і нават пра віртуальных людзей — тых, што яшчэ не нарадзіліся
Напрыканцы верасня на базе вучэбна-навуковага комплекса “Волма” Міжнароднага дзяржаўнага экалагічнага інстытута імя А.Д.Сахарава БДУ адбыўся рэспубліканскі семінар-трэнінг па праблемах глабальнай біяэтыкі. Гэта даволі новы, але вельмі запатрабаваны напрамак у адукацыі, практычнай медыцыне, экалогіі і іншых галінах навукі. Напрамак, які мае на ўвазе клопат пра ўсё жывое на Зямлі і дзейнасць з аглядкай на будучыню.
Пра тое, наколькі глабальная біяэтыка ўплывае на сучасную навуку, практыку, сістэму прыняцця дзяржаўных рашэнняў і дзеянні канкрэтных людзей, мы гутарым з нацыянальным экспертам па біяэтыцы, вядучым навуковым супрацоўнікам МДЭІ імя А.Д.Сахарава БДУ, кандыдатам філасофскіх навук, дацэнтам Таццянай Віктараўнай МІШАТКІНАЙ.
— На семінар-трэнінг, акрамя навукоўцаў і спецыялістаў-практыкаў, былі запрошаны студэнты ўніверсітэтаў, навучэнцы каледжаў, ліцэісты, школьнікі. З чым звязана такая ўвага да моладзі ў кантэксце глабальнай біяэтыкі?
— Павышаць біяэтычную адукаванасць неабходна з самых нізоў, таму наша мэта — з аднаго боку, падрыхтаваць маладых людзей да ўспрымання інавацыйных біямедыцынскіх ідэй, а з другога — падштурхнуць іх да далейшай трансляцыі гэтых ідэй сярод равеснікаў і малодшых таварышаў.
Справа ў тым, што глабальная біяэтыка — вельмі шырокае паняцце, якое стала фарміравацца параўнальна нядаўна. Яно ўключае ў сябе біяэтыку ўвогуле, біямедыцынскую этыку, экалагічную этыку і г.д. Калі біяэтыка і медыцынская этыка скіраваны пераважна на чалавека, то глабальная біяэтыка мае на ўвазе клопат пра ўсё жывое і нават пра віртуальных людзей — тых, што яшчэ не нарадзіліся, каб пакінуць ім планету ў прымальным выглядзе.
— Скажыце, Таццяна Віктараўна, якое месца займае біяэтыка ў сістэме вышэйшай адукацыі, навуцы і практыцы Беларусі?
— У нашай краіне біяэтыка, яе вывучэнне і ўключэнне ў сістэму біямедыцынскіх адносін пачынаецца прыкладна з 2000 года, калі Сахараўскі ўніверсітэт сумесна з Беларускім дзяржаўным медыцынскім універсітэтам правёў першую міжнародную канферэнцыю па біяэтыцы. Тады ж мы распрацавалі праграму курса па біямедыцынскай этыцы і змаглі дабіцца яго ўключэння ў вучэбную праграму. Гэта быў сапраўдны 
прарыў, бо на постсавецкай прасторы такая дысцыпліна ўвогуле не выкладалася. З таго часу наш універсітэт стаў лідарам у СНД у галіне біяэтыкі.
Нашым вопытам работы ў гэтым напрамку зацікавілася ЮНЕСКА, і пачынаючы з 2005 года гэтая арганізацыя актыўна ўдзельнічае ў прасоўванні біяэтычных ідэй у нашай краіне. У рэжыме нон-стоп адзін за адным у нас ажыццяўляюцца праекты ЮНЕСКА па біяэтычнай адукацыі.
У 2008 годзе ЮНЕСКА распрацавала эксперыментальны вучэбны курс па біяэтыцы і прапанавала нашаму ўніверсітэту стаць базай для яго апрабацыі для постсавецкай прасторы. Мы правялі вялікую работу ў гэтым напрамку. Паралельна пачалі развіваць і яшчэ адзін вельмі важны для нашага ўніверсітэта кірунак — экалагічную этыку. Міністэрства адукацыі дазволіла нам уключыць курс экалагічнай этыкі ў вучэбныя праграмы — і ў гэтым напрамку Сахараўскі ўніверсітэт таксама стаў базавай арганізацыяй СНД.
Зараз мы пайшлі яшчэ далей і разам з украінскімі калегамі распрацавалі Этычны кодэкс і дапаможнік па выкарыстанні нанапрадуктаў і нанатэхналогій. Справа ў тым, што ў нанасферы ў параўнанні з нармальнымі памерамі біяэтыкі ёсць свая, вельмі цікавая спецыфіка. Мы сфармулявалі асобыя прынцыпы, якія тычацца этыкі прымянення нанатэхналогій у біялогіі, медыцыне, генетыцы, даследаваннях, лячэнні і г.д. Хаця ніякіх патэнтаў мы не атрымлівалі, лічыцца, што менавіта мы з’яўляемся аўтарамі гэтых прынцыпаў.
— У чым жа іх інавацыйнасць?
— Па вялікім рахунку, там выкарыстоўваюцца тыя ж прынцыпы, што і ў біяэтыцы ў цэлым (прынцып “не нашкодзь”, прынцып аўтаноміі пацыента і г.д.). Але ёсць і прырашчэнні, звязаныя з асаблівасцю нанапамерных аб’ектаў.
Сёння нанапамерныя аб’екты выкарыстоўваюцца практычна ва ўсіх сферах навуковай гаспадаркі, але нас цікавіць пераважна біямедыцына і генетыка, бо гэта галоўныя напрамкі дзейнасці нашага інстытута. Гаворка ідзе пра адрасную дастаўку лекаў да пэўных органаў, змяненне геному чалавека і г.д., і тут мае месца высокая ступень рызыкі і неадназначнасць выніку. Таму на першае месца ў нанаэтыцы выходзіць прынцып перасцярогі. Ён трактуецца наступным чынам: “Ва ўмовах навуковай няпэўнасці пры выкананні розных сцэнарыяў прымянення тых ці іншых навацый трэба рабіць разлікі, зыходзячы з самага неспрыяльнага выніку”.
У краінах СНД гэты прынцып асабліва важны з-за асаблівасцей славянскай псіхалогіі, дзе прывыклі спадзявацца на авось (зробім і паглядзім, што будзе). Прынцып перасцярогі павінен прымусіць людзей падлічыць усё да дробязей з улікам усіх самых страшных магчымых наступстваў.
Ёсць і іншыя прынцыпы, аднак мне асабліва падабаецца менавіта прынцып перасцярогі, праўда, ён даволі небяспечны. Ёсць мяккі і жорсткі варыянты яго прымянення. Мяккі варыянт захоўвае магчымасць правядзення самых розных даследаванняў, але пад строгім кантролем. Жорсткі варыянт — гэта накладанне мараторыя на ўсё, што выклікае сумненні. Небяспека заключаецца ў тым, што згаданыя прынцыпы могуць трапіць не ў тыя рукі: калі хтосьці будзе спадзявацца на выпадак, то гэтыя прынцыпы не будуць спрацоўваць, а перастрахоўшчыкі могуць увогуле паставіць крыж на развіцці навукі.
Таму мы стараемся падкрэсліць, што гэта ўсё ж такі не тэхналагічныя, а этычныя прынцыпы. І яны звернуты перш за ўсё да сумлення чалавека, яго адказнасці і г.д.
— Іншымі словамі, глабальная біяэтыка, хоць у ёй часцей за ўсё заняты ўрачы, біёлагі, іншыя спецыялісты прыродазнаўчанавуковага профілю, — гэта ўсё ж частка філасофіі…
— Этыка як частка філасофіі яшчэ ў XX стагоддзі падзялілася на фундаментальную і прыкладную. І тое, пра што мы з вамі гаворым, — гэта прыкладная этыка. На жаль, фундаментальная этыка на постсавецкай прасторы практычна не вывучаецца.
Некалькі гадоў назад пры складанні стандартаў і кваліфікацый спецыялістаў, якіх выпускаюць універсітэты, этыка ўвогуле была выключана з вучэбных планаў. У Сахараўскім інстытуце нас выратоўваюць курсы па біяэтыцы і экалагічнай этыцы.
Справа ў тым, што сістэма адукацыі — гэта трансляцыя ведаў і вопыту, выпрацаваных чалавецтвам, на будучыя пакаленні. 40 тысяч гадоў існуе чалавецтва, якое думае, і ўвесь гэты час яно назапашвала веды: ад таго, як памяшаць варыва ў катле, да таго, як разагнаць элементарныя часціцы ў сінхрафазатроне. Паколькі аб’ём ведаў імкліва нарастаў, з’явілася аб’ектыўная неабходнасць у тым, каб сартаваць гэтыя веды і праводзіць своеасаблівую селекцыю: што перадаваць будучым пакаленням, а што — не. Неабходнасць — аб’ектыўная, але выконваецца яна суб’ектыўна, жывымі людзьмі. І ад іх выбару залежыць, што яны перададуць будучым пакаленням і, такім чынам, захаваюць, а што з-за непатрэбнасці адсунуць убок.
Мы памятаем, што ў свой час з сістэмы адукацыі былі выключаны генетыка і кібернетыка — у выніку мы адсталі на дзесяцігоддзі. Нам давялося набываць нават чужую тэрміналогію, бо мы не стварылі сваёй. Са школьных праграм былі выключаны Дастаеўскі, Ясенін, уся літаратура сярэбранага веку… Але ж чалавека стварае не фізіка і не матэматыка (веданне дакладных навук робіць людзей спецыялістамі, прафесіяналамі). Чалавека робяць чалавекам менавіта гуманітарныя веды — літаратура, гісторыя ў розных трактоўках і г.д.
Этыка вучыць чалавека думаць і сумнявацца над, здавалася б, звычайнымі рэчамі. Напрыклад, што такое патрыятызм? Любоў да Айчыны. Але што такое Айчына — дзяржава, тэрыторыя, культура? І што такое любоў да Айчыны — гэта яе ўхваленне і захапленне ці ўсё ж такі клопат і выкараненне ўсяго, што перашкаджае яе росквіту? Маладыя людзі самі, у разважаннях і сумненнях, павінны здабыць маральны стрыжань, які дапаможа ім жыць у гэтым свеце.
— Біяэтыка — параўнальна маладая навука. Ці можна казаць, што за гэты час адбыліся станоўчыя змены, па-першае, у свядомасці людзей, а па-другое, у дзеяннях спецыялістаў?
— Я думаю, што так. Хаця, безумоўна, змяненні адбываюцца ў свядомасці тых людзей, якія знаёмы з прынцыпамі біяэтыкі.
На жаль, у гэтай галіне ўсё яшчэ шмат невуцтва і неразумення. Так, напрыклад, мы ўсё яшчэ чуем нараканні ад некаторых выкладчыкаў, маўляў, як можна прыбраць жывёл з вучэбнага працэсу і што гэта будуць за ўрачы, калі яны не аперыруюць пацукоў і мышэй. Мой паплечнік — загадчык кафедры БДМУ прафесар Сяргей Дзянісаў — на гэты конт кажа так: “Кваліфікацыя хірурга і ступень яго таленту ніяк не залежаць ад колькасці пацукоў і жаб, якіх ён знішчыў”.
І гэта не эмацыянальнае выслоўе, а навукова даказаны факт. Напрыклад, апрабацыя таксічнасці тых ці іншых лекаў, праведзеная на мышах і іншых жывёлах, абсалютна не гарантуе адсутнасці іх таксічнасці для чалавека. Усё ж такі людзі ўстроены некалькі па-іншаму.
Праблемы біяэтыкі ў нашай краіне вельмі шырока распрацоўваюцца ў Цэнтры трансплантацыі органаў і тканак і Цэнтры трансплантацыі крыві і стваловых клетак. Вядома, што па ўзроўні транспланталогіі Беларусь знаходзіцца на адным з першых месцаў у свеце. Нашы хірургі здольны рабіць аперацыі любой складанасці, але праблема ў тым, дзе браць органы для перасадкі. Некалькі гадоў назад быў прыняты новы Закон аб трансплантацыі, у распрацоўцы якога ўдзельнічалі многія спецыялісты і грамадскія дзеячы. Гэты дакумент досыць прагрэсіўны, але ў той жа час многія этычныя пытанні ў ім так і засталіся непрапісанымі, або яны прапісаны не ў той фармулёўцы, якая б дазволіла пашырыць магчымасці транспланталогіі. У прыватнасці, ёсць абмежаванні на перасадку органаў ад жывых донараў.
У нас ёсць Закон аб штучным апладненні — добры закон, але і ў ім ёсць палажэнні, якія разыходзяцца з міжнародным правам. У прыватнасці, яны тычацца сурагатнага мацярынства. Хто з’яўляецца ўласнікам дзіцяці — біялагічныя бацькі ці жанчына, якая яго вынасіла? Па нашым заканадаўстве — жанчына, якая вынасіла, у Расіі, наадварот, — біялагічныя бацькі. Усё гэта параджае своеасаблівы “экатурызм”: людзі едуць нараджаць дзяцей туды, дзе ім выгадней. Этычныя элементы ў дзеянні!
У 2005 годзе ЮНЕСКА прыняла Усеагульнаю дэкларацыю па біяэтыцы і правах чалавека — выдатны дакумент, пра які многія, на жаль, не ведаюць. А між тым няма чалавека, які б не сутыкаўся з азначанымі ў гэтым дакуменце праблемамі. Я маю на ўвазе не ўрачоў, а простых людзей. Жыццё такое: вось чалавек трапляе пад машыну — і адразу з’яўляецца мноства праблем. Да якога моманту яго рэанімаваць? Дзе тая мяжа, за якой чалавек, хоць і захоўвае свой біялагічны стан, дзякуючы найноўшым тэхналогіям, але перастае ўжо быць чалавекам? А калі будзе рашэнне адключыць яго ад сістэм жыццезабеспячэння, то хто гэта зробіць і ці можна браць яго органы для наступнай трансплантацыі? Грамадства і кожны канкрэтны чалавек павінен думаць над гэтымі пытаннямі і мець адказы на іх — не спантанныя, падказаныя выключна эмоцыямі, а ўзважаныя і свядомыя.
У свеце пастаянна павялічваецца колькасць краін, дзе заканадаўча дазваляецца эўтаназія. Акрамя маральных, тут ёсць і чыста лагічны аргумент: калі ў чалавека ёсць права на жыццё, то ў яго павінна быць права і на смерць. У нас жа існуе забарона на эўтаназію. Добра гэта ці дрэнна? У свеце ёсць выдатныя дакументы, дзе ёсць адказы на многія пытанні. Трэба шукаць, аналізаваць, думаць.
Вельмі важна, каб этычныя праблемы не замоўчваліся ў грамадстве і не пераварочваліся з ног на галаву ў СМІ. Нават самыя балючыя праблемы трэба абмяркоўваць. А законы? Законы прымаюцца тады, калі тое ці іншае пытанне наспела ў грамадскай свядомасці як маральная праблема.
— Дзякуй, Таццяна Віктараўна, за цікавую размову.
Гутарыла Галіна СІДАРОВІЧ.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.
