Аляксей ДУДАРАЎ: “Шчаслівы той, хто з БОГАМ!”

- 15:06Моя школа

Сёння ў гасцёўні праекта “Мая школа” кавалер ордэна “Знак Пашаны”, заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР, прэміі ЛКСМБ, прэміі Саюзнай дзяржавы, старшыня Беларускага саюза тэатральных дзеячаў, мастацкі кіраўнік Драматычнага тэатра Беларускай арміі, драматург Аляксей Ануфрыевіч ДУДАРАЎ.

Аляксей Ануфрыевіч, школа пакідае след у душы кожнага чалавека: у кагосьці добры, у кагосьці дрэнны, нехта хоча ўспамінаць сваю школу, а нехта ніколі не вяртаецца да гэтай тэмы нават ва ўспамінах…
— Я быў багаты на школы: іх у мяне было ажно тры. Спачатку вучыўся ў Кляноўскай няпоўнай сярэдняй школе, сёмы клас заканчваў у Зарубскай школе, потым вучыўся ў Андрэеўскай школе-інтэрнаце, затым вярнуўся ў Зарубскую школу, дзе заканчваў 9-10 класы.

— І якая з іх к сэрцу прыпала?
— Безумоўна, Андрэеўская школа-інтэрнат. Хоць я там адвучыўся нядоўга, але менавіта тады зразумеў, што такое сапраўды вучыцца. З сельскай школы я трапіў амаль у гарадскую навучальную ўстанову (школа знаходзілася пад Оршай), і таму трэба было прыкладаць больш высілкаў і намаганняў. З цеплынёй успамінаю Леанціну Леанідаўну Ярашэвіч, настаўніцу рускай мовы і літаратуры. З мовамі (што з рускай, што з беларускай) у мяне былі нелады, а вось з літаратурамі я досыць добра ладзіў. Да гэтага часу памятаю выпадак, як Леанціна Леанідаўна на адным уроку вельмі адметна прарэагавала на мой недасканалы адказ, прамовіўшы фразу, якую я, бывае, паўтараю сам сабе: “Я вами недовольна, товарищ Дударев!” Мне стала так сорамна… Казалі мне такое і да гэтага, і іншымі словамі, але тут яна паставіла мяне поруч з сабой…
Я ўсё марыў падпісаць ёй кніжку яе ж крыху змененай фразай: “Ну а теперь вы мной довольны, Леонтина Леонидовна?”, але не паспеў. Калі лёс зноў звёў мяне з гэтай школай, настаўніцы, на жаль, ужо не было…

— Гэта быў штуршок з яе боку, заклік да спаборніцтва?
— Ды не! Са мной вучыліся значна больш таленавітыя хлопцы і дзяўчаты. Хутчэй, гэта было інтуітыўнае прадчуванне, што “з гэтага мальца нешта путнае будзе” менавіта ў тым кірунку, у якім працавала яна. З чаго яна мяне такім чынам вылучыла, я ўжо не памятаю… Згадваць пра гэта я пачаў ужо тады, калі стаў сур’ёзна займацца літаратурай і яна стала маім жыццём і маёй прафесіяй.

— Калі разважаць школьнымі катэгорыямі, літаратура была вашым улюбёным прадметам?..
— Не буду гэтага адмаўляць, бо і Чэхава, і Горкага, і Лермантава, і Пушкіна я заўсёды любіў, але не любіў, як пішуцца словы. І пісаць я ніколі не любіў, і цяпер не люблю. Я маю на ўвазе сам працэс запісвання думак. Я дасюль не дапісваю словы і не ведаю, чаму ў рускай мове слова “Россия” пішацца з дзвюма “с”…

— Якія яшчэ найбольш яскравыя школьныя моманты ўспамінаюцца?
— Адзін з найбольш цікавых успамінаў звязаны з першай двойкай. Па матэматыцы. Я нічога ў ёй не разумеў, але выконваць выконваў. Пры такім раскладзе можна здагадацца, які мог быць вынік.
Вельмі паважаў я гісторыю. І нашым гісторыкам, дырэктарам Зарубскай школы, Анатолем Канстанцінавічам Пашынскім мне было таксама наканавана, што я буду гісторыкам. Тое, што не было канкрэтна прывязана да лічбаў і дакладнасці, у мяне атрымлівалася цудоўна. У матэматыцы “двойчы два чатыры” — як ні круці! І калі ты пра гэта разважаеш, то ты або невук, або дэмагог. А невукам і дэмагогам мне ніколі не хацелася быць… І нават у гісторыі да канкрэтных рэальных падзей мне трэба было дадаваць сваю думку, свае адносіны і душу, за што я неаднойчы пакутаваў і ў школе, і ў жыцці, і цяпер праз гэта не заўсёды вельмі камфортна сябе адчуваю.
Як сказаў калісьці Карл Маркс, які ў мяне не выклікае ўнутранай пашаны, вобраз думкі і вобраз дзеяння нельга параўноўваць. І любая выказаная думка — гэта меркаванне. Іншая справа, калі ты да гэтага заклікаеш, вядзеш і потым сам бярэш у рукі гэтае кайло, пра якое ты некалі сказаў… — на гэта ёсць крымінальны кодэкс. У юнацкім узросце мы часцяком выказвалі вельмі катэгарычныя меркаванні, якія потым з цягам часу мянялі. І мянялі іх не з адчування страху, а з-за таго, што станавіліся больш сталымі і пачыналі думаць інакш. І тады мы мелі рацыю, і цяпер таксама.

— Ваша дзяцінства было шчаслівым?
— Калі я ўспамінаю сваіх бацькоў, заўсёды ўспамінаю вайну, якую я, народжаны ў 1950 годзе, на шчасце, не бачыў. Таму што самым галоўным у іх жыцці была менавіта вайна. Маці з маімі старэйшымі сёстрамі Зінай і Надзяй засталася на акупіраванай тэрыторыі. Мала таго, што яна захавала сябе, яна захавала і маіх сястрычак. І бацька вярнуўся з вайны, хаця ад званка да званка быў на фронце, і нашу сям’ю гэтая страшная статыстыка — кожны чацвёрты! — не кранула. Але неяк я прыйшоў у жах: статыстыка не эмацыянальная, ёй трэба аддаць тое, што ёй патрэбна, значыць, з нейкай іншай сям’і яна забрала двух, а можа, і трох ці ўвогуле ўсю сям’ю ў якой-небудзь з нашых Хатыняў.
Але шчаслівасць нашай сям’і вельмі ўмоўная, таму што той, хто перажыў акупацыю, шчаслівым быць не можа. І той, хто прайшоў вайну — і я напісаў гэта ў “Радавых”, — шчаслівым таксама быць не можа.
Бацькі гадавалі, наколькі гэта можна было, кармілі і апраналі, вучылі — усё, што яны маглі зрабіць для нас, зрабілі. Самы вядомы з сям’і атрымаўся я.

— Як вас выхоўвалі ў сям’і, і ці захавалі вы традыцыі сямейнага выхавання?
— Ніхто мяне ніколі не выхоўваў. Калі не тое зрабіў, атрымаеш тым, што ёсць пад рукой: пуга — дык пугай, вяроўка — значыць вяроўкай. Не без гэтага, але не да калецтва. Мае дзеці такой “асалоды” не мелі. Сваёй дачцэ (а ёй ужо 23 гады) я ўвесь час кажу, што хачу зрабіць сабе падарунак: крыху адлупцаваць яе (смяецца)… Усё ж я лічу, што дзяцей трэба выхоўваць сваім прыкладам. А проста ўкалочваць лазінай бессэнсоўна. Нейкаму працэнту гэта пойдзе на карысць, але большасць будзе марыць пра тыя часы, калі зможа нейкім чынам адпомсціць за абразу: табе той самай лазінай ці іншым людзям.

— Калі не сакрэт, чым займаюцца вашы дзеці?
— Сын Максім скончыў Акадэмію мастацтваў і зараз працуе ў творчай майстэрні пры манастыры — аздабляе храмы. Дачка вучыцца на 5 курсе на спецыяльнасці “Міжнароднае права” — якая тут ужо лазіна!

— Вы чалавек фармацыі ці чалавек абставін? Ці зможаце рэзка памяняць сваю думку?
— Я, шчыра кажучы, пра гэта не думаў, але, хутчэй, чалавек абставін. Аднак рэзка памяняць сваё меркаванне не змагу. Інерцыя ў мяне вельмі моцная. Але ж мяняць трэба. Вось зірніце на вуліцу: выйсці цяпер на вуліцу ў бікіні было б вар’яцтвам, ды і медыкам лішняя нагрузка была б. Але зіма мне не падабаецца і ніколі не падабалася. Вось проста не люблю марозу. Холадна.

— Любіце цёплы клімат?
— Гасподзь наканаваў нарадзіцца тут… Ды і не так холадна ў нас. Надоечы прыязджаў сябрук з Сібіры, дык у іх там маразы пад 40 градусаў!.. Мінус 10 я яшчэ цярплю, але калі ніжэй — арганізм пачынае супраціўляцца. Спякоту я таксама не люблю. Я беларус, памяркоўны. Чалавек свайго клімату.

— Аляксей Ануфрыевіч, што паўплывала на ваш прафесійны выбар пасля школы?
— Скончыўшы школу, пайшоў у ГПТВ № 28 нафтавікоў у Наваполацку: там стыпендыя была 36 рублёў. Менавіта туды і пайшоў. А што, трэба было паступаць у літаратурны інстытут?

— А чаму не?
— Для мяне кожны пісьменнік і выдатны артыст быў нібы жыхар неба — гэтая сфера дзейнасці была для мяне недасягальнай. Я нарадзіўся ў простай сялянскай сям’і і пра вядомасць нават не мог падумаць. І толькі разумеў, што ў іх трэба вучыцца.

— І тое, што потым апынуліся ў школьных падручніках побач з Купалам і Коласам…
— …Гэта выпадковасць. І гэты факт мяне асабліва ніколі не цікавіў. Калі ў мяне пытаюцца, ці цікава мне, што будзе з маімі творамі праз 20 гадоў, я адказваю, што мяне хвалюе, што будзе з імі сёння ці заўтра. Мне вельмі важна, ці будуць увасоблены мае творы на сцэне зараз, калі я тут. А далей, калі мая творчасць будзе патрэбна, няхай бяруць і ставяць. І гэта ніякае не какецтва, а мая ўнутраная існасць.
Я радуюся таму, што мае творы ставяцца, люблю радасць ад прэм’еры, але ад самога свята прэм’еры асалоды не атрымліваю. Я і ад таго, што сёння ў школе будуць вывучаць Коласа, а заўтра — мяне, таксама не атрымліваю задавальнення: усё роўна ж нехта двойку атрымае.
Неяк мне прыйшлося прымаць уступны экзамен у Акадэмію мастацтваў. І хлопец выцягнуў білет, у якім адным з пытанняў была драматургія Дударава. Хлопец сядзеў і лыпаў вачыма. Я і кажу ямы тады: “Чаго лыпаеш? Давай, адказвай. Калі нешта чытаў, пяцёрку атрымаеш!”. Аказалася, што ён чытаў, і нават не адну п’есу, і я яму пяцёрку паставіў.

— Ці доўга вы працавалі па спецыяльнасці, якую атрымалі ў вучылішчы?
— Усяго некалькі месяцаў. Потым, як раней казалі, мяне “забралі” ў армію. Цяпер у армію “ідуць” ці “прызываюцца”, а тады менавіта забіралі. Як ва ўсіх людзей, быў развітальны вечар з гармонікам. Праз два дні… я вярнуўся, таму што мае дакументы недзе згубілі. Гэтага ворагу не пажадаеш.
Праз два тыдні, калі сабралася новая каманда, мяне забралі зноў. Па галалёдзіцы я ледзь дабраўся да Віцебска, потым дакументы зноў згубіліся, і мне давялося ўжо самому ехаць па дакументы ў Наваполацк. І я супакоіўся толькі тады, калі нас пагрузілі ў цягнік і павезлі на Украіну — так жа ж хацелася ў армію.

— Служылася лёгка?
— Я служыў у ракетных войсках стратэгічнага прызначэння у в/ч 03389 станцыі Белакаровічы на Жытоміршчыне радыётэлеграфістам аддзела сувязі. Пра службу я неяк напісаў у акруговую газету і атрымаў аж 10 рублёў (!) ганарару (тады мой салдацкі заробак за месяц складаў таксама 10 рублёў). Сядзелі мы ў лесе, там асабліва патраціць гэтыя грошы не было куды: згушчонка, булачка, ліманад у салдацкай чайной — вось і ўся гульба. “Папіць кваску” і “купіць эскімо” — гэта было не пра нас.

— Вярнуўшыся з арміі, вы ўсё ж вырашылі вучыцца на акцёра.
— Да гэтага пасля дэмабілізацыі я два гады працаваў на нафтаперапрацоўчым прадпрыемстве па спецыяльнасці “Слесар кантрольна-вымяральных прыбораў 4 разраду”. І ў той час хадзіў у тэатральную студыю пры Палацы культуры нафтавікоў, дзе досыць паспяхова іграў некалькі роляў у аматарскіх спектаклях.
Увогуле першая п’еса, якую я ўбачыў на сцэне, — гэта “Барабаншчыцы” Афанасія Салынскага. Гэта было ў Оршы, і мне тады было 15 гадоў. Потым, стаўшы Дударавым і атрымаўшы права размаўляць з Салынскім, пазнаёміўшыся з ім, сказаў, што менавіта ён даў мне пуцёўку ў тэатр. І сапраўды, праз амаль паўстагоддзя я памятаю той спектакль.
Мне хацелася быць на сцэне. І справа была не ў тым, кім быць: драматургам, рэжысёрам, акцёрам… Галоўнае — быць там і жыць іншым жыццём, каля мастацтва. І не таму, што тут, у тэатры, лягчэй. Мы няшчасныя людзі. У выдуманым свеце мы адчуваем сябе больш камфортна. Псіхолагі і псіхіятры пытаюцца, ці не стварае гэта пэўных праблем. Стварае. Я не хачу нікога крыўдзіць, няхай яны мне прабачаць, але артысткі — гэта не жанчыны, а артысты — не мужчыны. І да мяне гэта адносіцца ў большай ступені, чым нават да іх. І найбольш пакутуюць ад гэтага тыя, хто на алтар мастацтва кладзе ўсё: душу, нервы, жыццё.
Вучыцца было лёгка, бо я займаўся сваёй справай. А калі займаешся сваёй справай, нялёгка быць не можа. Цяжкасці, канечне, узнікалі, але іх пераадоленне выклікала асалоду. З вялікай цеплынёй успамінаю свайго кіраўніка курса Аляксандра Іванавіча Бутакова. І калі сустракаю цяпер “бутакоўцаў” (незалежна ад таго, вучыліся яны са мной, да ці пасля мяне), адчуваю сямейнасць нашых адносін: Аляксандр Іванавіч даваў нешта большае, чым прафесію.

— Як адбываўся пераход ад акцёра да драматурга?
— Зноў-такі праз сцэну. Калі табе трэба гаварыць дурнаватыя тэксты, хочацца стварыць недурнаваты. Але тады на сцэне ты не затрымаешся. Артыст і драматург — прафесіі неспалучальныя. І хаця і адзін, і другі працуюць на тэатр, існуе размежаванне: або ты ствараеш, або ўвасабляеш створаны свет. Што з гэтага вышэй, а што ніжэй?.. — я нават не буду гаварыць. Бо “Сямнаццаць імгненняў вясны” без Вячаслава Ціханава ўявіць сабе немагчыма. І не толькі таму, што гэта сядзіць у нашай падсвядомасці, але аб’ектыўна пры наяўнасці значнай колькасці акцёраў такога ўзроўню ў гэтай ролі некага іншага ўявіць немагчыма. Як і, дарэчы, немагчыма ўявіць у ролі Іпаліта з “Іроніі лёсу” нікога іншага, акрамя Юрыя Якаўлева.

— Як нараджаюцца п’есы? Чым бывае абумоўлены выбар тэмы?
— Я раскрываю пэўную тэму, калі ўзнікае жаданне яе закрануць. Ёсць нейкія рэчы, з якімі трэба зжывацца. Як, напрыклад, тая самая зіма: як ні круці, яна ўсё роўна настане. Ты, можа, у ёй мерзнуць не будзеш, але яна надыдзе. І нават калі захочаш ад яе дзе-небудзь схавацца, цябе пацягне сюды. Неяк у канцы лістапада, калі тут ва ўсю была зіма, я знаходзіўся ў Індыі ў нясцерпнай спякоце. І мне ўсё роўна хацелася ў холад: арганізм патрабаваў дыскамфорту, да якога прызвычаіўся.

— Вашы п’есы шмат гадоў не сыходзяць са сцэны. Што б вы рабілі, каб яны не ставіліся?
— Я б іх не пісаў. Хай да гэтага ўсе ставяцца па-рознаму, але я лічу, калі п’есу напісалі, яна павінна быць увасоблена на сцэне. І размова не проста пра нейкія меркантыльныя інтарэсы. Усе мае п’есы пастаўлены. У нейкіх быў зайздросны лёс. Напрыклад, “Чорная панна Нясвіжа” на Купалаўскай сцэне на аншлагах сыграна ўжо больш як 200 разоў і дасюль застаецца ў афішы і запатрабавана гледачом. Шэраг п’ес пражылі больш як 300 паказаў.
Я ніколі не пішу ў стол і не веру ў тое, што, калі ты непатрэбны зараз, ты будзеш патрэбны праз дзесяць ці дваццаць гадоў. За гэты час напісанае стане ўжо нават не макулатурай, а спарахнее ці будзе перапрацавана некалькі разоў.

— Калі раней карысталася папулярнасцю і была больш рэалізавана тэма Вялікай Айчыннай вайны, то зараз на першы план выходзіць гістарычная тэматыка?
— Але і тэму вайны я не кінуў. Да гэтага часу ў Драматычным тэатры беларускай арміі, які я ўзначальваю, ідуць “Радавыя”, “Не пакідай мяне”.
Вось нядаўна я напісаў працяг “Рэвізора”. П’еса называецца “Экзекутар”. Зараз вядзём перамовы, і, спадзяюся, хутка гледачы ўбачаць гэтую п’есу на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Максіма Горкага.

— Ці спрабавалі вы сябе на педагагічнай ніве?
— Я спрабаваў, але прыйшоў да высновы, што педагог я дрэнны. Таму што ў мяне такое крэда: навучыць немагчыма — навучыцца можна. Літаратурнай адукацыі ў мяне няма. Як той Чапаеў, акадэмій я не заканчваў. Пачытайце “Жменю сонечных промняў” Янкі Брыля — маленькая кніжачка, на кожнай старонцы якой у некалькіх радках сакавітай беларускай мовай створаны цудоўны вобраз.
Калі мяне прымалі ў Саюз пісьменнікаў, нехта з прысутных запытаўся, на каго я раўняюся. Я зірнуў на Брыля, нешта мычэў, а Іван Антонавіч зразумеў: “Ну што ты да яго прычапіўся, ён дарослы чалавек і ведае, на каго яму раўняцца. Адчапіся ад хлопца!”.
Я з задавальненнем вучыўся, і вучуся, і буду вучыцца, калі ёсць такая магчымасць. І гэта я раю ўсім. Гэта можна рабіць і ў сталым узросце. Вучыцца трэба ў тых, хто падае добры прыклад. Выхаваць можна толькі ўласным прыкладам. Проста глядзі на лепшых і пераймай лепшае.
Для мяне добрымі прыкладамі таксама былі настаўніца рускай літаратуры Зарубскай школы Алена Іванаўна Хонькіна, у арміі — капітан Гаўрылаў, капітан Данілаў і капітан Будараў (камандзір часці заўсёды блытаў) — я зараз таксама капітан у адстаўцы. Так што калі не дай бог што якое — мне шлях толькі ў партызаны (смяецца).
У творчасці арыентуюся на лепшае: Быкаў, Шукшын, Брыль, Астаф’еў, Бураўкін, Вампілаў, Чэхаў, Пушкін, Лермантаў.

— Не хочацца задаваць пытанне пра планы на будучыню, але ўсё ж такі, ці ёсць нешта, што вам яшчэ хацелася б рэалізаваць?
— Чаго я не зрабіў, але павінен зрабіць, зраблю абавязкова. Я вельмі не люблю і не падтрымліваю тэзіс “ні дня без радка”. Можна гадамі не пісаць. Я не люблю нічога планаваць, і пытанне пра планы на будучыню мяне раздражняе. Тое, што павінна быць напісана, напішацца. А калі нешта “не ідзе”, значыць, і не трэба. Талстой пісаў: “Шчаслівы той, каму не пішацца. Можаш не пісаць — не пішы, можаш не гаварыць — не гавары”. І гэта тычыцца ўсяго.

— Вашы дзеці знайшлі сябе, вы рэалізаваліся як драматург, вашы п’есы ідуць у многіх тэатрах… Вы шчаслівы чалавек?
— Шчаслівы той, хто з Богам! А калі хтосьці запытаецца: “А ты што, без Бога?”, я адкажу: “Імкнуся”.

— Дзякуй вялікі за размову!

Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота з архіва А.ДУДАРАВА.