Хто раскажа дзецям пра іх правы?
30 гадоў назад Генеральная Асамблея ААН прыняла Канвенцыю аб правах дзіцяці, якую сёння падтрымліваюць 196 краін, у тым ліку і тыя, што не з’яўляюцца членамі ААН. Адзіныя, хто не ратыфікаваў канвенцыю, — гэта ЗША.
Канвенцыя аб правах дзіцяці прадугледжвае забеспячэнне права дзяцей на адукацыю, дастойны ўзровень жыцця, а таксама іх абарону ад усіх форм гвалту і дыскрымінацыі.
Нягледзячы на, здавалася б, міжнародную абароненасць, у дачыненні да непаўналетніх узнікаюць новыя пагрозы, якія пужаюць не толькі сваімі маштабамі, але і стаўленнем да праблемы. Так, у нашай краіне штогод фіксуецца ўсё больш злачынстваў, у якіх дзеці становяцца ахвярамі сексуальнага гвалту, а педафілія працягвае насіць латэнтны характар.
Тэму абароны дзяцей, іх удзел у крымінальным працэсе і правы, пра якія непаўналетнія не ведаюць, мы абмеркавалі падчас прэсснедання, якое да дня прыняцця канвенцыі было арганізавана заснавальнікам і членам Праўлення міжнароднай грамадскай арганізацыі “Разуменне” членам Камісіі па справах непаўналетніх пры Савеце міністраў Андрэем Міхайлавічам МАХАНЬКО.
Андрэй Міхайлавіч, наша краіна адна з першых ратыфікавала Канвенцыю аб правах дзіцяці. Як сёння выконваюцца абавязкі па канвенцыі?
— Канвенцыя ААН аб правах дзіцяці была прынята Генеральнай Асамблеяй 20 лістапада 1989 года. Дакумент мае 54 артыкулы, якія вызначаюць правы дзяцей і абавязваюць краіны свету абараняць іх.
Наша краіна ратыфікавала канвенцыю ў 1990 годзе, а з 1 студзеня 1994 года яна стала часткай нацыянальнага заканадаўства — быў прыняты Закон “Аб правах дзіцяці”.
Наша краіна, як і ўсе астатнія, прадстаўляе справаздачы аб выкананні канвенцыі ў Камітэт ААН па правах дзіцяці. Апошняя справаздача была накіравана ў лютым 2019 года. На падставе справаздач дзяржаў Камітэт ААН, які складаецца з 17 незалежных экспертаў, стварае заключныя рэкамендацыі для краіны па найбольш удалай абароне і прасоўванні правоў дзяцей. Альтэрнатыўныя справаздачы дапамагаюць Камітэту ААН з вызначэннем першачарговых для краіны заключных рэкамендацый, на падставе якіх пасля фарміруюцца нацыянальныя планы дзеянняў па выкананні канвенцыі ў кожнай краіне. “Разуменне” двойчы прадстаўляла камітэту свае альтэрнатыўныя справаздачы, чым моцна паўплывала на фарміраванне інтарэсу да абароны права дзяцей жыць у свабодным ад насілля, клапатлівым і развітым асяроддзі. Канвенцыя ААН аб правах дзіцяці — гэта важная частка нашага заканадаўства.
Каб падмацаваць дзеянне канвенцыі, Генеральная Асамблея ААН прыняла тры факультатыўныя пратаколы да яе. Першы — аб недапушчэнні ўдзелу дзяцей ва ўзброеных канфліктах. Другі — аб прадухіленні сексуальнай эксплуатацыі непаўналетніх. Трэці — аб стварэнні камунікатыўнай працэдуры, згодна з якой дзеці самі ці праз сваіх прадстаўнікоў маглі б звяртацца па пытаннях абароны правоў у міжнародны орган — Камітэт ААН па правах дзіцяці. Наша краіна далучылася да першых двух пратаколаў. Сёння, дарэчы, з’яўляецца актуальным пытанне аб далучэнні і да трэцяга.
Беларусь уваходзіць у першую сотню краін, дзе абарона непаўналетніх рэалізоўваецца на высокім узроўні (Child Rights Index, 2019). Але гэта не значыць, што трэба сядзець склаўшы рукі. Сістэму абароны правоў дзяцей трэба ўмацоўваць.
“Разуменне” праводзіла апытанне сярод дзяцей і падлеткаў, наколькі добра яны ведаюць свае правы. Якія праблемы сталі відавочнымі падчас апрацоўкі вынікаў апытання? Ці добра дзеці арыентуюцца ў сваім прававым полі?
— У 2004 годзе было праведзена першае SCARI — даследаванне наконт гвалту ва ўстановах для дзяцейсірот. Пасля такія даследаванні паўтараліся ў 2009м і ў 2015м, а наступнае будзе праводзіцца ў 2021 годзе. Такім чынам было выяўлена шмат пагроз, з якімі сутыкаюцца ці могуць сутыкнуцца дзеці ў дзіцячых дамах і інтэрнатах.
У 2012м было праведзена даследаванне траўматычных выпадкаў у дзяцінстве сярод моладзі ва ўзросце 18—24 гадоў. А зараз мы паглядзелі, як дзеці ведаюць свае правы. І што вы думаеце? Дзеці ведаюць пра некаторыя свае правы вельмі добра, напрыклад, пра права на адукацыю, на ахову здароўя, права на жыццё, на выхаванне ў сям’і, на абарону ад гвалту. Але шэраг правоў сёння ўвогуле ім невядомы. Напрыклад, непаўналетнія не ведаюць, што маюць права на выказванне асабістага меркавання, на свабоду асацыяцый, права на абарону ад сексуальнай эксплуатацыі і гандлю людзьмі. Але больш за ўсё ўражвае, што дзеці не ведаюць пра права на гульню! Былі і кур’ёзы: з правоў дзеці выбіралі неіснуючыя, напрыклад, права на бургер і колу кожны дзень ці права не прыбіраць раніцай ложак.
З якімі пагрозамі сёння часцей за ўсё сутыкаюцца дзеці ў нашай краіне? Якое месца ў агульным спісе пагроз займаюць сексуальныя злачынствы ў дачыненні да непаўналетніх?
— Самым кантрасным месцам, дзе яскрава адлюстроўваюцца ўсе тэндэнцыі ў дзіцячым жыцці, на жаль, з’яўляецца інтэрнатная ўстанова для сірот. Калі праводзілі там свае даследаванні па распаўсюджванні таго ці іншага тыпу гвалту над дзецьмі, атрымалі наступныя лічбы: эмацыянальнаму і эканамічнаму насіллю падвяргаюцца 100% рэспандэнтаў, фізічнаму насіллю ў кірунку “дарослыя — дзеці”, “адзін супраць старэйшага”, “адзін супраць некалькіх роўных” з варыяцыямі — 27% рэспандэнтаў, сексуальнаму гвалту — да 11% рэспандэнтаў (выключна зносіны па ўзаемнай згодзе з удзелам дзяўчынак ва ўзросце 12—15 гадоў — 55%). Такім чынам, сексуальны гвалт, як і фізічны, знаходзіцца ў ліку асноўных пагроз у дачыненні да дзяцей. Натуральна, што ў сем’ях гэтыя паказчыкі будуць значна ніжэйшымі.
Дарэчы, сярод пагроз варта засяродзіць увагу на тых, што звязаны з сучаснымі сродкамі камунікацыі: інтэрнэтам, сацыяльнымі сеткамі і месенджарамі накшталт Viber, TikTok, Telegram. Там квітнее тое, што раней мы называлі некарэктным тэрмінам “дзіцячая парнаграфія”, — булінг, хейтынг (нянавісць), заклікі да самагубстваў, грумінг (заляцанні) у дачыненні да непаўналетніх і іншыя вельмі небяспечныя пагрозы для дзяцей і падлеткаў. Я ўпэўнены, што і ў гэтым кірунку неабходны моцныя падыходы для абароны дзяцей.
За апошнія 5 гадоў колькасць злачынстваў супраць палавой недатыкальнасці непаўналетніх павялічылася ў 5 разоў. Чаму так адбылося? Чаму праблема дагэтуль носіць латэнтны характар?
— У сярэдзіне 2009 года ў Мінску быў адкрыты першы ў гісторыі краіны дружалюбны да дзяцей пакой апытання “Дом разумення”, і гэта быў пачатак арганізаванага адказу на выклік сексуальнага гвалту над дзецьмі. Лагічна адсочваць статыстыку менавіта з 2008 года, калі было раскрыта 238 сексуальных злачынстваў у дачыненні да дзяцей. У Швецыі на той час было выяўлена 2992 такія злачынствы. Гэта значыць, што ў нашай краіне латэнтнасць мела дванаццаціразовую перавагу ў параўнанні са Швецыяй, у той час як у Швецыі пражывае амаль такая ж колькасць людзей, што і ў нас. Чаму гэтыя злачынствы латэнтныя? Каму 12гадовы падлетак ці 7гадовы дзіця можа расказаць пра гэта? Яны не ведаюць, як пра гэта можна паведаміць і ці павераць ім. А калі гэта быў бацька ці айчым, а маці не працуе і залежыць ад яго? Гэта сорамна і балюча ўспамінаць. Відавочна, чаму гэтая праблема мае латэнтны характар.
У 2018м і 2019м колькасць выяўленых сексуальных злачынстваў склала тысячу, таму мы кажам пра шасціразовы рост выяўлення сексуальных злачынстваў над дзецьмі за апошнія 11 гадоў. Гэта менш чым у Швецыі ў 2—2,5 разу, і гэта натхняе. Дзеці пачалі ўдзельнічаць у крымінальным працэсе ў дружалюбных умовах.
Па якім прынцыпе трэба працаваць з дзецьмі, якія сталі ахвярамі педафілаў? Як у нашай краіне адбываецца апытанне ахвяр і ўдзел дзяцей у крымінальным працэсе?
— Сёння больш чым тры чвэрці пацярпелых дзяцей удзельнічаюць у крымінальным працэсе ў дружалюбных умовах (адкрыты 23 дружалюбныя да дзяцей пакоі апытання “Дом разумення”), а павінны ўдзельнічаць усе 100%.
Пакуль далёка не ўсе следчыя разумеюць, чаму для дзіцяці з’яўляецца важным менавіта такі рэжым удзелу ў следстве і судзе. Важна прытрымлівацца парадку, які прадухіляе паўторную траўматызацыю дзіцяці, якое пацярпела. І самае галоўнае не ў тым, што хлопчык ці дзяўчынка сядзіць на мяккай канапе ў пафарбаваным у цёплыя колеры, утульным пакойчыку. Справа ў тым, што апытанне дзіцяці, якое пацярпела, праводзіць спецыяльна падрыхтаваны псіхолаг, а следчы кіруе працэсам апытання з суседняга пакоя праз аудыявідэаканферэнцсувязь, не палохаючы пры гэтым дзіця міліцэйскай формай. Важна, што пакой знаходзіцца ў сацыяльнапедагагічным цэнтры, амбулаторыі ці іншай установе, а не ў міліцэйскім участку. Самы галоўны прынцып апытання дзіцяці: не зрабі яшчэ больш балюча, аднак эфектыўна атрымай доказы злачынства. Пасля таго як былі прапанаваны адпаведныя ўмовы, бацькі і дзеці перасталі баяцца і пачалі больш расказваць пра сваю бяду, у іх з’явілася надзея, што злачынства будзе раскрыта, а злачынца — пакараны. Увогуле, — немагчымасць пазбегнуць адказнасці вельмі моцны матыватар для ахвяр, каб расказаць пра тое, што з імі адбылося.
Якія псіхасаматычныя прыметы могуць сведчыць пра тое, што дзіця падверглася гвалту?
— Іх многа, але я спынюся на некаторых яскравых індыкатарах, на якіх настаўнікі, урачы, а таксама бацькі ці апекуны павінны засяроджваць увагу. Самы першы — паніклы выгляд: шэры твар, пагаслы позірк, дзіця ўвесь час блукае ў думках ці, наадварот, звышактыўна і правакацыйна сябе паводзіць. Змены ў паводзінах, у фізічным ці псіхічным здароўі дзіцяці — усё гэта можа сведчыць пра гвалт. Да кожнага індыкатару трэба падыходзіць з адказнасцю, правяраць, а не адразу ставіць у катэгорыю “сацыяльна небяспечнае становішча”.
“Разуменне” сумесна з Акадэміяй паслядыпломнай адукацыі рэалізоўвае праект па навучанні следчых асновам узроставай псіхалогіі. У чым яго сутнасць?
— Сёння ў АПА праводзіцца курс для псіхолагаў па апытанні дзяцей, якія пацярпелі ад гвалту, а таксама курс для супрацоўнікаў Следчага камітэта па асновах дзіцячай псіхалогіі. АПА — даўні і надзейны партнёр “Разумення”, мы праводзім шмат сумесных праектаў, самы маштабны з якіх — VII Міжнародная канферэнцыя “Бяспечная Беларусь для дзяцей”, якая адбылася ў канцы мінулага года, а наступная запланавана на 2020 год.
Андрэй Міхайлавіч, згодна з артыкулам 34 Канвенцыі аб правах дзіцяці, дзяржава павінна абараняць непаўналетніх ад усіх форм сексуальнай эксплуатацыі і спакушэння. Чаго менавіта з юрыдычнага боку не хапае, каб у поўнай меры аказаць дзіцяці і яго сям’і адпаведную дапамогу?
— Наша краіна ўжо набліжаецца да таго моманту, калі трэба думаць пра прыняцце закона па абароне дзяцей ад гвалту. Але адвакатаваць такі дакумент пакуль ніхто не можа.
Што тычыцца дапамогі дзецям і сем’ям, на гэта накіравана дзейнасць пакояў апытання. Некаторыя з іх не зусім актыўна ўзаемадзейнічаюць з пацярпелымі ад гвалту, бо існуе вельмі вялікая цякучка кадраў. А іншыя, як, напрыклад, у Жодзіне ці Савецкім раёне Мінска, працуюць проста выдатна. Акрамя гэтага, унікальны пакой ёсць у Дзяржкамітэце судовых экспертыз. Такіх пакояў па ўсім свеце не больш чым 20. У пакоі Дзяржкамітэта дружалюбнае апытанне дзяцей спалучаецца з шэрагам экспертыз, у тым ліку з псіхолагафізіялагічным даследаваннем на паліграфе таго, хто падазраецца ў злачынстве. Мы гэтым павінны ганарыцца, таму што гэта сведчыць пра правільны курс у развіцці і абароне дзяцей.
Гутарыла Наталля САХНО.