Сённяшні госць праекта “Мая школа” — уладальнік медаля Францыска Скарыны, лаўрэат спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусі і Нацыянальнай тэатральнай прэміі Беларусі, галоўны рэжысёр Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь Міхаіл Панджавідзэ.
— Міхаіл Аляксандравіч, раскажыце, калі ласка, пра ваша дзяцінства.
— Нарадзіўся я ў Ашхабадзе. Менавіта там пазнаёміліся і пажаніліся мае бацькі. Бацькава сям’я прыехала ў Туркменію ў 1948 годзе, калі патрабаваліся рукі для аднаўлення горада, ад якога амаль нічога не засталося пасля моцнага ашхабацкага землетрасення. Бацька Аляксандр Сяргеевіч там нарадзіўся і вырас. А маці Тамара Фёдараўна прыехала ў Ашхабад па размеркаванні пасля заканчэння музычнага вучылішча. Абое яны працавалі ў оперным тэатры, у якім, уласна кажучы, я і вырас.
— Такім чынам, вас можна назваць “дзіцем куліс”…
— Я не магу сказаць, куліс, ці аркестровай ямы, ці балетнага або харавога класа, ці тэатральных майстэрань — усяго тэатра цалкам: ад трума да каласнікоў тэатр быў мой. Я ўжо шмат разоў расказваў, што наш дом знаходзіўся зусім блізка ад тэатра: ганак летняй тэрасы ўпіраўся ў заднія дзверы балетнага класа.
Гэта быў дом Міністэрства культуры ТССР. Там жылі амаль усе вядомыя людзі Туркменіі. Сярод іх былі Какабай Дурдыеў, народны артыст ТССР, які іграў Леніна; першы ў Ашхабадзе саксафаніст Тадэвуш Шумскі (таму што ён сапраўды быў першым чалавекам, які з саксафонам з’явіўся ў горадзе) і адначасова архітэктар дома, у якім мы жылі, галоўны мастак нашага тэатра Яфім Кордыш, шматлікія балетныя танцоры, ну і, канечне, мае мама з татам.
Жыў у нашым доме таксама вядомы фотамастак, а ў мінулым спартсмен Імантс Жыгурс, адно з фота якога заняло 2-е месца на ўсесаюзным конкурсе. Адметна тое, што на тым фота былі мае бацькі, якія ідуць пад дажджом пад адным парасонам. Фатаграфія была вельмі “імпартная” — стылістыка фота была савецка-еўрапейская.
Часта мне кажуць, што я ў той час быў вельмі маленькі і нічога не памятаю. Але мне ўжо 50 гадоў, і я дастаткова добра памятаю савецкія часы — я рос у той час. Тым больш мне дзіўна, што апошнім часам расказваюць, што СССР быў “турмой народаў” — ну не памятаю я гэтага! І кафэ ў нас былі, і кафэ-марожанае, а ў больш познія часы іх стала яшчэ больш. І апраналіся мы нядрэнна. Канечне, імпартнае адзенне прыходзілася даставаць, каштавала яно дорага (бо попыт нараджае прапанову — яго проста не ўвозілі ў краіну). Але басякамі мы не хадзілі, халадзільнікі ва ўсіх былі поўныя. Так, я памятаю пустыя паліцы ў магазінах, але з’явіліся яны значна пазней, у 80-х гадах. Але я лічу, што эпоха татальнага дэфіцыту была створана штучна. Памятаю, што я (не ад зін я — усе) хадзіў не ў магазін, а ў падвал, дзе куплялі мяса, масла і ўсё астатняе, канечне, з пераплатай. І там было ўсяго гэтага столькі, што я разумеў, што дэфіцыт робіцца штучна (тое, што павінна было ляжаць на паліцах, ляжала і прадавалася з-пад прылаўка). Час быў вельмі дзіўны, але не быў галодны.
Зараз жывём у такі час, што, як мне здаецца, усе, наадварот, расказваюць пра тыя часы: і пра Савецкі Саюз, і пра Перамогу, і пра тое, як я вучыўся… Не разумею, чаму так адбываецца.
— Як пайшлі ў школу, памятаеце?
— Я пайшоў вучыцца ў школу з фізіка-матэматычным напрамкам (там было некалькі профільных старшых класаў), але пасля 8 класа паступіў у музычнае вучылішча.
Пайшоў я ў тую школу не таму, што ў мяне былі здольнасці да матэматыкі, проста яна была найбліжэйшая да першай музычнай школы, дзе я пачаў вучыцца музыцы. У першай — таму што яна сапраўды была першай у горадзе. Агульнаадукацыйная школа № 6 была праз плот ад музычнай. Таму ўсё было побач — і музычная школа, і бацькі… Праўда, мы ўсе потым праклялі гэтае рашэнне. Які там фізмат? А вось “фіз” і “мат” паасобку былі (Смяецца.) — фізічна я быў развіты нядрэнна, ну і мату, канечне, хапала…
Відаць, таму, што бацька працаваў у 1-й гарадской музычнай, я не пайшоў у музычную дзесяцігодку, якая таксама была ў Ашхабадзе. Да таго ж мая музычная школа была асаблівай: з пафасам, адметнай аўрай і гісторыяй. Праз яе прайшлі абсалютна ўсе музыканты і педагогі, якія выкладалі ва ўсіх музычных школах горада, у тым ліку і Рэспубліканскай музычнай школе, што была заснавана значна пазней. У яе не было такога шыкоўнага будынка, як у РМШ, — пэўны час мы займаліся ў вагончыках-бытоўках, якія паставілі замест разбураных класаў (у нейкі час мелі на мэце рэканструяваць школу, але справу не завяршылі). Потым яе перавялі ў будынак былога дзіцячага садка. Для калектыву гэта было свята: зноў з’явіліся нармальныя ўмовы працы і заняткаў. І нават канцэртная зала. У гэтым новым будынку я нават некаторы час выкладаў.
Але нават у тых складаных умовах школа працавала: у нас і аркестр быў (ім кiраваў мой бацька): спачатку — сімфанічны, потым — камерны, а пасля — эстрадна-сімфанічны.
Гэтыя школы былi далёка ад дома, у які праз некаторы час мы пераехалі (пасля некалькіх абменаў), — шыкоўная “сталінка” ў самым цэнтры Ашхабада.
— Як да вашых заняткаў музыкай ставіліся сябры?
— Паўднёвы горад — са сваімі замарочкамі. Усходняе дзяцінства. Як і любы паўднёвы горад, ён не быў бяскрыўдным — у акулярах са скрыпкай далёка не пойдзеш. Часам прыходзілася і адстойваць сябе.
— Ці даводзілася хаваць акуляры і скрыпку?
— Ніколі. Я вельмі ганарыўся тым, што быў музыкантам у некалькіх пакаленнях. Тым больш што тата быў моцным мужчынам і мог добра пастаяць за сябе. Бывала, мне даставалася. І тады акуляры — у кішэню, скрыпку — пад паху — і давай адмахвацца. Пару разоў па тэхнічных прычынах — не заўсёды мог адбіцца (Смяецца.) з-за колькасных пераваг — навешвалі, але потым адсталі, зразумеўшы, што я не баязлівец і нармальны хлопец. Так званыя паняцці вельмі жорстка працавалі — потым можна было пазбегнуць бойкі за кошт размовы. Але мне такія адносіны падабаліся: яны былі сапраўды мужчынскімі, патрыярхальнымі. Не “зонаўскімі”, як зараз часта кажуць пра савецкі час, а менавіта мужчынскімі.
Але я лічу, што палеміка разварочваецца не вакол Савецкага Саюза, а вакол маральных каштоўнасцей. Зараз падвяргаюць сумненню бясспрэчныя ісціны і спрабуюць іх адвергнуць. І ў гэтых умовах часта не зусім разумееш, як сябе паводзіць.
— Хто быў вашым першым педагогам па скрыпцы?
— І тата, і мама. У музычную школу я хадзіў на ўсе астатнія заняткі: сальфеджыа, агульнае фартэпіяна, аркестр. Маці працавала спачатку ў тэатры, а потым — у філармоніі, у музычнай школе, потым — зноў у тэатры, а бацька ўсё жыццё выкладаў у той самай першай музычнай школе і паралельна працаваў у тэатры. І калі ва ўсіх заняткі па спецыяльнасці былі 2 разы на тыдзень, то ў мяне — кожны дзень.
— З такой грунтоўнай падрыхтоўкай у музычнае вучылішча вы, відаць, паступілі без праблем?
— Я так не сказаў бы. Шэфам у музычным вучылішчы быў педагог, які вучыў і майго бацьку, і яго сяброў — карыфей Туркменскай скрыпічнай школы Мікалай Арцёмавіч Аміянц. І трапіць у музвучылішча было даволі складана.
У клас Аміянца мяне аддалі крыху раней, яшчэ калі я вучыўся ў школе, але мне нешта не спадабалася, я вярнуўся да бацькі. Мікалай Арцёмавіч страшэнна пакрыўдзіўся. Гэта напружаная атмасфера (Аміянц уваходзіў у склад экзаменацыйнай камісіі) моцна паўплывала на мяне: я ледзь не заваліў выпускны экзамен у музычнай школе, здаўшы яго на “тройку”. Я папрасіў пераэкзаменоўку, але мне адмовілі. “Наўрад ці яго возьмуць у музычнае вучылішча з такой адзнакай”, — гаварылі экзаменатары. На маё шчасце, у камісіі быў яшчэ адзін педагог музвучылішча — Навум Барысавіч Шымановіч, які сказаў: “Калі вы мне яго дасцё, я вазьму такі матэрыял”. І мяне ўзялі. Ён не толькі быў маім педагогам. З майго 1 курса я і ён ігралі ў аркестры опернага тэатра разам з маімі мамай і татам.
У аркестры я прайшоў звычайны шлях да першага пульта першых скрыпак. На адным з спектакляў іграў сваё першае сола на першым пульце. Памятаю, калі скончыў сола, нехта на радасцях пастукаў мне па галаве смычком. Я павярнуўся і ўбачыў шчаслівага Навума Барысавіча, які быў горды за свайго вучня.
— Калі дасягнулі пэўнага ўзроўню, вырашылі нешта памяняць?
— Спачатку я думаў паступаць у кансерваторыю — гэта была мая мэта. Калі ж скончыў музычнае вучылішча, вырашыў у кансерваторыю не ісці, бо лічыў, што недастаткова для гэтага падрыхтаваны. Відаць, зрабіў тады вялікую памылку. І вось чаму.
З малых гадоў я быў прывучаны да сцэны: зайчыкі ў дзіцячых спектаклях, дзіцячы міманс у тэатры, дзіцячы хор, нават у дзіцячым балеце крыху танцаваў…
Мяне вабіў тэатр. У Маскву я прыехаў за некалькі месяцаў да ўступных экзаменаў, каб паспрабаваць сябе на праслухоўваннях. Сустрэў там сваіх школьных сяброў, што паступілі ў музвучылішчы і дзесяцігодкі Масквы да мяне і якія параілі паспрабаваць свае сілы ў кансерваторыю. Сыграў, як я зразумеў, добра, бо вядомы скрыпач Андрэй Барысавіч Корсакаў, які ў той час выкладаў у Маскоўскай кансерваторыі, выйшаў і сказаў: “Будзеце пісаць заяву — пішыце ў мой клас”.
Але дакументы туды я так і не падаў. Я добра разумеў, што кансерваторская адукацыя не дас ць асаблівага прагрэсу ў кар’еры: сольным скрыпачом я не стану, а да гэтага часу я ўжо 8 гадоў адпрацаваў у аркестры і перайграў увесь сусветны рэпертуар. Ну, быў бы такім самым аркестрантам, але з кансерваторскай адукацыяй…
Таму я вырашыў заняцца тэатрам і ехаў паступаць на рэжысёра. Бацькі таксама былі толькі “за” і зацікаўлены, каб я не спыняўся ў прафесійным развіцці: “Калі не зараз, то ніколі!” Акрамя таго, на той момант у мяне ўжо была сям’я і дачка.
Спачатку я падрыхтаваў урывак з “Лёсу чалавека” Шолахава. Падчас мініяцюры іграў Баха. На адным з праслухоўванняў (здаецца, гэта быў МХАТ) мне сказалі: “Малады чалавек, вам 20 гадоў! Які Шолахаў і “Лёс чалавека”? Куды вы лезеце?” І я зразумеў, што трэба тэрмінова мяняць сітуацыю. Трэба было праверыць новы матэрыял.
Пайшоў на праслухоўванне ў Шчукінскае тэатральнае вучылішча. З адборачнага трапіў адразу на трэці, фінальны, тур. Паказваў я ўрывак з “Гамбрынуса” Купрына — гісторыю Сашкі-скрыпача. Я чытаў за ўсіх у асобах і прытанцоўваў, а потым, у апошняй сцэне, калі Сашка са скурчанай рукой ужо не мог іграць на скрыпцы, дастаў акарыну і стаў іграць на ёй. Журы і абітурыенты апладзіравалі, а я падумаў: “Ну ўсё, “Шчука” мая! Бог з ёй, з рэжысурай…”
Калі сталі зачытваць прозвішчы тых, хто рэкамендаваны да залічэння, свайго прозвішча не пачуў. “Як так?” — падумаў я. Набраўшыся смеласці, падышоў да Уладзіміра Іванова, які тады выкладаў на кафедры майстэрства акцёра і быў у складзе камісіі, і звярнуўся да яго: “Можна мне задаць вам пытанне?” “Я нават ведаю якое: вы запытаеце, што ў вас не так”. “Я сапраўды не разумею: мне ўсе апладзіравалі, вы таксама, але…” “Малады чалавек, ці не хацелі б вы паступіць на рэжысуру? — павольна закурваючы цыгарэту, сказаў ён. — Вы занадта разумны для артыста”. У мяне імгненна ўсё стала на месцы: “Вы так лічыце? Дзякуй вялікі, буду паступаць на рэжысёра”. “Вы першы чалавек на маёй памяці, які так радуецца правалу”. “Ведаеце… — адказаў я. — Я ж і прыехаў паступаць у ГИТИС на рэжысуру музычнага тэатра”. “Дык чаго вы нам тут галаву дурыце?” — адказаў Уладзімір Уладзіміравіч.
І мяне ўзялі ў ГИТИС. Не без прыгод таксама. Удала прайшоў усе экзамены, але па збегу акалічнасцей заваліў сачыненне. Заваліў так, што ў камісіі шчыра пыталіся ў мяне, ці валодаю я рускай мовай (Усміхаецца.) і здзіўляліся, як я змог на 2 старонках зрабіць 30 памылак (слова “карова” з мяккім знакам напісаў. (Смяецца.) У той час толькі з’явіліся кантактныя лінзы, і ў мяне сапраўды ад іх пачаўся кан’юктывіт — прыйшлося звярнуцца да афтальмолага. І на падставе гэтай даведкі, якую заносіў рэктару сам Георгій Паўлавіч Ансімаў, які тады загадваў кафедрай музычнага тэатра, на шчасце, мне дазволілі пераздаць сачыненне. І я стаў студэнтам.
— Вучыцца было лёгка?
— Ва ўсіх бываюць цяжкасці. Я быў выдатнікам, але некалькі разоў ўзнімалася пытанне пра маё адлічэнне за амаральныя паводзіны. Хуліган быў… У дэканаце кожны раз ставілі ўмову: як будзе першая “чацвёрка” па рэжысуры — адразу адлічым. А іх і не было — адны “пяцёркі”. Так і скончыў.
— Якімі былі вашы першыя гастролі?
— Гэта быў 1980 год. Летам мама з татам узялі мяне з сабой на гастролі, бо нас з братам Жэнем не было з кім пакінуць. Па месяцы мы правялі ў Іашкар-Але і Іжэўску.
Пазней, у 1985 годзе, я паехаў ужо як паўнавартасны аркестрант. Гэта былі Калуга, Падольск і Нагінск. Я памятаю ўсе свае гастролі, але, калі ўспамінаць цікавыя выпадкі і байкі, з імі звязаныя, не хопіць і цэлай газеты. Мне было 16 гадоў, і гэта быў той момант, калі я вельмі захацеў паступіць у Маскоўскую кансерваторыю.
Юнацтва, першае каханне… Гэта быў вельмі рамантычны час. Праз шмат гадоў мы глядзім на гэты час з усмешкай, разумеючы, што зараз мы ведаем і ўмеем значна больш, чым тады. А калі і гэты ўзрост праходзіць, ты вельмі хочаш менавіта туды, у юнацтва, а не ў тыя сталыя гады, калі ўсё ведаў і ўмеў. І ўжо не смяешся, а сумна ўсміхаешся…
— Каго вы лічыце сваім настаўнікам у рэжысуры?
— Настаўнікам у рэжысуры я лічу вядомага савецкага тэатральнага рэжысёра, прафесара, народнага артыста Расіі і Украіны Мацвея Абрамавіча Ашароўскага, які стварыў Адэскую аперэту, сам быў вучнем М.М.Кедрава і М.А.Тарханава і асістэнтам У.І.Неміровіча-Данчанкі. Але першым педагогам, у якога дастаткова доўга вучыўся, быў Віталь Міхайлавіч Мілер. Менавіта ён заклаў асновы на першых курсах інстытута. Яшчэ адзін чалавек, які моцна паўплываў на мяне як на рэжысёра, — загадчык нашай кафедры Георгій Паўлавіч Ансімаў, які быў яшчэ і мастацкім кіраўніком факультэта.
Так што я магу сказаць, што майстроў у мяне трое: Віталь Мілер, Мацвей Ашароўскі і Георгій Ансімаў. З тэатральных педагогаў таксама трэба згадаць вядомую актрысу народную артыстку Расіі Тамару Васільеўну Дзегцярову.
Увогуле, мне ў жыцці шанцавала. Усюды, дзе б я ні вучыўся, мяне вучылі настаўнікі, педагогі, трэнеры, майстры, якія на той момант былі лепшымі з лепшых у сваім напрамку. Тут трэба згадаць і тату з мамай, і Нёму Шымановіча, які цярпеў мяне ў музычным вучылішчы, і інстытуцкіх педагогаў, і майго трэнера па штанзе…
— Скрыпка і штанга? Гэта можна сумяшчаць?
— Я спачатку займаўся лёгкай атлетыкай, а потым пайшоў у цяжкую. Калі я бегаў на 5 кіламетраў, быў вельмі худы. У пэўны момант зразумеў, што мужчына павінен быць магутным, таму вырашыў пайсці падкачацца. Мне тады было гадоў 17—18. У секцыі, куды я прыйшоў, былі цудоўныя трэнеры. Адзін з іх — Гаджымет Абдуханавіч Рамазанаў — вялізны, здаравенны мужык.
Калі я займаўся айкідо, таксама сутыкнуўся з цудоўным інструктарам Алегам Найдзёнышавым. У выніку нашых зносін я атрымаў чорны пояс, а ён скончыў ГИТИС і зараз працуе ў Вялікім тэатры.
Я не бачу нічога дзіўнага ў спалучэнні музыкі і спорту. Напрыклад, вядомы амерыканскі скрыпач Ісаак Стэрн быў чэмпіёнам па цяжкай атлетыцы аднаго са штатаў. Нехта з вядомых музыкантаў займаўся самба, нехта — боксам. Безумоўна, ёсць небяспека пашкодзіць рукі ці пальцы. Але звычайна гэтым пачынаюць займацца ўжо ў сталым узросце, калі аказацца мужчынам важней, чым быць скрыпачом. Часам, што таксама бывае, займаюцца патаемна ад выкладчыкаў і педагогаў.
— Міхаіл Аляксандравіч, якія тэатральныя работы для вас найбольш значныя? З чаго ўсё пачыналася?
— Ужо маючы ў руках дыплом рэжысёра, выпадкова на інстытуцкай дошцы заўважыў аб’яву, на якой было напісана, што Вялікі тэатр набірае стажорскую групу на спецыяльнасці “Рэжысёр” і “Дырыжор”. Ансімаў, які таксама працаваў у Вялікім тэатры, быў вельмі здзіўлены, убачыўшы мяне там: ведаючы мае студэнцкія “залёты”, думаў, што нічога добрага не будзе. Але мяне ўзялі (мала таго, я потым яшчэ ў Ансімава і аспірантуру скончыў).
Стажыраваўся паўтара года, а потым мяне ўзялі ў штат. Адным з сур’ёзных выпрабаванняў стала рэдакцыя спектакля Леаніда Баратава “Барыс Гадуноў” для сумеснай пастаноўкі Вялікага тэатра і тэатра Вердзі (Трыест, Італія): салісты і дэкарацыі — з Масквы, астатняе — італьянскае. Пасля вяртання мяне прызначылі кіраўніком рэжысёрскай групы тэатра.
Знакавай падзеяй у кар’еры стала пастаноўка ў Казані ў Татарскім тэатры оперы і балета оперы Р.Ахіяравай “Каханне паэта” (2006). Спектакль быў намініраваны (адразу ў некалькіх намінацыях) на Нацыянальную тэатральную прэмію Расіі “Залатая маска”. Менавіта тады Ахмед Агадзі атрымаў “Залатую маску” за лепшую мужчынскую ролю, а ў 2008 годзе я быў узнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй Татарстана імя Габдулы Тукая.
Эксперыменты з праекцыйным абсталяваннем і спецэфектамі пачаліся падчас работы ў Царыцынскай оперы ў Валгаградзе (2006—2008 гг.). Першай спробай быў спектакль “Русалка”, у якім былі шырока выкарыстаны камп’ютарныя тэхналогіі ў афармленні.
За 20 гадоў творчай кар’еры таксама давялося працаваць у тэатрах Астрахані, Самары, Магнітагорска, Екацярынбурга і Новасібірска, ажыццяўляў аднаўленне оперы М.Мусаргскага “Барыс Гадуноў” Вялікага тэатра Расіі для Лонданскага тэатра “Ковент-Гарден”, оперныя пастаноўкі ў Нацыянальным тэатры імя Махамеда V (“Паяцы” Р.Леанкавала; Рабат, Марока), у тэатры “Астана-опера” (“Кыз-Жыбек” Я.Брусілоўскага і “Біржан і Сара” М.Тулебаева; Астана, Казахстан). Ну і, вядома, вялікі адрэзак часу — работа ў Вялікім тэатры Беларусі.
— Як вы апынуліся ў Мінску?
— Гэта вядомая ўсім гісторыя. Мяне сюды паклікалі.
У той час я працаваў у Казані. Тады там знаходзіўся дырыжор Нацыянальнага тэатра оперы і балета Вячаслаў Чарнуха-Воліч, які ўбачыў маю работу. Менавіта ў гэты час Елізар’еў пакінуў тэатр і Вячаслаў рэкамендаваў мяне на пасаду галоўнага рэжысёра. Першай операй, якую я паставіў у Мінску (“Набука” Д.Вердзі), пачалося маё супрацоўніцтва з трупай Вялікага тэатра, якое доўжыцца ўжо 9 гадоў.
— Ці камфортна вам працаваць у Мінску?
— Каб было некамфортна, на такі б час не затрымаўся. Камфортна было і з самага пачатку, і потым. Як будзе зараз, паглядзім… Сітуацыя мяняецца, убачым, куды ўсё выруліцца.
— Пэўны час вы выкладалі ў музычнай школе. Наколькі блізкая вам педагагічная дзейнасць?
— Хто з нас не выкладаў! Мне вельмі падабаецца роля педагога, і не толькі ў музыцы ці рэжысуры. Калі асвойваў айкідо, скончыў курсы пры акадэміі Лесгафта, атрымаў узровень інструктара і сам вёў дзіцячую групу.
Я ўвогуле вельмі люблю педагогіку, магчыма, мог бы стаць выкладчыкам. Але ў школе неяк не склалася.
— Ці запрашаюць вас у якасці выкладчыка беларускія ўстановы вышэйшай адукацыі?
— Складваецца дзіўная сітуацыя. Мала таго, што мяне не запрашаюць, мяне чамусьці ўвогуле “не бачаць” — ні ў акадэміі музыкі, ні ў акадэміі мастацтваў… А мне, паверце, ёсць што сказаць маладому пакаленню ў прафесійным плане. Сёння ў Беларусі востра стаіць праблема фарміравання нацыянальнай школы рэжысуры музычнага тэатра. Будуць цікавыя таленавітыя рэжысёры, і беларуская опера будзе запатрабавана ў свеце.
Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота Міхаіла НЕСЦЕРАВА і з архіва Міхаіла ПАНДЖАВІДЗЭ.
