Калі б сустрэча з сённяшнім госцем адбылася ў іншым месцы, а не ў Тэатры-студыі кінаакцёра, шчыра кажучы, здзівіўся б. 40 гадоў у прафесіі, 35 з іх — на “Беларусьфільме”, 20 — у гэтым тэатры.
Паміж рэпетыцыямі новага спектакля мы сустрэліся са знакамітым рэжысёрам, заслужаным дзеячам мастацтваў Рэспублікі Беларусь, народным артыстам Беларусі, прафесарам Беларускай акадэміі мастацтваў Аляксандрам Васільевічам Яфрэмавым, каб пагаварыць пра школу, настаўнікаў і яго шлях у прафесію.
— Вашы дзіцячыя гады прайшлі на Ніжагародчыне. Што засталося ў памяці з таго часу?
— Нарадзіўся я ў сяле Салган Салганскага раёна тагачаснай Горкаўскай (сёння Ніжагародскай) вобласці (туды быў размеркаваны мой бацька пасля заканчэння інстытута).
Навучыўся чытаць я ў 4 гады, калі старэйшы брат пайшоў у школу. І гэта для мяне было незвычайным адкрыццём. Насупраць нашай казённай кватэры з печкай-галандкай была бібліятэка. І ў чатырохгадовым 
узросце я туды запісаўся. Я прыходзіў раніцай яшчэ да яе адкрыцця. Бібліятэкарка адчыняла дзверы, дазваляючы мне зайсці ўнутр, і давала мне кніжку. Да абеду я яе ўжо прачытваў і прыходзіў зноў. Бібліятэкарка доўга не звяртала на мяне ўвагі, потым пачынала сварыцца з-за нейкіх дробязей (відаць, проста смяялася з мяне!), але давала мне новую кніжку, якую я таксама паспяваў да закрыцця бібліятэкі прачытаць, і прыходзіў за чарговай… І так да таго часу, пакуль не пайшоў у першы клас.
Чытанне для мяне было велізарным адкрыццём незвычайнага дзівоснага свету. Я чытаў казкі, прыгоды, потым стаў чытаць больш сур’ёзныя кніжкі. Потым мы пераехалі ў сённяшні Ніжні Ноўгарад, дзе я скончыў горкаўскую школу № 145. Усё жыццё быў круглым выдатнікам. Да 9 класа я быў самым маленькім у класе — у страі на фізкультуры стаяў апошнім. Таму і адносіны да мяне былі адпаведныя — паблажліва-спажывецкія: аднакласнікі раніцай забіралі ў мяне сшыткі і спісвалі дамашнія заданні. Пры гэтым да мяне ставіліся з пэўнай павагай, бо я даволі многа ведаў (ва ўсякім выпадку больш за іх). А ў 9 класе я за лета вырас адразу на 12 сантыметраў.
Школу я скончыў, канечне, з медалём, хаця апошнія два школьныя гады для мяне былі цудоўныя. У гэтым узросце было многа спакус, і таму часта ўзнікала жаданне проста “забіць” на школьныя заняткі. Але гэта ніяк не адлюстроўвалася на маіх адзнаках — у мяне была вельмі добрая напрацаваная за школьныя гады база. Акрамя гэтага, я вельмі многа часу ўдзяляў спорту: быў членам хакейнай каманды “Цітовец” (каманда нават заваявала “Залатую шайбу” ў Маскве — праўда, я тады захварэў, і яны паехалі без мяне), гуляў у баскетбол (і гэта з маім ростам!) і футбол, займаўся атлетыкай.
— Дык вы шматпрофільны спартсмен?
— Ну, калі хочаце, то так. Мне ўвогуле падабалася гуляць. Гульня — гэта адна з самых галоўных рэчаў у жыцці: ці то на сцэне, ці на здымачнай пляцоўцы, ці яшчэ дзе. Важнейшага за гульню нічога няма, нават і ў жыцці. Павінен існаваць элемент зацікаўленасці, увагі, нястомленасці ад пачуццяў, думак, позіркаў… Не страціць цікавасць да жыцця, цікавасць да іншага, асабліва да блізкага табе чалавека — глабальна важна. Таму гульня, гульня і яшчэ раз гульня… “Играй же на разрыв аорты!”, як сказаў Восіп Мандэльштам.
— Кім вы марылі стаць у дзяцінстве?
— Я заўсёды жадаў быць лётчыкам, але з авіяцыяй у мяне адносіны не склаліся з прычыны дрэннага зроку, таму пасля школы я паступіў на акцёрскі факультэт тэатральнага вучылішча. Там я правучыўся год і зразумеў, што гэта не зусім маё: прафесія акцёра здалася мне залежнай — ад рэжысёра, ад абставін, а я хацеў незалежнасці. Так я пайшоў у армію.
Дэмабілізаваўшыся, прыехаў дадому. На той час у мяне ў кішэні ўжо ляжаў допуск да экзаменаў у ВНУ. Справа ў тым, што пакуль я служыў у арміі, напісаў творчую работу на папярэдні конкурс у тады яшчэ Усесаюзны дзяржаўны інстытут кінематаграфіі (ВГІК мае такую сістэму, што патэнцыяльны абітурыент спачатку піша торчую работу, а потым па яе выніках абітурыента дапускаюць (ці не дапускаюць) да далейшых экзаменаў). Я быў незвычайна шчаслівы і паехаў здаваць экзамены.
Набіралі на наш курс 15 чалавек, з іх 5 па накіраваннях з нацыянальных студый, 5 — замежных грамадзян. Такім чынам я быў прэтэндэнтам на адно з 5 запаветных месцаў (а конкурс тады складаў каля 200 чалавек на месца).
У першым туры я атрымаў 3 балы, бо здаваў экзамен не майстру, а яго вучням, якія, замест таго, каб высветліць мае веды, дэманстравалі сваю эрудыцыю: мне дасталіся пытанні пра оперу С.С.Пракоф’ева “Каханне да трох апельсінаў”, трэба было назваць усе партрэты А.С.Пушкіна ў рускім жывапісе, прааналізаваць каларыстычнае рашэнне карціны Рэмбранта “Артаксеркс, Аман і Эсфір”, расказаць пра палітычнае становішча Мазамбіка — карацей, у мяне пыталіся пра што трэба і пра што не трэба, а я павінен быў усё гэта адказваць. Нешта я, канечне, расказаў, але толькі на тры балы. Я разумеў, што з гэтай адзнакай не паступлю, аднак вырашыў: да таго часу, пакуль не паставяць “два”, буду здаваць.
Потым быў другі тур, на якім мы пісалі работу на тэму “Дзень, які я запомніў на ўсё жыццё”. Усіх (а пасля першага тура нас засталося значна менш) сабралі ў вялізнай аўдыторыі, закадзіравалі аркушы паперы, далі тэмы, мы пачалі пісаць. У той год (здаецца, ці не сёмы раз) паступаў таксама Аляксандр Панкратаў-Чорны — ён быў вопытны і ведаў усё. І калі я расказаў яму, пра што пісаў, яго рэакцыя была адназначная: “Ты што, дурны, такое на ўступных экзаменах пісаць?”.
— І што ж вы такое напісалі? Што выклікала настолькі бурную рэакцыю?
— Калі я заканчваў вайсковую службу, мяне павінны былі некуды адпраўляць. Я тады быў спецыялістам у галіне ракетнай тэхнікі. Перад адпраўленнем трэба было прайсці нейкую дужа прыдзірлівую камісію, і яна мяне забракавала, адправіўшы ў гарнізонны шпіталь. Уласна кажучы, дзякуючы гэтым абставінам, я і паступіў потым у ВГІК.
Маладзенькая медсястра сама паставіла мне дыягназ (урачоў чамусьці ў той дзень у шпіталі не было), і, па яе словах, перспектывы ў мяне былі, мякка кажучы, невясёлыя: камень у нырках, туберкулёз нырак ці рак нырак. Шпіталь быў перапоўнены, і мяне палажылі ў палату да адстаўніка, які паміраў ад раку. Я правёў з ім дзве ночы. Для мяне гэта тады было вельмі моцнае выпрабаванне…
І пра гэта я і напісаў у экзаменацыйнай рабоце: як у адной палаце сышліся два чалавекі, адзін з якіх заканчваў жыццё, служачы радзіме, а другі — я — толькі яго пачынаў. Нашы размовы, разважанні — усё гэта адлюстравалася ў рабоце.
— І як была ацэнена ваша работа?
— Я вельмі перажываў і на працягу некалькіх дзён да аб’яўлення вынікаў хаваўся ад усіх. Раніцай дня аб’яўлення вынікаў я прыйшоў на кафедру, каб забраць дакументы. Дзяўчына, што сядзела на кафедры, прамовіла: “Ну, Яфрэмаў, ты даў!”. Я падумаў, што гэта абсалютны правал, але на самай справе аказалася, што паставілі ўсяго дзве пяцёркі, адна з якіх мая. І тады я (як і ўсе астатнія) зразумеў, што паступіў.
— А ўладальнік другой пяцёркі таксама паступіў?
— Не, у яго былі нейкія праблемы, але ён паспяхова паступіў на наступны год.
— У інстытуце таксама былі выдатнікам?
— Пакуль вучыўся ў інстытуце, таксама быў круглым выдатнікам, стаў першым стыпендыятам імянной стыпендыі В.М.Шукшына, але скончыў ВГІК з незвычайным жалем, таму што скончылася казка, падчас якой мы мелі зносіны з сапраўднымі майстрамі, вучыліся ў іх, жылі ў тым асяроддзі.
— Хто вас вучыў у інстытуце?
— Маім майстрам быў народны артыст СССР Аляксандр Барысавіч Столпер, рэжысёр, які быў аўтарам сцэнарыя вядомага фільма “Пуцёўка ў жыццё” (разам з Мікалаем Экам, Рэгінай Янушкевіч і Восіпам Брыкам), як рэжысёр зняў фільмы “Аповесць пра сапраўднага чалавека” (паводле твора Б.Палявога), “Жывыя і мёртвыя” (паводле твораў К.Сіманава), шмат іншых не менш вядомых кінафільмаў.
Дасюль захоўваю інстытуцкія лекцыі па творчасці У.Шэкспіра Ніны Аляксандраўны Аносавай. Марыя Пятроўна Ханава выкладала сцэнічнае маўленне, Траццякоў — нашчадак вялікіх Траццяковых — выяўленчае мастацтва. Немагчыма нават пералічыць гэтых людзей.
Міхаіл Сцяпанавіч Грыгор’еў, які быў першым дэканам у В.Брусава, чытаў сучасную савецкую літаратуру. Памятаю адзін вельмі цікавы выпадак: у рамане “Алмазный мой венец” В.Катаеў зашыфраваў пад псеўданімамі імёны паэтаў Сярэбранага веку, і справай гонару было здагадацца, хто ў творы Катаева пад якім псеўданімам хаваецца. І мы на курсе адгадалі ўсіх, акрамя аднаго — “Колченогого”. І тады Міхаіл Сцяпанавіч расказаў нам пра паэта-чыноўніка Уладзіміра Іванавіча Нарбута.
А наша кафедра рэжысуры з такімі педагогамі, як Сяргей Апалінар’евіч Герасімаў, Тамара Фёдараўна Макарава, Сяргей Фёдаравіч Бандарчук, Ірына Канстанцінаўна Скопцава, Ігар Васільевіч Таланкін, Уладзімір Вячаслававіч Белакураў, Барыс Андрэевіч Бабачкін — у гэтых імёнах гісторыя савецкага кіно. Яны вельмі многа зрабілі для кожнага з нас адным фактам існавання ў сценах гэтага інстытута.
— Колькі чалавек з вашага курса дайшло “да фіналу”?
— У прынцыпе, усе. Нікога не адлічылі. Але гэта такая прафесія, што ў ёй з усяго курса звычайна застаюцца 2-3 чалавекі — і такі расклад лічыцца вельмі ўдалым. Перад намі вучылася майстэрня, якую набіраў М.І.Ром. З яе выйшлі Вадзім Абдрашытаў і Мікіта Міхалкоў. Астатнія “аселі” ў рэдактуры ці сталі чыноўнікамі ад кіно, адзін з тых выпускнікоў — дэкан ВГІКа.
З маіх аднакруснікаў у прафесіі засталіся многія: Ханц Вернэр Хонэрт, які кіруе студыяў у Гамбургу, Жан Бітар працуе на студыі ў Хельсінкі, Сяргей Сычоў, дырэктар студыі мультыплікацыйных фільмаў “Беларусьфільма”, таксама здымае ігравое кіно. Але ўласна ў прафесіі засталіся двое: я і адзін з вядучых кінарэжысёраў Эстоніі Петэр Сім.
— Няўжо вы былі настолькі правільным вучнем? І ніколі не хацелася нарабіць шкоды ці здзейсніць што-небудзь насуперак?
— Такога мы не практыкавалі. У мяне былі вельмі патрабавальныя настаўнікі па гісторыі і фізіцы. І тая, і другая да мяне адносіліся вельмі “прыхільна”, і ад іх я часта атрымліваў “адзінкі”. Але для мяне гэта была справа гонару, бо гэтыя “адзінкі” збліжалі мяне “з народам”. Канечне, я іх потым вельмі лёгка выпраўляў. А свавольствы? Ну, бывала, збягалі з урокаў, але хто гэтага, калі вучыўся ў школе, не рабіў… Асабліва, калі беглі ў кіно. Гэта ж не зараз…
— Ці памятаеце вы першы фільм, які паглядзелі?
— Лепш скажу, які самы першы мне запомніўся: “Чалавек-амфібія” з Уладзімірам Кораневым у галоўнай ролі. Гэта карціна і зараз глядзіцца лепш за іншыя экранізацыі гэтага твора Аляксандра Бяляева. А тады гэта ўвогуле было неверагодна. Потым мне давялося і асабіста пазнаёміцца з Кораневым.
— Якія былі адносіны вашых школьных настаўнікаў да таго, што вы выбралі творчую спецыяльнасць. Ці не шкадавалі, што не выбралі, напрыклад, навуковую кар’еру?
— Думаю, задачы зачароўваць сваім прадметам ніхто з настаўнікаў перад сабой не ставіў. Ды і я наўрад ці падаваў нейкія надзеі ў прыкладной навуцы. Я вельмі любіў літаратуру, мне вельмі падабалася матэматыка. Але не магу сказаць, што я быў вялікім прыхільнікам фізікі ці хіміі.
Уся справа ў тым, што, калі чалавек адбыўся, не мае значэння, у якой сферы ён гэта здзейсніў. Калі ён адбыўся, калі не знік у быце, не знішчыў і не загубіў сябе, не спіўся, як гэта, на жаль, стала з многімі маімі аднакашнікамі, то гэта надзвычай важна для ўсведамлення педагогам сваёй значнасці. Зберагчы чалавека ад самаразбурэння, ад надзвычай спакуслівага жэста махнуць на ўсё рукой і пусціць усё на самацёк — вось самая важная задача педагога. Як выхаваць у чалавеку мужнасць жыць, мужнасць здзяйс-няць учынкі, мужнасць адказваць не толькі за сябе? На жаль, сёння на гэта здольны не так многа людзей, як бы хацелася.
— Ці ўплывалі вашы бацькі на вашу прафесійную траекторыю? Ці ваш выбар звязаны толькі з асабістым асэнсаваннем свету?
— Мой бацька, Васіль Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1924 годзе і ў 1941 годзе 17-гадовым юнаком пайшоў на фронт, прыбавіўшы сабе год. Прайшоў усю вайну, вызваляў Беларусь. Двойчы гарэў у танку, быў паранены, меў мноства ўзнагарод (памятаю, я іх у дзяцінстве насіў на майцы, і майка пад цяжарам медалёў звешвалася ніжэй за калені).
Сёння немагчыма ўявіць, як гэтыя хлопцы (калі скончылася вайна, бацьку быў 21 год), прыйшоўшы пераможцамі, трапілі ў нуднае, неўладкаванае жыццё. Многіх яно давяло… На шчасце, мой бацька змог утрымацца, хаця спакус і момантаў, калі хацелася махнуць на ўсё рукой, было дастаткова. А мама? У вайну, напрыклад, была трактарысткай, а 
потым… Кім яна толькі не была! У яе не было спецыяльнай адукацыі, таму яна была гаспадыняй.
Яны пражылі з мамай усё жыццё, і вельмі многа часу бацькі былі заняты сваім жыццём і ніколі не ўмешваліся ў маё жыццё і мой выбар, за што я ім вельмі ўдзячны.
У мяне ёсць старэйшы брат і малодшая сястра. Брат — будаўнік. А сястра скончыла эканамічны факультэт чыгуначнага інстытута і працавала на чыгунцы эканамістам.
— Ці шкадуеце вы пра што-небудзь, што адбылося ці не адбылося ў вашым жыцці?
— Ці многа б я памяняў? Не, нямнога. Перасадзіў бы колькі дрэў пры жыццёвым шляху ды пару знакаў бы пераставіў, а агульны напрамак не мяняў бы.
— У сваіх інтэрв’ю вы не расказваеце пра сям’ю. Гэта закрытая тэма ці проста ніхто асабліва не пытаецца?
— Нічога сакрэтнага тут няма. Я жанаты другі раз. Мая жонка Валерыя Арланава — вядомая актрыса тэатра і кіно, якая многа здымаецца, у тым ліку і ў маіх фільмах. У мяне ёсць дачка Дар’я, якую я вельмі люблю. Яна скончыла эканамічны факультэт універсітэта і працуе ў адной з фірм. Там яе вельмі цэняць, бо яна надзвычай працаздольны чалавек. Да таго ж я яе пастаянна здымаю. Цікава, што ў некалькіх маіх апошніх карцінах яна выконвала адну і тую ж ролю — медсястры.
— Вы вядомы як рэжысёр, акцёр, сцэнарыст, педагог. У якой іпастасі вы сябе адчуваеце больш камфортна?
— Канечне, я рэжысёр. Гэта мая прафесія, якой я займаюся вось ужо 40 гадоў. З іх 35 — на “Беларусьфільме”, 20 — тут, у тэатры. Але калі ў цябе ўзнікла пачуццё ўпэўненасці, што ты схапіў Бога за бараду, трэба кідаць такую работу. Я асэнсоўваю сябе ў тым плане, што мне зараз хапае навыкаў, каб добра рабіць сваю работу. Часта прыходзіцца працаваць з дрэннай драматургіяй — перарабляць і перапісваць яе, але я гэтага ўжо не баюся.
— Ці паспяхова складваецца ваша педагагічная дзейнасць?
— У гэтым годзе ў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў я выпусціў курс рэжысёраў эстрады, а ў 2012 выпускаю курс рэжысёраў ігравога кіно.
Прыйшоў я ў педагогіку выпадкова. Калі Віктар Цімафеевіч Тураў набіраў майстэрню, то запрасіў мяне выкладаць акцёрскае майстэрства. А потым сталася так, што на другім курсе гэтай майстэрні, дзе мы выкладалі, застаўся толькі я — Віктара Цімафеевіча не стала. Ганаруся тым, што выпускнікамі менавіта гэтай маёй першай майстэрні сталі Аляксандр Копышаў, Андрэй Кудзіненка і іншыя. Потым я выпусціў майстэрню рэжысёраў тэатра, рэжысёраў эстрады. А ці буду далей выкладаць, час пакажа. Калі я нешта магу даць, то я павінен гэта зрабіць. Акрамя таго, у творчых ВНУ вельмі часта бывае, што выкладаюць не тыя, хто займаецца практычнай дзейнасцю, а тыя, у каго нічога не атрымалася.
— Ці ёсць сярод вашых выпуснікоў творцы з вялікім патэнцыялам?
— Сёння гэта прадказаць немагчыма. Часам бывае, што чалавек, вельмі яскрава заявіўшы пра сябе ў час навучання, знікае адразу пасля заканчэння акадэміі. А чалавек, які быў незаўважны і нават не зняў амаль нічога за час навучання, раптам вырастае да ўзроўню майстра. І такіх прыкладаў вельмі многа. Таму што гэтая прафесія патрабуе найвышэйшай мужнасці, якая, на жаль, ёсць не ва ўсіх. Калі ты адказваеш за калектыў і калі ты на вастрыі грамадскай увагі, якое пры тым не мае асаблівых сімпатый да цябе, і справы, якую ты робіш, вельмі цяжка спаборнічаць з тымі карцінамі, якія нам пастаўляе заходняя кінаіндустрыя.
Сёння, на жаль, у рэжысёрскай прафесіі вельмі многа выпадковых людзей, якія ніякага дачынення да кіно не маюць. Вось яны і здымаюць “смецце”. І не толькі ў нас.
У гэтай прафесіі , як і ў любой іншай, ёсць законы, якія трэба выконваць, якімі трэба вучыцца валодаць. А калі Бог узнагародзіў цябе талентам, тую гісторыю, якую ты павінен расказаць як рэжысёр, ты можаш расказаць цікавей, чым хто іншы.
— Вы апошнім часам здымаеце тэлевізійныя фільмы. Ці не цягне вас да класічнай кінаплёнкі?
— Так, мае апошнія чатыры карціны — телевізійныя. Нядаўна па першым канале зноў прайшла карціна “Снайпер. Зброя адплаты”. Нядаўна на канале “Расія” была прэм’ера фільма “Лепшы сябар сям’і”, па ТВЦ пачынаецца паказ карціны “Замах” (“Покушение”), а хутка па першым канале з’явіцца фільм “Немец”. І я вельмі рады, што грошы, выдаткаваныя на фільмы, вяртаюцца студыі, людзям, якія працавалі над карцінай і ўкладвалі ў яе сілы. Мяне такая сітуацыя задавальняе. Але ўсё ж я сёння з задавальненнем зняў бы кіно на стужку, а не на электронны носьбіт.
— Вялікі дзякуй за размову.
Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота з архіва часопіса “На экранах”.
