На занятках з высокаматываванымі навучэнцамі настаўніца рускай мовы і літаратуры Бараўлянскай гімназіі Іраіда Емяльянава аддае перавагу метаду пераемнасці. Ствараючы прывабнае асяроддзе для навучання, яна фарміруе ў дзяцей навыкі вырашэння нестандартных лінгвістычных задач. Падрабязнасці — у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.
Кнігі з закладкамі
Калі педагог сама вучылася ў школе, яна вельмі любіла філалагічныя навукі. А ў рускай і беларускай літаратурах не было ніводнага твора, які б не прачытала. Любоў да прыгожага, пісьменнага літаратурнага слова была настолькі адданай і шчырай, што ў той момант, калі трэба было выбраць, кім стаць, Іраіда Емяльянава не вагалася ні дня.
“Я, выпускніца вясковай школы, бачыла штодзённую працу нашай настаўніцы рускай мовы і літаратуры Веры Вітальеўны Шаламіцкай, — успамінае школьныя гады Іраіда Паўлаўна. — Дагэтуль помню вялікі стос кніг, якія былі перакладзены рознакаляровымі закладкамі. Іх Вера Вітальеўна прыносіла нам на кожныя заняткі. Урокі рускай мовы і літаратуры былі адначасова і эфектнымі, і эфектыўнымі. Сучаснаму настаўніку, які ўзброены найноўшымі сродкамі навучання, безумоўна, ёсць чаму павучыцца ў старэйшага пакалення”.
Атрымаўшы ў БДПУ класічную савецкую адукацыю, І.Емяльянава імкнулася ўзяць з яе ўсё самае лепшае і ўкараніць у сваёй педагагічнай практыцы. Безумоўна, сёння гэтага ўжо мала: сучаснае пакаленне дзяцей патрабуе ад настаўніка пастаяннай работы над стылем выкладання. А для таго каб захапіць іх на ўроку, трэба знаходзіць новыя формы і метады.
“На дапамогу прыходзіць бесперапынная самаадукацыя, — дадае Іраіда Паўлаўна. — Як нікому іншаму, настаўніку рускай мовы і літаратуры трэба засвойваць не толькі актуальныя методыкі, але і новыя праграмы, сачыць за змяненнямі ў змесце вучэбнага прадмета. У рабоце з вучнямі самым эфектыўным метадам з’яўляецца праблемнае навучанне”.
Урокі, якія праводзіць настаўніца, — гэта заўсёды дыялог і сумесны пошук адказаў на вызначаныя пытанні. Абмеркаванне новай тэмы можна пабудаваць на простых жыццёвых прыкладах, але пры гэтым важна праводзіць паралелі з мастацкімі творамі, якія вывучаюцца.
“Мы вызначаем тэму, потым паступова пераходзім да асноўнай думкі твора, але пры гэтым як бы проста размаўляем пра жыццё, — адзначае настаўніца. — Эмацыянальная памяць мацнейшая, чым візуальная або факталагічная. А літаратура — самы выдатны сродак выхавання падрастаючага пакалення”.
Разважаючы пра найважнейшыя складнікі паспяховай педагагічнай дзейнасці, І.Емяльянава гаворыць, што гэта вопыт і мудрасць старэйшых калег, у якіх даводзілася вучыцца.
“Я вельмі ўдзячна вядомай у нашай краіне настаўніцы Ганне Яўсееўне Камінскай за высокі прафесіяналізм і чалавечнасць, — зазначае педагог. — Будучы маладым спецыялістам, я наведвала яе ўрокі і запамінала ўсё, што на іх бачыла і чула. Калі мне была патрэбна прафесійная парада, я ішла да Ганны Яўсееўны, бо ведала, што атрымаю кампетэнтны адказ. Сёння, азіраючыся на пройдзены педагагічны шлях, разумею, што мне вельмі пашанцавала на старце прафесійнай дзейнасці”.
Навучыцца чытаць
Творчая майстэрня настаўніка-філолага — гэта, акрамя ведаў, навыкі міжасобасных зносін, уменне наладжваць кантакт з вучнямі і далучаць іх да абмеркавання неабходнай тэмы, уключаючы ў размову.
“Бесперапынны паток інфармацыі, які школьнікі атрымліваюць з інтэрнэту, спыніць нельга, — разважае Іраіда Паўлаўна. — У такой сітуацыі педагогам трэба вучыць дзяцей крытычнаму мысленню і асэнсаванню ўсяго, што пачулі і ўбачылі. У настаўнікаў-філолагаў ёсць адна вялікая бяда: спісванне з электронных крыніц набыло масавы характар. Таму пералік маіх задач як настаўніка яшчэ больш шырокі: трэба вучыць дзяцей крытычна ставіцца да матэрыялаў з інтэрнэту і паказваць, наколькі важна ўсебакова аналізаваць прачытанае. Таксама трэба ўказваць на колькасць моўных памылак, на парушэнні граматычных норм”.
Як думаеце, што робіць настаўніца са спісанымі сачыненнямі, калі знаходзіць такія сярод вучнёўскіх работ? Іраіда Паўлаўна часта выкарыстоўвае іх як дадатковы вучэбны матэрыял. Педагог-філолаг ужо даўно ўпэўнілася, што гэта дзейсны інструмент, які здольны станоўча паўплываць на вучня.
“Многіх дзяцей такі падыход утрымлівае ад спісвання, — дзеліцца практычным вопытам І.Емяльянава. — Акрамя гэтага, у школьнікаў фарміруецца ўменне самастойна кіраваць сваімі кагнітыўнымі працэсамі, яны становяцца больш сабранымі, засяроджанымі, падтрымліваецца дысцыпліна”.
Яшчэ адна праблема, якая становіцца відавочнай у першую чаргу для педагогаў-славеснікаў, — гэта непісьменнасць школьнікаў. Асноўная яе прычына ў тым, што дзеці мала чытаюць. Што рабіць у такім выпадку педагогу, калі перад ім стаіць задача падрыхтаваць камунікатыўна свабодную асобу, якая павінна аднолькава добра валодаць вуснай і пісьмовай мовай?
“Вырашыць праблему з чытаннем дапамагае ўдалы анонс кнігі, — працягвае настаўніца. — Не пераказваючы зместу, імкнуся прыцягнуць увагу да твора, які вывучаецца, зацікавіць праблематыкай, ідэяй. Прычым рэкамендую не толькі абавязковыя для вывучэння, але і кнігі для дадатковага чытання. Бывае, дзеці прызнаюцца, што жаданне прачытаць тую ці іншую кнігу ўзнікла пасля ўрока, на якім яе аналізавалі”.
Ідэальны ўрок — які ён?
У рабоце з матываванымі школьнікамі і адоранымі навучэнцамі настаўніца рускай мовы і літаратуры аддае перавагу індывідуальнаму падыходу.
“Не шкадую ні сіл, ні часу на такіх вучняў, а іх у нашай гімназіі большасць, — прызнаецца Іраіда Паўлаўна. — Калі разглядаць работу з усім класам, то, несумненна, школьнікаў дысцыплінуе паўрочны кантроль. Я працую ў гімназіі і бачу, наколькі дзеці адчувальныя да сваіх вынікаў. Што тычыцца падрыхтоўкі да ЦТ, ЦЭ і да алімпіяды, тут вельмі важна рэалізаваць прынцып пераемнасці ў сістэме “ўрок — факультатыўныя заняткі — індывідуальныя заняткі”. Гэта дазваляе дыферэнцыраваць вучэбны матэрыял і раўнамерна размеркаваць вучэбныя гадзіны, выключыўшы перагрузку і эмацыянальнае выгаранне ўдзельнікаў алімпіяды”.
Прынцып пераемнасці дапамагае вырашыць падчас урока шэраг задач: забяспечвае дастаткова высокі ўзровень падрыхтоўкі высокаматываваных навучэнцаў, стварае прывабнае асяроддзе для навучання, фарміруе навыкі вырашэння нестандартных лінгвістычных задач і інш. Акрамя таго, прынцып пераемнасці вырашае яшчэ адну найважнейшую задачу — адначасова з падрыхтоўкай да алімпіяды ажыццяўляецца падрыхтоўка да ЦТ.
“Для вучняў 5—9 класаў на ўроках прапаноўваю разгорнуты варыянт правіл у параўнанні з падручнікам, рыхтую раздатачны матэрыял з нестандартнымі лінгвістычнымі заданнямі, — дзеліцца педагагічнымі знаходкамі настаўніца. — Традыцыйнае вывучэнне правіл і наступны кантроль ведаў змяняюцца тэарэтычнымі фармулёўкамі і задачамі, якія фарміруюць канструктыўнае і алгарытмічнае мысленне. Напрыклад, па розных раздзелах мовазнаўства прапануецца выбраць правільныя сцвярджэнні: цвёрды знак пішацца пасля прыставак перад усімі галоснымі, мяккі знак служыць толькі для змякчэння зычных, існуе толькі адзін спосаб вызначыць спражэнне дзеяслова і інш. У 10 класе з мэтай абагульнення і сістэматызацыі тэарэтычных ведаў па тэмах, прадстаўленых для паўтарэння, прапаную выканаць панарамны тэст”.
Пры падрыхтоўцы да ЦТ, ЦЭ І.Емяльянава дае сваім калегам толькі адну параду.
“Кожнаму настаўніку, які працуе ў 10—11 класах, трэба сесці за парту і прарашаць заданні за ўсе гады, — упэўнена настаўніца. — Толькі так можна вызначыцца і з аб’ёмам вучэбнага матэрыялу, і з характарам практычных заданняў. Для работы ў 8—9 класах пры вывучэнні пунктуацыі эфектыўна выкарыстоўваць практычны матэрыял з экзаменацыйнага зборніка, прычым не толькі ў якасці ілюстрацыйнага матэрыялу на ўроках. У якасці дамашняга задання можна прапанаваць знайсці сказы вызначанай сінтаксічнай канструкцыі на пэўнае пунктуацыйнае правіла: так лепш засвойваюцца базавыя правілы, а на іх фоне лягчэй выяўляюцца аўтарскія, факультатыўныя знакі прыпынку”.
Якім павінен быць ідэальны ўрок, каб ім зацікавіўся ўвесь клас? Іраіда Паўлаўна гаворыць, што ён павінен быць комплексным з дакладнай мэтай, а падчас яго правядзення ў навучэнцаў выпрацоўваюцца навыкі самастойнага прымянення ведаў у новых умовах.
Настаўніцкая дзейнасць І.Емяльянавай — гэта не толькі пра работу з вучнямі, але і пра ўзаемадзеянне з бацькамі. Прынамсі, гэтаму спрыяе класнае кіраўніцтва. У 8 класе, якім кіруе настаўніца, яе вельмі любяць і паважаюць. Заўсёды далікатная і ўважлівая, тактычная і справядлівая, Іраіда Паўлаўна ўмела праводзіць канструктыўныя дыялогі з мамамі і татамі сваіх навучэнцаў.
“Работу з бацькамі будую на аснове ўзаемапавагі і ўзаемаразумення, — заключае педагог. — Калі дарослыя зацікаўлены ў дасягненнях сваіх школьнікаў, у тым, якія адзнакі яны атрымліваюць, дзеці пачынаюць верыць у свой поспех і дасягаюць яго”.
Наталля САХНО
Фота Алега ІГНАТОВІЧА
