Сённяшняга госця праекта “Мая школа” ведаюць на ўсёй постсавецкай прасторы як капітана першай беларускай каманды вядомай інтэлектуальнай тэлегульні.
Наш субяседнік — уладальнік хрустальнай савы элітарнага клуба “Што? Дзе? Калі?”, лепшы капітан клуба 2001—2005 гадоў, заснавальнік беларускага клуба знаўцаў Алесь Мухін.
— Алесь, чым запомнілася вам дзяцінства, дзе яно прайшло і якія ўражанні з ім звязаны?
— Асноўная частка майго жыцця звязана з Мінскам. У сваім родным раёне (а нарадзіўся і вырас я ў раёне Залатой Горкі) ведаю кожную цаглінку і кожны каменьчык. З прыемнасцю ўспамінаю “казакоў-разбойнікаў” і іншыя дваровыя гульні, пра якія нашы дзеці ўжо і не ведаюць. Але пры гэтым я паспяваў яшчэ і чытаць, і развівацца.
— Ці памятаеце вашы першыя школьныя крокі?
— Недалёка ад нашага дома знаходзілася некалькі навучальных устаноў: вядомая 19-я школа з матэматычным ухілам і 1-я дзіцячая музычная школа імя Ларысы Александроўскай. Таму гістарычна склалася так, што і мая старэйшая сястра Юлія, і я вучыліся ў абедзвюх школах. У сястры былі свае інтарэсы, а мне падабаліся водныя віды спорту: плаванне і воднае пола.
Першая мая настаўніца — Зінаіда Максімаўна Вяржбіцкая — была вельмі цікавай статнай жанчынай цвёрдых правілаў. Яна трымала нас у строгасці, і, відаць, правільна, што так рабіла, бо ўсе мы прыходзілі ў школу крыху свавольнікамі і нас трэба было, скажам прыгожымі словамі, інкарпараваць у дарослае жыццё. За спінай мы называлі яе Зіма, скарачаючы яе імя і імя па бацьку, ды і мянушка гэтая падыходзіла да яе характару.
Усім вядома, традыцыйна на першага верасня ўсе дзеці прыходзілі ў школу з кветкамі. Я таксама з вялізным букетам прыгожых кветак (тады ў нас ужо была дача, і недахопу ў кветках не было) прыйшоў на лінейку. Але пакуль нас пастроілі, пакуль выступоўцы казалі прыгожыя словы, я ад “няма чаго рабіць” паабдзіраў ва ўсіх кветках зеляніну са сцяблінак. І калі настаў час дарыць кветкі настаўніцы, у мяне быў вельмі крэатыўны букет: усе кветкі былі на белых ножках. Колькі вучыліся, мае аднакласнікі гэты крэатыў успаміналі.
Школьныя гады былі, як і ў большасці, вельмі добрым часам. Са мной вучыліся абсалютна розныя дзеці. Напачатку Залатая Горка была раёнам, дзе жылі рабочыя мінскіх заводаў, што размяшчаліся ў цэнтры горада. Канечне, я выхоўваўся ўжо ў іншых умовах — да моманту майго нараджэння ў родным раёне жыла вялікая колькасць карэнных мінчан. Сярод аднакласнікаў былі і хуліганы, і выдатнікі, а я лавіраваў недзе паміж імі. Я не быў ні хуліганам, ні выдатнікам. Відаць, таму ў мяне добра складваліся адносіны з усімі. І кампаніі былі розныя, але да крыміналу не даходзіла. Максімум, што маглі, — знянацку мячыкам разбіць акно…
Жылі мы дружна, крытычных канфліктаў не было — у гэтым было хараство савецкіх двароў. Ды і забаў у нас у той час асаблівых не было: тры тэлеканалы, “Добрай ночы, малышы” ўвечары і час ад часу мультфільмы ўд зень (двор тады нібы выміраў…). Ад дрэнных кампаній (а як жа ж без іх!) і дрэннага ўплыву вуліцы мяне ратавала тое, што я быў вельмі цікаўным і ўвесь час быў заняты: то музычная школа, то спартыўная трэніроўка.
— Чаму навучыла вас дваровае жыццё?
— У першую чаргу кантактаваць з людзьмі. Ужо з пазіцыі педагога (я скончыў педагагічны ўніверсітэт) скажу, што ў дзіцячым узросце вельмі важна знаходзіць паразуменне з аднагодкамі, вырашаць канфлікты і разрульваць крызісныя сітуацыі: у снежкі гуляеш — бац! — некаму ў вока заехаў. Аднойчы мячом заехаў сябру ў вока так, што яму нават прыйшлося некалькі месяцаў спецыяльныя акуляры насіць. Але ж гэта не са злосці… Такое здараецца, і ў гэтым плюсы і мінусы чалавечых зносін.
Мяне вельмі непакоіла, што мой старэйшы сын, жывучы ў тым самым раёне і тым самым доме, не меў ніякіх зносін с суседскімі дзецьмі — у грамадстве ўстанавіўся іншы тып зносін.
— Як сталася, што з сям’і інжынераў выйшаў чыстай вады гуманітарый?
— У старшых класах я зразумеў, што, нягледзячы на тое, што бацькі ў мяне інжынеры, а сястра і ўвогуле скончыла факультэт прыкладной матэматыкі БДУ, матэматыка, а асабліва геаметрыя, чарчэнне і іншае падобнае да гэтага — не маё. Мяне вабілі прадметы гуманітарнай накіраванасці: гісторыя, літаратура, а таксама геаграфія. Я б назваў іх усіх разам навукамі пра чалавецтва і акаляючы яго свет. Разумеючы, што чыста гуманітарная адукацыя нічога не дае, я перайшоў у школу з паглыбленым вывучэннем англійскай мовы. Каля Камароўскага рынку такіх школ было дзве: 64-я і 65-я. Так я апынуўся ў невялікай, вельмі ўтульнай, “сямейнай” 64-й школе. Гэтую школу я і скончыў, атрымаўшы ў атэстат толькі тры “чацвёркі”: па рускай і беларускай мовах і па алгебры.
Да медаля я не дацягнуў, але дабіўся вельмі добрых поспехаў. Проста адбылося супадзенне інтарэсаў: тыя прадметы, што выкладаліся на больш высокім узроўні, мне падабаліся, а па тых, у якіх я не быў асабліва моцны, асабліва не ціснулі.
— Якія прадметы вас асабліва цікавілі і што запомнілася?
— У нас была вельмі моцная настаўніца рускай літаратуры Ірына Аляксандраўна (яна, на жаль, нас не давучыла — трагічна загінула, калі мы яшчэ былі адзінаццацікласнікамі).
Гэта былі 90-я гады, калі дзеці ў большасці сваёй былі прадастаўлены самі сабе. Не многія школы ў той час здолелі захаваць і ўдала трансфармаваць сістэму выхаваўчай і пазакласнай работы. Дзякуючы энергіі дырэктара ў школе захаваліся гурткі, якія былі не проста намінальнымі — мы з задавальненнем іх наведвалі. І менавіта там загарэлася мая, як аказалася ў далейшым, “шчаслівая зорка”. У той час толькі ў дзвюх школах працавалі гурткі інтэлектуальных гульняў. Не “Што? Дзе? Калі?”, а проста развіццёвыя інтэлектуальныя аб’яднанні, на якіх рашалі галаваломкі, шарады, крыжаванкі і інш.
На адным з першых урокаў гісторыі (праходзілі мы тады перыяд Кастрычніцкай рэвалюцыі, а я быў перакананы “камуніст” — хадзіў выключна ў касцюме, пры гальштуку і з чырвоным камсамольскім значком, які ўзяў у бацькі) я стаў спрачацца з настаўнікам гісторыі па падзеях 1917 года, і члены інтэлектуальнага гуртка пераглянуліся і адразу прапанавалі мне далучыцца да іх. Гэта не былі каманды па шэсць чалавек, як зараз, а проста энтузіясты, разам з якімі ўчарашні школьнік, а тады студэнт Яўген Зайцаў спрабаваў рэалізаваць свае аўтарскія методыкі падрыхтоўкі інтэлектуалаў. Ён да гэтага часу дзеючы гулец каманды Фёдара Шведава беларускага інтэлектуальнага клуба “Што? Дзе? Калі?”.
Так здарылася, што пазнаёміліся з такім жа клубам з іншай школы (бо павінна ж быць нейкая спаборнасць). Мы вельмі здружыліся, праводзілі сумесныя гульні і нават прагулкі па парках (у нас у гуртку былі амаль адны хлопцы, а там амаль усе — дзяўчаты). Цэлы год пасля майго заканчэння школы ў Мінску ў гэтым напрамку нічога не праходзіла, а вось калі я вучыўся ўжо на 2 курсе, было вырашана правесці чэмпіянат Мінска па гульні “Што? Дзе? Калі?”. Мая каманда на той час распалася, бо многія параз’язджаліся, і я ўвайшоў ў каманду, якая складалася з выпускнікоў іншай школы. Менавіта гэтая каманда — тая самая нікому не вядомая каманда з Мінска, з якой я праз некалькі гадоў штурмаваў маскоўскі “Брэйн-рынг”.
— Як складвалася ваша музычная “кар’ера”?
— Мне пашчасціла на педагогаў ва ўсіх школах, дзе я вучыўся. У музычнай школе (а вучыўся я па класе валторны) першыя крокі я рабіў з Леанідам Ільічом Гучакам, а з 4 класа мяне вучыў выдатны педагог трэцяя валторна былога Савецкага Саюза Часлаў Восіпавіч Юшкевіч. Мне нават прарочылі выдатную музычную будучыню і пасля 9 класа раілі паступаць у музычнае вучылішча. Пры гэтым у мяне былі ўсе шансы скончыць яго экстэрнам і паступіць у кансерваторыю. Думаю, калі б пайшоў па гэтай дарозе, іграў бы зараз у якім-небудзь аркестры.
— Чаму не выбралі музыку?
— Лёс увесь час падкідваў мне сітуацыі выбару. Я б мог таксама пайсці ў школу алімпійскага рэзерву па водным пола — наша дзіцячая каманда паказала неблагія вынікі на рэспубліканскіх спаборніцтвах.
— Здаецца, абсалютна несумяшчальныя сферы дзейнасці…
— Я заўсёды выбіраў мэйнстрым. І такой галоўнай плыняй для мяне стала выхаванне ў самім сабе шырокага кругагляду, а вытокі майго мыслення былі закладзены менавіта ў 19-й і 64-й школах.
Мне і зараз найбольш цікава не быць вузкім спецыялістам у якой-небудзь галіне. Таму я і пайшоў працаваць на кіруючыя пасады. І, калі я запатрабаваны, значыць, у мяне гэта няблага атрымліваецца. Тое самае можна сказаць і пра капітанства ў “Што? Дзе? Калі?” — капітан каманды павінен разумець, з якой сферы пытанне, каб вырашыць, хто з каманды будзе адказваць.
— Скончыўшы 11 клас, вы, безумоўна, стаялі перад выбарам, куды паступаць. Чаму менавіта педагагічны ўніверсітэт і чаму менавіта гісторыя?
— На той момант факультэт міжнародных адносін у БДУ існаваў толькі ад зін год (дарэчы, менавіта туды ў гэтым годзе паступіў мой сын Антон — рэалізаваў маю мару). Тады на факультэт набіралі толькі 15 чалавек. Пры тым, што ў мяне была добрая агульнаадукацыйная і мая асабістая падрыхтоўка (я ведаў сталіцы ўсіх краін свету, прозвішчы іх прэзідэнтаў і палітычны шлях), я вельмі добра разумеў, што без нейкай “падтрымкі” (гэта была сярэдзіна 90-х) туды паступіць было нерэальна. У армію ісці я не быў маральна гатовы і таму вырашыў паступаць на іншую спецыяльнасць.
У мяне было два варыянты: факультэт міжнародных адносін, пра які я ўжо гаварыў, і спецыяльнасць “Гісторыя і замежная мова” педагагічнага ўніверсітэта. Чаму менавіта педагагічны, а не гістфак БДУ? Таму што мяне вабіла дыпламатычная адукацыя, а менавіта педагагічны да адкрыцця факультэта міжнародных адносін рыхтаваў дыпламатычныя кадры для нашай краіны.
Мне пашанцавала: з аднаго боку, мяне вучылі самыя лепшыя педагогі таго часу, з другога боку, з прычыны перамяшчэння “пільнага вока” дзяржавы на наваствораны факультэт, мы, студэнты, атрымалі “вольніцу”. На факультэце была дастаткова дэмакратычная атмасфера, упор не столькі на наведванне лекцый, а на веды, з якімі выходзілі студэнты. Таксама ўніверсітэцкія педагогі мне шмат у чым дапамаглі ў спасціжэнні свету і жыцця. Мяне настолькі захапіла логіка, што я нават сам стаў самастойна чытаць і паглыбляць веды па гэтым прадмеце. Шмат далі лекцыі па псіхалогіі і педагогіцы, а таксама дысцыплінах сацыяльна-філасофскага цыкла.
— Ці былі нейкія адметнасці ў вашым студэнцкім жыцці?
— Звычайныя ў студэнцкія гады кампаніі, сумеснае баўленне часу — у гэтым я прайшоў шлях звычайнага сучаснага дарослага чалавека. Менавіта ў студэнцкія гады я стаў рабіць першыя спробы зарабляць.
— Ці дапамагае вам педагагічная адукацыя сёння?
— Безумоўна, большага выхавальніка, чым непасрэдны кіраўнік, не існуе. У першую чаргу я выхоўваю сваіх намеснікаў. У любой кампаніі граматны кіраўнік — гэта Настаўнік. І вельмі часта я настаўляю людзей, якія намнога старэйшыя за мяне. На першую сваю кіруючую пасаду я прыйшоў у 1999 годзе, а актыўна працаваць адразу на трох работах пачаў яшчэ на 4 курсе, у 1996 годзе. Тады я паралельна вучыўся на дзённым аддзяленні і яшчэ атрымліваў ступень бакалаўра педагагічных навук (у той час гэта патрабавала наведвання дадатковых лекцый і здачы дадатковых залікаў і экзаменаў).
Прамой педагогікай, акрамя сваіх дзяцей і дзяцей маіх сяброў, я не займаўся. Але тэхналогію настаўніцтва, разумення чалавечай псіхалогіі, логіку, якая патрэбна ў любой рабоце з фінансамі і кіраванні актывамі, заклаў менавіта педагагічны ўніверсітэт.
— З чаго пачалася ваша кар’ера паспяховага кіраўніка?
— Я пачынаў у сур’ёзнай страхавой кампаніі, зрабіўшы кар’еру ад страхавога агента да начальніка сектара страхавання, пасля гэтага мяне запрасіў на работу мой далёкі сваяк, які кіраваў першай у Беларусі прыватнай хімчысткай. У яго былі вельмі амбіцыйныя планы па развіцці сеткі бытавых паслуг, і патрабаваўся чалавек, які б займаўся аператыўным кіраваннем. Так у 23 гады я стаў кіраўніком прадпрыемства, дзе працавала 50 чалавек, многія з якіх былі намнога старэйшыя за мяне. Гэта быў першы вопыт кіраўніцтва, які базіраваўся менавіта на ведах.
— Якую ролю ў вашым прафесійным сталенні адыгралі бацькі?
— Нягледзячы на тое грамадства, якое нас акружала, у сям’і склалася вельмі інтэлігентная сістэма адносін. Нягледзячы на тое, што ў сям’і я быў вельмі познім дзіцем (са старэйшай сястрой у нас розніца 14 гадоў, а бацькам, калі я нарадзіўся, было па 38 гадоў) і быў сямейным любімчыкам, гадоў з 7—8 са мной размаўлялі як з дарослым паўнапраўным членам сям’і — я меў такое самае права голасу, як і ўсе астатнія. Мой тата Васіль Аляксандравіч быў дастаткова паспяховым інжынерам, маці Далорэс Якаўлеўна — вельмі яркай жанчынай (патрыятычна настроеныя дзядуля з бабуляй назвалі яе так у гонар Далорэс Ібаруры). Абое бацькоў былі вельмі інтэлектуальна развітыя і акуратна падштурхоўвалі мяне: “Алесік, трэба чытаць і развівацца…”, “Бяры прыклад з найлепшых…” і інш. Менавіта гэтыя сямейныя каштоўнасці я перадаю сваім дзецям.
— Як бы вы ахарактарызавалі вашу ролю ў сям’і?
— З Таццянай мы ажаніліся вельмі рана, яшчэ ў студэнцкім узросце, і, як любая сям’я, прайшлі этап прыцірак і высвятлення адносін, але, дзякуй богу, каханне і здаровы сэнс перамаглі.
Сёння ў бізнесе раздзяляюць бэк-офіс і фронт-офіс. Бэк-офіс — гэта той, хто “падносіць снарады” фронт-офісу (незалежна ад сферы дзейнасці). Фронт-офіс, адпаведна, рэалізуе тое, што падрыхтаваў бэк-офіс. У нашай кампаніі бэк-офіс лічыць цэны, заключае кантракты, арганізоўвае дастаўку, а фронт-офіс прадае гэтыя тавары. Яны настолькі звязаны, што адзін без аднаго не маюць ніякага сэнсу.
Мы ў сям’і падзялілі сферы адказнасці менавіта ў такім плане. Таццяна прыняла такую “карцінку свету” і закрывае практычна ўсе побытавыя пытанні, якія толькі могуць узнікнуць.
— Ваша асоба асацыіруецца ў асноўным з гульнёй “Што? Дзе? Калі?”. Канечне, не магу не запытацца пра гэтую гульню. Якую ролю сёння яна адыгрывае ў вашым жыцці?
— Ідэя стварыць беларускі клуб “Што? Дзе? Калі?” была мая. А вось ідэю таго, што мая жонка Таццяна можа выконваць функцыі кіраўніка клуба і выканаўчага дырэктара праграмы, мне падказалі мае маскоўскія калегі. Такім чынам, Таццяна і ў клубе таксама выконвае ролю бэк-офіса. Тэлеканал АНТ забяспечвае ўвесь працэс здымак, жонка займаецца ўсімі арганізацыйнымі пытаннямі, а вось творчым складнікам займаюся я сам. Ну і, канечне, вядзенне праграм таксама на мне.
— Ці займаецеся вы дабрачыннасцю?
— Я лічу, што дабрачыннасць павінна быць адраснай — я не тэлефаную на спецыяльныя нумары, каб пералічыць грошы ў дабрачынныя фонды, я не падаю жабракам у пераходах, бо гэта самы просты і не заўсёды правільны шлях.
Двойчы ў год мы праводзім дабрачынныя гульні “Што? Дзе? Калі?” з удзелам вядомых людзей Беларусі і тых, хто мае беларусія карані. Усе прызавыя грошы ад іх ідуць на дапамогу Бялыніцкаму дзіцячаму дому. Не скажу, што я ганаруся гэтым, але разумею, што гэтым я раблю пэўны ўклад у дабрачыннасць. Дарэчы, у гульні, якая выйдзе ў эфір 13 снежня, будуць удзельнічаць Эдгар Запашны, Эдуард Ханок, Наталля Цылінская, Уладзімір Цэслер і Уладзімір Кубышкін, а капітанам каманды будзе Вадзім Галыгін.
— Чым, на вашу думку, можна патлумачыць, што вялікую колькасць пытанняў у клуб “Што? Дзе? Калі?” дасылаюць педагогі ці людзі, якія маюць дачыненне да педагогікі?
— Не сакрэт, што педагогі — гэта самы адукаваны слой грамадства. Дзякуючы сваёй адукаванасці, яны разумеюць, якія факты з’яўляюцца агульнавядомымі. Пытанне павінна быць складзена так, каб чалавек, зыходзячы з нейкага цікавага ці займальнага факта, мог, разважаючы, дайсці да правільнага адказу. І чым вышэйшы інтэлектуальны ўзровень аўтара пытання, тым часцей яго пытанні могуць трапіць на гульнявы стол. І, відаць, таму і сярод аўтараў пытанняў, і сярод гульцоў клуба вельмі многа педагогаў і людзей, якія маюць педагагічную адукацыю.
На самай справе, мне здаецца, што праца дзвюх прафесій, на якіх трымаецца сучаснае грамадства, — педагогаў і ўрачоў — недаацэнена. Я, у прыватнасці, перагледзеў бы сацыяльна-зарплатны статус гэтых катэгорый. У сучасным свеце канкурэнцыя з кожным днём узрастае ў разы. За апошні час свет перайшоў ад энергетычнай залежнасці ў свет высокіх тэхналогій. Свет высокіх тэхналогій — гэта адукаваныя людзі, здольныя вырашаць пэўныя пытанні. Гэта павінен быць здаровы і разумны чалавек. І для нашай краіны, якая не валодае вялікімі сыравіннымі рэсурсамі, наяўнасць такіх людзей — шанс прыйсці да поспеху на міжнародным рынку. Гістарычна склалася так, што Беларусь заўсёды была краінай высокапрафесійных людзей (узяць хаця б для прыкладу тое, што наш інжынерна-тэхнічны патэнцыял даў падставу таму, што Беларусь была “зборачным цэхам” Савецкага Саюза). І дзейнасць кіраўніцтва нашай краіны павінна быць скіравана на падтрымку тых людзей, без якіх Беларусь не зможа быць канкурэнтаздольнай.
Мне здаецца, што мы страчваем наш патэнцыял, не настолькі глыбока навучаючы дзяцей, наколькі гэта магчыма, пры тым, што ў сістэме адукацыі працуе вельмі многа таленавітых педагогаў.
— Ваша жыццёвае крэда?
— Рухацца наперад, нягледзячы на дасягненне нейкіх прамежкавых вынікаў. Дасягненне кожнай мэты — гэта толькі этап для дасягнення наступнай. У мяне няма мэты, дасягнуўшы якой я сказаў бы: “Ну ўсё. Можна спыніцца”. Я стараюся заўсёды зрабіць так, каб у мяне былі блізкая, сярэдняя і далёкая стратэгіі дзейнасці. Гэта не заўсёды атрымліваецца. Наяўнасць рэальнай зразумелай мэты дапамагае чалавеку жыць, а шлях да гэтай мэты можа быць разбіты на пэўную колькасць адрэзкаў. Пры гэтым мы можам бачыць толькі некалькі першых з іх, а тое, што будзе далей, паступова вымалёўваецца. І так, лічу, варта было б рабіць усім людзям, якія да чагосьці імкнуцца.
— Дзякуй вялікі за размову.
Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота Івана ЗАЙЦАВА,
Алега БАГІНСКАГА і з архіва Алеся МУХІНА.
