Школьная бібліятэка”, і дапаможнікі па розных школьных прадметах, напісаныя не ў акадэмічнай, а аўтарскай арыгінальнай манеры. Але асабліва я хацеў бы звярнуць увагу на нашу новую выдавецкую серыю, якую мы збіраемся запусціць з наступнага года. Яна будзе называцца “ПазаКласнае чытанне”. Як бачыце, у назве прысутнічае адмысловая гульня слоў: гэта і пазакласнае чытанне ў літаральным сэнсе, і класнае чытанне ў сэнсе выдатнае, цікавае, крутое. Гэта тыя творы, якія былі вельмі папулярныя сярод дзяцей і падлеткаў, скажам, у гады майго маленства ў 70-я ХХ стагоддзя ці яшчэ раней, але сёння па розных прычынах мы іх крыху падзабылі, недаравальным чынам яны выпалі з літаратурнага кантэксту. Тым не менш, як паказвае практыка, калі выдаеш такую кніжку, яна знаходзіць попыт, у яе знаходзіцца чытач… Проста мы часам абыякава ставімся да сваёй літаратурнай спадчыны, у тым ліку спадчыны ХХ стагоддзя. Яна значна больш багатая і цікавая, чым нам здаецца. Мы прывыклі выдаваць кнігі адных і тых жа пісьменнікаў, забываючыся пра іншых. Ну і, вядома, у гэтай серыі будуць выходзіць цікавыя, чытэльныя творы нашых сучаснікаў.
— Алесь Мікалаевіч, цяпер давайце пагаворым пра вас як літаратара і непасрэдна пра вашу творчасць. Пры ўсёй яе разнажанравасці і разнапланавасці, дзе ўсё-такі ён, самы сапраўдны Алесь Бадак? У паэзіі, у мастацкай прозе як для дзяцей, так і для дарослых, у прыродазнаўчых і этнаграфічных нарысах, у тэкстах песень, якія вы пішаце для айчынных выканаўцаў?
— Вы ведаеце, я не ставіў бы так пытанне: дзе больш сапраўдны, дзе менш сапраўдны. Таму што сярод тых жанраў, у якіх я пішу, для мяне самога няма першасных і другасных. Хіба што песні можна было б паставіць на апошняе месца, бо песні — гэта не паэзія ў чыстым выглядзе, гэта ўсё-такі калектыўная творчасць. Калі паэт стварае тэкст песні без кампазітара і без выканаўцы, у такой песні жыцця не будзе. Асабліва шмат залежыць ад кампазітара, які можа з твайго простага тэксту зрабіць цукерку дзякуючы цудоўнай мелодыі, а можа і сапсаваць песню дрэннай мелодыяй. Тым не менш песні для мяне таксама вельмі важны і дарагі жанр. Колькі памятаю сябе, я бясконца слухаў пласцінкі, якія былі ў нас дома. І эстрадную музыку, і народную, і класічную… Я пішу песні з канца 80-х гадоў, і ніколі ў галаву не прыходзіла, маўляў, ну, колькі ўжо можна… Карацей, мне насамрэч цяжка сказаць, дзе я менш сапраўдны, а дзе больш. Мне здаецца, што я ва ўсіх жанрах сапраўдны. І, на маю думку, галоўнае для пісьменніка — не выдумляць сябе, не выдумляць твор, а пісаць ад сэрца.
— Вось якраз наконт выдумкі ў літаратуры… Ваша аповесць “Адзінокі аднакласнік хоча пазнаёміцца” стала сапраўдным хітом літаратуры для падлеткаў. Наколькі яна аўтабіяграфічная?
— Безумоўна, у многім аўтабіяграфічная. Тыя мае перажыванні школьніка-васьмікласніка жывуць ува мне і па сёння. Я іх памятаю, быццам усё гэта было зусім нядаўна. Але да самой аповесці я ішоў вельмі доўга і цяжка. Баяўся, што сённяшнім школьнікам будзе нецікава чытаць пра школу 80-х гадоў. І таму, шчыра кажучы, я пісаў гэтую аповесць найперш для сябе, не арыентуючыся на канкрэтных чытачоў — сённяшніх падлеткаў… Зрэшты, у літаратуры бывае вельмі цяжка вызначыць, дзе заканчваецца аўтабіяграфічнае і пачынаецца чыста мастацкае і як наогул усё нараджаецца. Нават сам пісьменнік не заўсёды можа патлумачыць, наколькі тое, што ён напісаў, адпавядае рэальнасці. Таму што ён пастаянна жыве ў фантазіі, а ў ім самім жывуць яго мінулае і цяперашняе, і ўсё гэта так ці інакш пераплятаецца, ператвараецца ў нейкую новую літаратурную рэальнасць. Вось, напрыклад, у мяне ёсць невялікая паэма “Камяні”. Я і да гэтага часу здзіўляюся таму, як яна нарадзілася. Проста прыходзілі самі сабой, толькі бяры ды запісвай, радкі: “Я купіўся на тое, што там блізка лес і рака аж свіціцца…” І там лагічна развівалася вечная для беларуса тэма малой радзімы. Вось чалавек купіў дачу, і яна яму паступова замяняе тое месца, дзе ён нарадзіўся і вырас. Дача знаходзіцца бліжэй да Мінска, на дачы больш людна, чым у роднай вёсцы, весялей і г.д. Але на дачы замест садавіны і агародніны ўвесь час вырастаюць камяні. Чаму? Таму што гэта не твая радзіма, не твая зямля. Але чаму менавіта камяні? Потым, калі я ў паэме паставіў апошнюю кропку, мне раптам адкрылася: мая ж дача знаходзіцца ў вёсцы Камяное! А я ж, калі пісаў паэму, зусім не думаў пра гэта! Камяное і камяні ў паэме самі сабой перапляліся… А пасля ўжо злавіў сябе на іншай думцы: дык, сапраўды, і лес блізка, і рака…
— Вяртаючыся да аповесці “Адзінокі аднакласнік хоча пазнаёміцца”, хачу запытаць, ці маглі б вы згадаць самае нечаканае для вас пытанне, якое задавалі вам школьнікі падчас прэзентацый гэтай кнігі ў школах?
— Канкрэтнае пытанне я, можа, зараз і не згадаю. Але наогул самым нечаканым для мяне быў сам поспех гэтай аповесці. Па-першае, яе пераклалі на многія мовы: на рускую, украінскую, венгерскую, таджыкскую… А па-другое, яна сапраўды прывабіла многіх юных чытачоў. Я добра памятаю, калі мяне ўпершыню запрасілі на прэзентацыю гэтай аповесці ў адну з мінскіх гімназій. Я нават не вельмі хацеў ісці на тую прэзентацыю, таму што быў упэўнены, што маю аповесць ніхто не чытаў. І калі я прыйшоў да сённяшніх васьмікласнікаў, я пачаў з таго, што сказаў ім: “Давайце зробім так — каб і я, і вы сябе няёмка не адчувалі. Тыя з вас, хто аповесць прачытаў, падыміце зараз рукі — толькі шчыра. Калі акажацца, што такіх мала ці зусім няма, тады мы проста пагаворым пра іншае. Я не пакрыўджуся. Я магу доўга расказваць пра паэзію, песні, літаратурнае жыццё… Ну, а калі многія з вас сапраўды прачыталі — пагаворым пра аповесць”. Але, на маё здзіўленне, падняў рукі фактычна ўвесь клас. І я не паверыў! Кажу ім: “Ну, раз вы прачыталі, значыць, вы ведаеце, чым заканчваецца аповесць, што ў канцы зрабіў галоўны герой. Скажыце, а што на яго месцы зрабілі б вы?” Зноў былі падняты рукі, гімназісты расказвалі мне свае версіі — і тады я канчаткова зразумеў, што “Адзінокага васьмікласніка” сапраўды прачыталі. Вось гэта для мяне было самым нечаканым, што я заўсёды буду помніць.
— Ваша аповесць “Адзінокі васьмікласнік хоча пазнаёміцца” пачынаецца з кароннай фразы: “Я збіраю шарыкавыя аўтаручкі”. А вы самі, дарэчы, свае літаратурныя творы пішаце шарыкавай ручкай, а потым перадрукоўваеце іх на камп’ютары? Ці адразу стукаеце па клавіятуры?
— У асноўным — шарыкавай ручкай. І не столькі таму, што ёй пісаць лепш, чым набіраць на камп’ютары. Усё роўна ж я потым заўсёды пераношу ўсё на камп’ютар, раздрукоўваю і ўжо на раздрукоўцы раблю праўкі. Справа, хутчэй, у тым, што я пішу вельмі марудна. Адзін абзац магу пісаць тыдзень і нават больш. Скажам, невялікае апавяданне “Ідэальны чытач” аб’ёмам старонак 12—13 я пісаў не адзін год… А што да радка “Я збіраю шарыкавыя аўтаручкі”, то… ніякіх аўтаручак, калі пачынаў пісаць аповесць, я не збіраў. Гэты радок, для пабочнага чалавека, напэўна, зусім просты, звычайны, прыйшоў да мяне неяк сам па сабе, як і ў выпадку з паэмай “Камяні”, і я зразумеў: вось тое, што трэба, тое, ад чаго можна адштурхнуцца, той неабходны рытм, у якім будзе напісана ўся аповесць… Праблема толькі ў тым, што на творчасць сёння мала часу. І калі ты выходзіш з рытму, вярнуцца ў яго праз тыдзень, нават праз дзень вельмі цяжка. Таму працэс напісання не толькі апавядання, але, бывае, нават верша расцягваецца на доўгі час. А калі ён расцягваецца, то сядзець за камп’ютарам няма сэнсу. Прасцей мець перад сабой паперу, аўтаручку і запісваць па сказе ў тыдзень… Дарэчы, пасля я ўжо сапраўды пачаў збіраць шарыкавыя аўтаручкі.
— Алесь Мікалаевіч, напрыканцы два пытанні. Над чым вы цяпер працуеце? І што больш за ўсё сёння вас хвалюе як літаратара? І наўздагон трэцяе пытанне. Для вас першыя два пытанні тоесныя?
— З аднаго боку, яны, безумоўна, звязаны адно з адным. А з другога боку, адказваць на іх можна паасобку. Напрыклад, мне як пісьменніку і выдаўцу вельмі хацелася б, каб сучасная беларуская літаратура была больш разнастайнай — не столькі тэматычна, колькі па сваіх стылях, жанрах, кірунках. Яна ўжо дастаткова разнастайная, але хацелася б, каб гэтай разнастайнасці было яшчэ больш. Мы вельмі доўга да гэтага ішлі. Колькі клопатаў меў у свой час, напрыклад, Уладзімір Караткевіч, калі пачаў рамантызаваць у сваіх мастацкіх творах беларускую гісторыю і калі пачаў прыўносіць туды элементы дэтэктыва! І тое, што сёння можна спакойна працаваць у розных кірунках і жанрах, безумоўна, вельмі здорава. Але галоўнае, каб гэтая разнастайнасць прыводзіла да з’яўлення такіх твораў і такіх асоб, якімі былі ў ХХ стагоддзі той жа Караткевіч, той жа Быкаў, той жа Мележ. Зразумела, гаворка не пра прамое падабенства, наследаванне, тым больш перайманне. Нельга сёння напісаць новую “Палескую хроніку” ці “Каласы пад сярпом тваім”. Трэба ствараць тое, ні на што не падобнае, што можа з’явіцца толькі ў наш час і будзе несці ў сабе ўсе яго рысы.
Што да сябе асабіста, то і мне, безумоўна, хочацца знайсці нешта сваё, сказаць пра нешта так, як да гэтага гаварылі прынамсі не зусім так, як я. А гаварыць пра канкрэтныя творчыя планы мне не вельмі хочацца. Я памятаю, як гадоў 6 назад у адной літаратурнай тэлеперадачы мяне запыталі: “Над чым вы зараз працуеце?” І я адказаў, што над апавяданнем, што ўжо гатовы сюжэт — толькі сядзь і запішы. Я нават тады расказаў сюжэт у эфіры. Ужо 6 гадоў мінула — я тое апавяданне так і не напісаў… Або аднойчы я падзяліўся з колішнім галоўным рэдактарам часопіса “Маладосць” Раісай Баравіковай планамі наконт аповесці “Смерць Стэндаля ў цэнтры Мінска”. І Раіса Баравікова тады нават вынесла назву гэтай аповесці на вокладку як анонс, маўляў, у хуткім часе чытайце. З таго часу я сабраў інфармацыі пра вайну 1812 года значна больш, чым мне трэба для аповесці… І хаця яе асноўная сюжэтная лінія даўно склалася, твор так і не напісаўся.
Але планаў у мяне насамрэч шмат. І я спадзяюся, што ўсе яны спраўдзяцца.
— Вялікі дзякуй за гутарку. Поспехаў у творчасці і выдавецкай справе.
Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
