Генетычны пашпарт: не проста ўнікальны дакумент, а інструкцыя да даўгалецця

- 12:31Навука і інавацыі

На гэты час вучоныя НАН Беларусі выдалі ўжо 16 тысяч генетычных пашпартоў беларускім і замежным грамадзянам, і цікавасць людзей да гэтага ўнікальнага дакумента ўзрастае. Пра гэта паведаміла загадчыца лабараторыі генетыкі чалавека Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі Ірма Масэ ў ходзе прэс-канферэнцыі “Генетычны пашпарт беларуса: раскрыццё генетычнай прыроды доўгажыхарства, даследаванні ў галіне генетыкі старэння і даўгалецця”.

— Генетычны пашпарт — гэта дакумент, у якім прыведзены звесткі пра генетычныя асаблівасці чалавека, — паведаміла Ірма Барысаўна, — і зрабіць яго сёння можа любы жадаючы. Менавіта гены ў вялікай ступені адказныя не толькі за нашу знешнасць і нашы здольнасці, але і за здароўе. Таму вельмі важна вызначыць рызыкі і схільнасць канкрэтнага чалавека да тых ці іншых захворванняў.

Папярэджаны — значыць узброены! Як заўважыла Ірма Масэ, генетычныя асаблівасці ўплываюць на наша здароўе і працягласць жыцця прыкладна на 25%, а астатняе — гэта наш лад жыцця, харчаванне, навакольнае асяроддзе. І каб зразумець, як скарэкціраваць паводзіны, чалавеку важна ведаць свае генетычны асаблівасці.
— Распаўсюджаныя ў наш час інсульты, інфаркты, вянозныя трамбозы, дыябет 2 тыпу, астэапароз (ломкасць касцей), метабалічны сіндром (атлусценне) — усе гэтыя хваробы вельмі небяспечныя і могуць прывесці да інвалідызацыі і нават гібелі чалавека. Але яны залежаць ад ладу жыцця, і ёсць магчымасць іх папярэджваць, — сказала Ірма Барысаўна. — Таму генетычны пашпарт — гэта не прысуд, а кіраўніцтва да дзеяння. Калі мы выяўляем у чалавека, напрыклад, высокую рызыку сардэчна-сасудзістых захворванняў — то гэта добры стымул адмовіцца ад шкодных звычак. Трэба кінуць курыць, нармалізаваць вагу, заняцца фізкультурай, кантраляваць артэрыяльны ціск і г.д. — і тады ў чалавека з’явіцца магчымасць папярэдзіць захворванне, падоўжыць сваю маладосць, адтэрмінаваць старасць і павялічыць працягласць жыцця. Яшчэ прасцей з дыябетам 2 тыпу. Аднойчы да нас прывялі двухгадовую дзяўчынку, і ў яе выявілася генетычная схільнасць да гэтага захворвання. Мама сказала, што цяпер яна будзе прывучаць дзіця да нармальнай ежы — і ў такім выпадку дыябету можна пазбегнуць, дзяўчынка вырасце здаровай. Пры генетычнай схільнасці да астэапарозу паказаны прэпараты кальцыя і малочная дыета. І чым раней будзе выяўлена схільнасць да таго ці іншага захворвання, тым больш магчымасцей паўплываць на сітуацыю.

Сёння ў лабараторыі генетыкі чалавека можна зрабіць невялікае даследаванне на схільнасць да таго ці іншага захворвання або зрабіць комплекснае даследаванне з праверкай 60 генаў і атрыманнем генетычнага пашпарта.

— У чалавека 25 тысяч генаў, — гаворыць Ірма Масэ, — але нас не цікавяць гены, адказныя за форму пазногця, вуха, структуру валасоў, радзімкі і інш. Важна вывучыць гены рызыкі, якія ўносяць максімальны ўклад у здароўе чалавека і працягласць жыцця.

— Пытанне не ў тым, каб даследаваць як мага больш генаў, а менавіта ў інтэрпрэтацыі вынікаў, — заўважыла вядучы навуковы супрацоўнік лабараторыі экалагічнай генетыкі і біятэхналогіі Інстытута генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі Алена Міхаленка. — Даследаваць можна нават увесь геном чалавека, але ці трэба гэта? Многія гены не нясуць ніякай сэнсавай нагрузкі ў плане здароўя чалавека. Напрыклад, для вывучэння рызыкі сардэчна-сасудзiстых захворванняў дастаткова даследаваць 21 ген, дыябету — 6, цэліякіі (непераноснасць глютэну) — 1 ген, непераноснасць малака — таксама 1 ген і г.д.

Большасць тых, хто атрымаў генетычны пашпарт, — жанчыны, якія не могуць вынасіць дзіця.

— Напрыклад, у жанчыны 6—7 выкідышаў, — расказвае Ірма Масэ. — Пасля таго як яна праходзіць у нас генетычнае абследаванне і ўрачы прызначаюць лячэнне — нараджаецца дзіця. І жанчына пераконваецца, што гэта сапраўды працуе. Мы апыталі тысячу пацыентак, якія прайшлі ў нас абследаванне, — 85,6% з іх змаглі нарадзіць дзяцей, дзве жанчыны нават двойню вынасілі. Вядома, усё гэта з дапамогай урачоў.

Сумесная работа генетыкаў з медыкамі прыносіць добры плён. Напрыклад, разам яны праводзяць генетычныя даследаванні на адчувальнасць пацыентаў да лекавых прэпаратаў.

— Справа ў тым, што ўсе людзі генетычна розныя, і лекі на кожнага асобнага чалавека ўплываюць па-рознаму, — тлумачыць Ірма Барысаўна. — Назапашана вельмі шмат даных пра магчымыя пабочныя эфекты лекаў (аж да лятальных выпадкаў), асабліва пры лячэнні сардэчна-сасудзістых захворванняў. Напрыклад, у ЗША 3 млн чалавек прымалі такі прэпарат як “Варфарын”, і 16% з іх адчулі на сабе яго пабочнае дзеянне. Цяпер, дзякуючы генетычным даследаванням, можна высветліць, якая дазіроўка неабходна таму ці іншаму чалавеку, або яму ўвогуле нельга даваць гэты прэпарат.

Беларускія генетыкі стараюцца пашыраць спектр унікальных паслуг насельніцтву. Напрыклад, зараз яны вывучаюць, наколькі псіхаэмацыянальныя асаблівасці чалавека залежаць ад генаў.

— Назіранні паказваюць, што доўга жывуць людзі пазітыўныя, аптымісты, а агрэсіўныя і зласлівыя, як правіла, самі сябе нейкім чынам знішчаюць і не жывуць доўга. Думаю, з цягам часу мы ўкаранім у практыку пэўныя рэкамендацыі, бо гены — гэта, безумоўна, важна, але многае залежыць і ад самога чалавека.

На пытанне, ці можа чалавек жыць 200, 300 ці нават 500 гадоў, Ірма Барысаўна адказала так:

— Вучоныя навучыліся рэдагаваць ДНК, што дае магчымасць істотна падоўжыць жыццё.Пакуль праводзяцца эксперыменты, у тым ліку на жывёлах, але тэарэтычна можна жыць да 500 гадоў і больш. Праўда, тут ужо ўзнікаюць этычныя пытанні, ды і пабочныя эфекты невядомы. І трэба -моцна падумаць, ці трэба гэта кожнаму асобнаму чалавеку і ўвогуле чалавецтву?

— На гэты час галоўная задача ў паляпшэнні якасці жыцця, а не ў яго працягласці, — заявіла Алена Міхаленка. — Можна пражыць і 110 гадоў, але важна, каб гэта было паўнавартаснае жыццё.

Інстытут генетыкі і цыталогіі НАН Беларусі — адзіная ўстанова ў Беларусі, якая афіцыйна акрэдытавана ў галіне генетычных даследаванняў чалавека.

Галіна СІДАРОВІЧ.