Дыялог культур

Адказ на пытанне “Хто мы?” шукалі дзевяцікласнікі на ўроку грамадазнаўства Таццяны МАКЛЮК, які яна правяла па тэме “Культурная разнастайнасць і дыялог культур”.

Гэта быў дынамічны, эмацыянальны ўрок вывучэння новай тэмы, на якім старшакласнікі выконвалі праблемныя заданні, выказвалі свае думкі, самастойна працавалі з неадаптаваным тэкстам, у парах рыхтавалі паведамленні і прадстаўлялі іх. Прадугледжвалася, што да канца ўрока вучні будуць ведаць азначэнні такіх паняццяў, як нацыянальная культура, этнацэнтрызм, полікультура і інш.; будуць умець вызна­чаць універсальнае і ўнікальнае ў культуры. Сярод задач  урока, пастаўленых педагогам:

— раскрыць сутнасць праблемы дыялогу культур у этнакультурнай прасторы;

— пабуджаць навучэнцаў да абмеркавання і пошуку вырашэння грамадскіх праблем; 

— стварыць умовы для развіцця вучэбна-арганізацыйных уменняў: умення планаваць дзейнасць па рацыянальным выкананні задання; даваць самаацэнку;

— стварыць умовы для фарміравання талерантнасці, асабліва ва ўмовах полікультурнасці і шматканфесіянальнасці сучаснага грамадства. 

* * *

Цудоўны настрой, з якім Таццяна Ула­дзіміраўна зайшла ў клас, здаецца, адразу перадаўся навучэнцам. Хваляванне і трывога перад урокам, на якім будуць прысутнічаць госці і дзе трэба паказаць сябе з найлепшага боку, адышлі на другі план. 

—  Якое цудоўнае надвор’е за акном! Некалькі цёплых дзянькоў — і на дрэвах распусціліся першыя лісточкі. Ужо адчуваецца сапраўдная вясна. І мы таксама ажываем, расцвітаем, становімся прыгажэйшымі, — звярнулася да сваіх дзевяцікласнікаў настаўніца. — Нездарма я з вамі загаварыла пра дрэвы. А ці ведаеце вы, што ва ўсім свеце больш за 60 краін вызначылі сваю нацыянальную кветку-сімвал, больш за 120 краін — сваё нацыянальнае дрэва-сімвал, больш за 40 краін — сваю птушку-сімвал. Паглядзіце, калі ласка, на экран. З якімі краінамі ў вас асацыіруюцца дадзеныя дрэвы? 

— Канада — клён, — пачулася з цэнтральнага рада.

— Расія і Фінляндыя — бяроза, Япо­нія — сакура, — падхапіла дзяўчына ля акна.

— ЗША — секвоя, — выказаў здагадку адзін з навучэнцаў.

— Мімоза з’яўляецца сімвалам Аргенціны, чынар — Азербайджана, кедр — сімвал Лівана, — прыйшла на дапамогу настаўніца. — А вось дуб лічыцца сімвалам адразу трох краін: Германіі, ЗША і Беларусі.  

Вучні даведаліся, што дуб у міфапаэтычнай спадчыне беларусаў сімвалізуе магутнасць, мужнасць і стойкасць, таму ўяўляўся нашым продкам своеасаблівай сусветнай воссю, вакол якой рухаецца не толькі Зямля, але і ўвесь Сусвет. 

— Чаму дрэвы асацыіруюцца з рознымі дзяржавамі? — запыталася настаўніца. 

— Мабыць, таму, што такіх дрэў у гэтых краінах больш або насельніцтва краіны шануе пэўныя якасці, якія асацыіруюцца з гэтымі дрэвамі, — пачулася ў адказ. 

— Згодна.

Затым Таццяна Уладзіміраўна прапанавала вучням пагля­дзець невялікі відэаролік (футаж), у якім паказвалася, як расце дрэва: “Хачу, каб вы прасачылі сувязь і сказалі, як відэаролік суадносіцца з тэмай нашага ўрока. Як дрэва звязана з культурай?” 

— Гэта звязана з развіццём чалавека, які штосьці пазнае, які ўзаемадзейнічае з іншымі… Культура развіваецца, удасканальваецца і пачынае разгаліноўвацца з цягам часу, як і дрэва… Розныя дрэвы па-рознаму растуць, і розныя культуры па-рознаму развіваюцца, — пачалі выказваць свае здагадкі дзевяцікласнікі.

Было відаць, што яны не баяцца выказваць свае думкі: кожнае меркаванне, нават памылковае, прымаецца педагогам, не пакідаецца без увагі.

— Сёння на ўроку мы працягнем размову пра культуру, — заўважае настаўніца. — Гаворка пойдзе аб культурнай разнастайнасці і дыялогу культур. Дрэва мае карані, ствол, які з кожным годам становіцца больш магутным, галінкі, якія пераплятаюцца паміж сабой. Старыя адміраюць, з’яўляюцца новыя. Дрэва культуры выглядае яшчэ складаней, таму што ўсе яго галіны пастаянна растуць, мяняюцца, злучаюцца і разыходзяцца. І каб зразумець, як яны растуць, трэба ведаць, як яны выглядалі раней, гэта значыць, неабходна пастаянна прымаць у разлік увесь вялізны культурны вопыт чалавецтва. 

Каб зразумець што сабой уяўляе культура, мы павінны адказаць, адкуль яна бярэ пачатак. Галінкі растуць са ствала, а ствол — з каранёў. Ёсць пэўны фундамент, пласт культуры, адкуль бяруць пачатак усе астатнія культуры.  

Для таго каб вызначыць мэты і задачы ўрока, педагог выкарыстала прыём “Воблака слоў”. Яна папрасіла дзяцей знайсці ў воблаку невядомыя словы, сярод якіх аказаліся “этнацэнтрызм”, “касмапаліт”, “уніфікацыя”, “полікультура”, “нацыянальная культура”. У выніку вучні вызначылі мэты ўрока і галоўнае пытанне, на якое кожны павінен будзе адка­заць напрыканцы заняткаў, — “Хто мы?”. Дарэчы, гэтае пытанне было зададзена і на пачатку ўрока. Цікава, што ў адказе школьнікаў прагучала: мы — людзі, насельнікі планеты, вучні, прадстаўнікі культуры…   

— У культуры ёсць штосьці ўніверсальнае, агульнае, а ёсць асаблівыя рысы, таму мы навучымся адрозніваць універсальнае і ўнікальнае ў культуры, — працягнула ўрок Таццяна Уладзіміраўна. — Вернемся да нашага дрэва. У якой яго частцы вы б размясцілі агульныя рысы культуры, а ў якой — асаблівыя? Мы бу­дзем іх называць універсальныя і ўнікальныя. 

З дапамогай падручніка вучні вызначылі, што ўніверсалізм культуры выяўляецца ў агульначалавечых каштоўнасцях: жыцці, свабодзе, шчасці.

— А што для вас шчасце? — запыталася настаўніца.

— Быць з блізкімі і роднымі, быць здаровымі, знайсці сваё месца ў жыцці, добра ўладкавацца ў ім, — пачуліся адказы дзяцей.

— З чаго складаецца шчасце? — зноў пытанне Таццяны Уладзіміраўны.

— З матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, самавызначэння, — адказваюць дзеці.

— Так, сапраўды, — пагаджаецца педагог. — Увогуле, азначэнняў шчасця вельмі многа: “Сакрэт шчасця ў судакрананні душ”, “Шчасце ва ўменні радавацца простым рэчам” і інш. Як вы лічыце, чаму?

— Таму што ў кожнага шчасце сваё, — прыходзяць да высновы дзевяцікласнікі.

Выходзячы па адным да дошкі, вучні размясцілі на намаляваным дрэве ўніверсальныя і ўнікальныя рысы культур. На ствол яны прымацавалі агульначалавечыя каштоўнасці, якія з’яўляюцца ўніверсальнымі для ўсіх культур: шчасце, сяброўства, мір, жыццё, свабода, справядлівасць. А вось цяжкасці ў навучэнцаў выклікалі такія паняцці, як традыцыі, сімвалы, мова, міфы. Дзеці спачатку іх размясцілі на галінках, дзе павінны знаходзіцца ўнікальныя прыкметы.  

— Ва ўсіх народаў ёсць мова, міфы, традыцыі, сімвалы, — засяродзіла ўвагу Таццяна Уладзіміраўна. — Якія гэта прыкметы? Так, яны ўніверсальныя. А вось унікальнымі яны становяцца ў кожнай дзяржаве. Мова ёсць у кожнага народа, але яна ў кожнага свая. Міфы ёсць у кожнага народа, толькі ў кожнага свае. 

Кластар, які вучні стваралі на дошцы, паралельна складаўся і ў рабочых сшытках дзяцей. Гэта своеасаблівы памочнік і якасна падрыхтавацца да наступнага ўрока, і ў выпадку неабходнасці абагульніць свае веды. 

Далей увага вучняў зноў была скіравана на экран, дзе прадстаўляўся відэафрагмент пра культуры дзвюх краін, і трэба было вызначыць, што гэта за культуры. Вучні пазналі каўказскі танец “Лезгінка” і беларускі танец “Крыжачок” па музыцы, касцюмах і рухах выканаўцаў. Яны яшчэ раз падкрэслілі, што танец з’яўляецца ўніверсальным, а кожная краіна яго ро­біць унікальным. 

Падчас гутаркі дзевяцікласнікі адзначылі, што касмапаліт — той, хто цікавіцца іншай культурай. Касмапалітызм цесна звязаны з паняццем глабалізацыі. Глабалізацыя — працэс сусветнай эканамічнай, палітычнай і рэлігійнай інтэграцыі і ўніфікацыі. Адным з мінусаў глабалізацыі з’яўляецца страчванне культурай сваёй непаўторнасці, яна становіцца стандартнай.

— Многія сучаснікі пішуць сёння пра навязванне заходняй культуры. У той жа час на Захадзе існуе ўстойлівая цікавасць да культуры Усходу. Гістарычна заходняя і ўсходняя культуры адрозніваліся шэрагам асноватворных каштоўнасцей. Давайце вызначым іх, — звярнулася да дзяцей настаўніца. 

Навучэнцы звярнуліся да падручніка і адзначылі рысы заходняй і ўсходняй культуры. Індывідуалізм, дынамізм, імкненне да поспеху, дабрабыту, росквіту, жаданне падпарадкаваць сабе прыроду і жыццёвая актыўнасць уласцівы заходняй культуры, а вось калектывізм, традыцыйнасць, клопат аб прыродзе, устойлівасць — усходняй. 

— Чым жа абумоўлены ўнікальныя якасці кожнай культуры? — працягнулася гаворка. 

— Асаблівасцямі прыроднага асяроддзя (клімат, ландшафт, прыродныя рэсурсы і інш.), ступенню ізаляванасці культуры, узроўнем яе традыцыйнасці, — пачулася ў адказ.

— Найбольш поўнае ўзаемадзеянне ўніверсальнага і ўнікальнага ў культуры можна выявіць у нацыянальнай культуры. Што ж такое нацыянальная культура?

— Нацыянальная культура — гэта сукупнасць матэрыяльных і духоўных каштоўнасцей, якія даюць магчымасць аднесці сябе да пэўнай нацыі, — адказаў хлопец з сярэдняга раду. 

Потым дзевяцікласнікі звярнуліся да карціны вядомага мастака Уладзіміра Стэль­машонка “Слова пра Беларусь”. На гэтай карціне адлюстраваны выбітныя дзея­чы беларускай нацыянальнай гісторыі і культуры: Ефрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі, Францыск Скарына, Уладзіслаў Галубок, Цішка Гартны і інш. Аўтар стварыў гэтую кампазіцыю амаль 40 гадоў назад, і яна да гэтага часу застаецца класікай дзякуючы арганічнаму спалучэнню манументальнасці з глыбінёй і мнагазначнасцю сэнсу.

Настаўніца акцэнтавала ўвагу навучэнцаў на асноўных кампанентах нацыянальнай культуры, паняццях “этнацэнтрызм” (светапогляд, які ўспрымае ўласную культуру як узор) і “полікультурнасць” (шырокі дыяпазон культурнай і этнічнай разнастайнасці ў краіне, які прымаецца і ацэньваецца як пазітыўная з’ява большасцю насельніцтва краіны). Яна адзначыла, што паміж рознымі культурамі могуць існаваць розныя формы ўзаема­дзеяння, пачынаючы з простага абмену каштоўнасцямі і дыялогам і заканчваючы гвалтоўным пакарэннем ці далучэннем да дамінуючай культуры. Мірныя формы абмену культурнымі каштоўнасцямі паміж двума ці некалькімі народамі называ­юць культурным дыялогам. Дыялог культур асабліва важны ва ўмовах поліэтнічнай, шматканфесіянальнай краіны. 

Потым Таццяна Уладзіміраўна запрасіла вучняў на вечарыну нацыянальных культур. Дзевяцікласнікі выступілі ў ролі даследчыкаў, папрацавалі ў парах, а затым расказалі аб унікальных асаблівасцях культуры народаў свету. Дарэчы, на дом вучні атрымалі апераджальнае заданне: сабраць інфармацыю пра культуру таго ці іншага народа. На стыкерах дзевяцікласнікам неабходна было напісаць усе характэрныя рысы культуры, якую хацелі б прадставіць.  

Школьнікі паспяхова справіліся з заданнем. Яны прадэманстравалі сваё ўменне працаваць з інтэрнэтам, дадатковай літаратурай, адбіраць неабходную інфармацыю. Усе з цікавасцю слухалі аднакласнікаў, якія парамі выходзілі да дошкі. І калі, напрыклад, многім вядома, што сімвал Японіі — сакура, японская вішня, якая не прыносіць пладоў, а вырошчваецца дзеля прыгожага цвіцення, а нацыянальнае адзенне — кімано (халат з шырокімі рукавамі, які перавязваюць поясам), то інфармацыя пра Тайланд стала адкрыццём. Тайланд называюць Краінай усмешак (іх існуе 13 відаў). Традыцыйным адзеннем мужчын і жанчын да нядаўняга часу быў панунг — кавалак тканіны, які абварочвалі вакол бёдраў, адзін канец яго прапускалі паміж ног і замацоўвалі ззаду на поясе. Нацыянальная тайская страва — том-ям (востры суп з кісла-салодкім смакам, прыкладна як наш боршч).  

Адзін з вучняў атрымаў індывідуальнае заданне: з адабранага настаўніцай матэрыя­лу прадставіць праект “Сімвалы Беларусі”. У паведамленні старшакласніка былі названы ўнікальныя беларускія сімвалы і дадзена іх характарыстыка (васілёк, бульба, ручнік, бусел, зубр, дрыгва, азёры).

На этапе рэфлексіі Таццяна Уладзі­міраўна расказала вучням прытчу:

“У адным пасяленні паміраў аксакал. Прыйшлі да яго людзі развітацца і гавораць: “Скажы нам, мудры стары, як удалося табе стварыць такі парадак у сям’і, пры якім усе нявесткі, дочкі і зяці жывуць у міры і згодзе?” Ужо не можа гаварыць стары — падаюць яму паперу і аловак, і піша ён доўга-доўга. І калі выпаў з рук паміраючага лісток, усе вельмі здзівіліся: на ім 100 разоў было напісана ўсяго адно слова. Не здагадваецеся якое? На лістку было 100 разоў напісана слова “цярпімасць”.

— На мой погляд, мэты ўрока былі дасягнуты, — падкрэ­сліла на перапынку Таццяна Уладзіміраўна. — Дзевяцікласнікі актыўна працавалі. Ёсць тыя, якія не баяцца гаварыць на публіку, а ёсць і сарамлівыя, скаваныя, у чым можна было пераканацца. Узровень класа можна ахарактарызаваць як сярэднедастат­ковы.
Мы вялі гаворку пра беларускую культуру, нацыянальную свядомасць беларусаў, талерантнасць. Урок задумваўся як урок-практыкум, на якім вучням неабходна было прадставіць культуру выбранай краіны. Былі выкарыстаны праблемнае выкладанне матэрыялу, часткова-пошукавы і даследчы метады. Вучні правялі дыялог паміж культурамі, паказаўшы, што культура на прадстаўленым у выглядзе дрэва кластары не адна. А калі многа культур — гэта цудоўна, але яны павінны захоўваць сваю самабытнасць. На ўроку былі выкарыстаны прыёмы “Мазгавы штурм”, “Воблака слоў”, “Асацыяцыі”, парная работа. Падабаецца маім выхаванцам і футаж. Чаму было больш франтальнай работы? Каб прадэманстра­ваць, як вучні адказваюць, думаюць, разважаюць. І нам гэта ўдалося!

— Вакол нас такая разнастайнасць: рэлігійныя погляды, музычныя прыхільнасці, навуковыя веды, у літаратуры і ў мастацтве свае перавагі плюс многанацыянальнасць. Таму вельмі важна быць талерантным. І асабліва каштоўнымі становяцца ўзаемапавага, узаемаразуменне, і ад гэтага ўнутраны свет толькі ўзбагачаецца, чалавек становіцца чысцейшым, — адзначыла Т.У.Маклюк.

І зноў педагог звярнулася да пытання “Хто мы?”. Гэтым разам вучні адказалі, што мы — беларусы, мірныя людзі, мы — унікальная нацыя ў агульнасусветнай культуры. Мы павінны паважаць культуру іншых народаў. Нас адрознівае талерант­насць, бо на тэрыторыі Беларусі жыве вялікая колькасць розных народаў і нацыянальнасцей. А ўсведамленне гэтага і было асноўнай мэтай урока.

Пасля выстаўлення адзнак у якасці дамашняга задання дзеці атрымалі заданне стварыць праект “Ведай сваё”: прыдумаць наклейку, дзе б адлюстроўвалася наша нацыянальнае, беларускае. 

Наталля КАЛЯДЗІЧ.
Фота аўтара.