Уменне працаваць з інфармацыяй (атрымліваць, сістэматызаваць, захоўваць і выкарыстоўваць) — неабходны кампанент агульнай культуры чалавека, адна з галоўных яго кампетэнцый. Сучасная школьная адукацыя ўключае не толькі веды (інфармацыю), але і спосабы работы з імі. Даволі эфектыўнай з’яўляецца тэхналогія мнагамерных дыдактычных інструментаў, распрацаваная прафесарам В.Э.Штэйнбергам.
Звярнуцца да гэтай тэхналогіі падштурхнуў шэраг супярэчнасцей, з якімі я сутыкнулася ў сваёй рабоце: паміж вялікім аб’ёмам ведаў, якія прапануюцца вучням, і іх здольнасцю засвоіць гэтыя веды; паміж наяўнасцю адукацыйных тэхналогій і неабходнасцю іх адаптацыі да ўласнага педагагічнага стылю; паміж вучэбнай матывацыяй і гатоўнасцю вучняў выкарыстоўваць засвоеныя веды, уменні і навыкі для вырашэння практычных і творчых задач, працягу адукацыі, працоўнай дзейнасці, паспяховай сацыялізацыі. Дыдактычная мнагамерная тэхналогія прапануе эфектыўныя інструменты для павышэння пазнавальнай актыўнасці і вучэбных кампетэнцый школьнікаў, у прыватнасці логіка-сэнсавыя мадэлі. Сістэмна выкарыстоўваю іх у рабоце з вучнямі 5—6 класаў.
Логіка-сэнсавыя мадэлі — гэта мнагамерна-сэнсавыя, графіка-паняційныя і апорна-вузлавыя канструкцыі, якія аблягчаюць перакадзіраванне і запамінанне інфармацыі. ЛСМ — выдатная альтэрнатыва традыцыйным спосабам яе апрацоўкі і перадачы, бо ўяўляе сабой веды ў выглядзе згорнутага вобраза-мадэлі, здольнага да разгортвання. З’яўляючыся апорай, ЛСМ дазваляе кампактна, лагічна і структуравана змясціць матэрыял, які займае не адну старонку. Урокі з ЛСМ не толькі актывізуюць пазнавальную дзейнасць вучняў і зніжаюць працаёмкасць заняткаў, але і робяць навучанне захапляльным і цікавым, падштурхоўваюць дзяцей да самаадукацыі. Настаўнік вызваляецца ад функцыі інфарматара і кантралёра, а канцэнтруе ўвагу на кансультацыйна-каардынацыйнай і індывідуальнай рабоце з вучнямі.
Дзякуючы ДМТ, можна зрабіць складаны матэрыял даступным, перапрацаваўшы яго ў адпаведнасці з логікай мыслення: вылучыць найбольш значныя элементы і падзяліць матэрыял на часткі, кожная з якіх даступная для разумення; вызваліць ад празмернай інфармацыі; размясціць у лагічным парадку і інш.
Падрыхтоўка да ўрокаў з выкарыстаннем ЛСМ займае больш часу з-за адсутнасці распрацаванага дыдактычнага забеспячэння. Складаю схемы ў тэкставым рэдактары Microsoft Word. Праектуючы іх, прытрымліваюся пэўнай паслядоўнасці: у цэнтр сістэмы каардынат змяшчаю тэму, якая вывучаецца; вызначаю набор каардынат (пералік пытанняў па тэме); вызначаю набор апорных вузлоў для кожнай каардынаты і выбіраю ключавыя словы для іх назвы з мэтай кадзіравання інфармацыі; ранжырую апорныя вузлы; устанаўліваю сувязі (пры наяўнасці) паміж апорнымі вузламі сумежных каардынат. Пасля нанясення інфармацыі атрымліваецца мнагамерная мадэль у выглядзе каардынатна-матрычнага каркаса апорна-вузлавога тыпу, якая дапамагае наглядна, лагічна і паслядоўна прэзентаваць веды і аблегчыць іх засваенне.
Далучэнне вучняў да складання ЛСМ на ўроках — працэс доўгі і складаны. Таму ўводжу іх з 5 класа. Спачатку самастойна выбудоўваю мадэль, патлумачыўшы вучням, што з’яўляецца яе ядром, на якія аспекты варта звярнуць увагу і якія каардынатныя промні дапамогуць раскрыць тэму цалкам. Далей складаю мадэлі разам з дзецьмі. А потым яны складаюць іх самастойна. Свае мадэлі запамінаюцца лягчэй, чым гатовыя.
Складанне ЛСМ — не асноўная мэта ўрока. Разглядаю мадэлі як сістэму канкрэтных фактаў, падзей і пытанняў, якія дапамагаюць вучням асэнсоўваць, разважаць і вырашаць канкрэтныя задачы заняткаў. ЛСМ аблягчаюць запамінанне вялікага аб’ёму інфармацыі, яе асэнсаванне і абагульненне.
Прымяняць ЛСМ дарэчы амаль на любым этапе ўрока і на ўроку любога тыпу. Можна праводзіць заняткі, цалкам пабудаваныя на канструяванні адной мнагамернай мадэлі. Пры вывучэнні новага матэрыялу прапаноўваю вучням гатовую ЛСМ, якая служыць планам вывучэння тэмы, акцэнтуе ўвагу на ключавых паняццях, алгарытмах і прыкладах. Пры абагульненні ведаў прапаноўваю мадэль, якую дзеці павінны дапрацаваць, удакладніць, у якой патрэбна ўстанавіць сувязі на аснове раней засвоеных ведаў і ўменняў. Вельмі зручна прымяняць ЛСМ пры падрыхтоўцы да тэматычнага кантролю. У такім выпадку мадэль з’яўляецца апорным канспектам.
Пры складанні ўзораў ЛСМ варта ўлічваць узровень падрыхтоўкі вучняў і ступень складанасці матэрыялу. У некаторых класах пасля сумеснай работы можна прапанаваць дзецям самастойна распрацаваць ЛСМ па тэме, якая вывучаецца, у тым ліку дома.
Пяцікласнікі, маючы вопыт складання вучэбных мадэлей, актыўна ўдзельнічаюць у групавой ці парнай рабоце па складанні ЛСМ, абмяркоўваюць і адбіраюць неабходны матэрыял. Праўда, некаторыя вучні сутыкаюцца і з пэўнымі цяжкасцямі, звязанымі з выбарам (падборам) ключавога слова, разгортваннем і згортваннем інфармацыі, афармленнем выкананай работы. Вялікая перавага ЛСМ заключаецца ў магчымасці іх падстройвання пад узроставыя асаблівасці вучняў. Так, у 5-х класах выкарыстоўваю ілюстрацыі, у 6-х — выдзяляю каардынаты колерам. Галоўнае — дазволіць вучням самім асэнсаваць выкананую работу і дзейнічаць творча.
Логіка-сэнсавыя мадэлі ўзмацняюць нагляднасць матэрыялу, які вывучаецца, што садзейнічае яго дакладнай сістэматызацыі, развівае ў дзяцей лагічнае мысленне, дазваляе ўбачыць тэму цалкам і кожны яе элемент паасобку, выкарыстоўваць набытыя веды для выканання заданняў, запомніць неабходныя прадметныя тэрміны і паняцці.
Урокі з ЛСМ ніколі не бываюць сумнымі і аднастайнымі. Яны заўсёды выклікаюць у вучняў цікавасць, дапамагаючы адчуць сябе першаадкрывальнікам чагосьці новага, праявіць творчыя і пазнавальныя здольнасці, набыць упэўненасць у сабе, атрымаць станоўчыя эмоцыі.
Засвоіўшы практыку праектавання ўрокаў на аснове ЛСМ, удалося дасягнуць многіх педагагічных мэт і знайсці рашэнні многіх задач. Так, палепшыліся пазнавальныя здольнасці школьнікаў, павысілася іх матывацыя да вывучэння гісторыі.
Людміла ЯКУШ,
настаўніца гісторыі сярэдняй школы № 2 Лунінца.
