Пісьменнік, драматург, сцэнарыст, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі Георгій Марчук: “Без Радзімы няма пісьменніка…”

- 11:39Культура, Рознае

Шчаслівыя тыя людзі, якія нарадзіліся 1 студзеня! Сярод маіх знаёмых ёсць некалькі такіх, і яны мне здаюцца такімі антыподамі тых бедалаг, якія нарадзіліся 29 лютага. Калі апошнія заўсёды вагаюцца, трапечаць перад жыццём, пралічваюць свае дзеянні на чатыры гады наперад, на той дзень, калі зноў народзяцца, то першастудзеньскія ніколі ні ў чым не сумняваюцца. Яны ведаюць, што не маглі не нарадзіцца, бо нарадзіліся ў той дзень, калі свой чарговы дзень нараджэння святкавала ўсё чалавецтва. І, як і ва ўсяго чалавецтва, у іх заўсёды багата глабальных планаў, аптымізму, жыццёвай энергіі, крэатыву… Гэта як яшчэ адзін знак задыяка — нарадзіцца 1 студзеня. І ісці па жыцці з вечным — радасным і светлым — навагоднім настроем.

1 студзеня нарадзіліся такія славутыя і неардынарныя асобы, як апякун мастакоў і пісьменнікаў Ларэнца дэ Медычы, вялікалітоўскі князь Сігізмунд І Стары, князь Трансільваніі Іштван Бочкаі, іспанскі жывапісец Барталамэ Эстэбан Мурыльё, пачынальнік літоўскай літаратуры Крыстыёнас Данелайціс, класік венгерскай паэзіі Шандар Пётэфі, англійскі вучоны-рэлігіязнаўца Джэймс Джордж Фрэзер, заснавальнік сучаснага алімпійскага руху П’ер дэ Кубертэн, легендарны генерал-маёр Герой Савецкага Саюза Іван Панфілаў, культавы амерыканскі пісьменнік Джэром Дэвід Сэлінджэр, вядомы расійскі пісьменнік Данііл Гранін, галандскі мікрабіёлаг, батанік, заснавальнік вірусалогіі Марцін Беерынк, савецкі касманаўт Герой Савецкага Саюза Уладзімір Цітоў, нямецкі кампазітар, заснавальнік і нязменны фронтмен электроннага гурта Scooter Рык Джордан… І ўсім ім, першастудзеньскім, лёсам было наканавана зрабіць выбітныя адкрыцці ў розных сферах нашага жыцця, сказаць нешта вельмі значнае свайму народу і чалавецтву, перагарнуць чарговую старонку ў нашай гісторыі, даць людзям магчымасць увайсці туды, дзе да гэтага яны яшчэ не былі.

А надоечы я меў магчымасць пагутарыць з беларускім прадстаўніком гэтай яркай кагорты — вядомым пісьменнікам, драматургам, сцэнарыстам, лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі Беларусі Георгіем Марчуком. Заўтра, 1 студзеня, а дакладней, ужо сённяшняй навагодняй ноччу, Георгій Васільевіч адзначыць 70-годдзе. І з нагоды юбілею ён з ахвотай пагадзіўся даць інтэрв’ю сваёй любімай “Настаўніцкай газеце”.

— Георгій Васільевіч, што адчувае пад Новы год чалавек, які нарадзіўся 1 студзеня? І што адчувае чалавек, якому 1 студзеня споўніцца 70 гадоў? Такія два пытанні ў адным…

— Ну, што ён адчувае? Справа ж у тым, што мы не выбіраем свой дзень нараджэння: які маці і Бог пашле, то і дзякаваць богу… У юнацтве я ўспрымаў 1 студзеня як свой асабісты новы год, а як бы ў дадатак мяне ўсе віншавалі і з Новым годам. А калі пасталеў, з’явілася звычка на 1 студзеня падводзіць вынікі мінулага года, маўляў, ага, было нешта не так, дык з новага года пачну нешта па-іншаму… Не заўсёды гэтыя планы спраўджваліся, аднак заўсёды была надзея пачаць з гэтай лічбы нешта грунтоўнае, сур’ёзнае.

А 70 гадоў… Як казала мая баба, колькі чалавек ні жыве, а ўсё мала. З аднаго боку, 70 гадоў — гэта багата. А з другога боку, ты толькі цяпер пачынаеш разумець існасць чалавека і Бога, набліжаешся да разумення сэнсу жыцця, адчування свайго этнасу, гісторыі, роду — адкуль ты, хто ты, што было да цябе і што будзе пасля цябе… І, як ні дзіўна, ты неяк не надта і перажываеш, маўляў, не ўсё ўдалося, не дакараеш сябе. Проста кажаш сабе шчыра: “Ну, не ўдалося табе стаць акцёрам, кінарэжысёрам, хаця ты і скончыў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут ды яшчэ вышэйшыя курсы сцэнарыстаў і рэжысёраў у Маскве. Ну і што?” А лёс узяў і накіраваў мяне туды, дзе я спатрэбіўся, дзе па волі лёсу схіліўся да канкрэтнай прафесіі — літаратара. І тут ужо я сам прыклаў свае сілы, пачаў сам вучыцца. Разумеў, што для гэтага трэба было валодаць навыкамі назірання, умець асэнсоўваць быццё грамадства і чалавека і наогул, так бы мовіць, цікавіцца космасам. І сёння я ні аб чым не шкадую. Наадварот, вельмі рад, што мне ўдалося стварыць і раманы, і навелы, і п’есы, і афарызмы, і, безумоўна, казкі. Гэта тое, чым я зараз найбольш люблю займацца.

— Вам ніколі не расказвалі вашы мама і тата, якім было ў вашай сям’і свята вашага нараджэння ў 1947 годзе? Гэта было тады сямейнае свята ці ўсё адно моцна спалучанае з Новым годам?

— Сямейнага свята не было. Ніякага свята не было.

— ???

— Бацька нас кінуў… Спачатку мяне выхоўвалі мама з бабуляй і дзядулем. А потым трагічна загінула маці, я застаўся ў 12-гадовым узросце сіратой. Ніхто мне ніколі не казаў, маўляў, ты нарадзіўся першага, дык і будзеш па жыцці першым. Адно помню толькі, як маці перад смерцю мне сказала: “Твой лёс павінен быць шчаслівым”. Я запытаў яе: “Чаму, мамо?” А яна мне адказала, маўляў, таму што я нарадзіўся першага дый яшчэ ў нядзелю… Але скажу вам, што лёс ні ў кога не бывае цалкам шчаслівым. Хапала і ў мяне ў жыцці ўсяго: і хвароб, і няўдач, і непаразуменняў у прафесійным жыцці. Але я ніколі не апускаў крылы. Быў характар, была заўсёды прага ствараць, рабіць нешта. Як казаў адзін з маіх любімых кампазітараў Салаўёў-Сядой, “ты працуй, дружа, а слава цябе знойдзе…”

— Георгій Васільевіч, многія, па маіх назіраннях, вельмі моцна хочуць, каб высакосны 2016 год найхутчэй скончыўся. Столькі было ў ім трагедый, масавых забойстваў, катастроф, смярцей вядомых творчых людзей. Ішоў да вас на інтэрв’ю, а за гадзіну да нашай сустрэчы даведаўся, што памёр мой любімы спявак Джордж Майкл, якому было толькі 53… Вы верыце ў тое, што высакосны год — гэта нешта крыху накшталт пракляцця?

— Ведаеце, я чалавек і веруючы, і забабонны адначасова. Таму я прымаю гэта: сапраўды, у высакосныя гады нешта непрыемнае і, самае галоўнае, нечаканае адбываецца. А з другога боку, як вернік я выдатна разумею, што ўсё ў нашым жыцці адбываецца па асабістым сцэнарыі. Для мяне, напрыклад, 2016 год быў нядрэнным. У 2016 годзе я напісаў 2 п’есы, прысвечаныя жыццю Францыска Скарыны, 4 казкі, меладраму-камедыю на гарадскую тэму. Хіба ж гэты год быў для мяне дрэнны? Канечне, былі розныя праблемы — і са здароўем, і з работай… Але трэба ставіцца да ўсяго роўна, улічваць памылкі і аналізаваць, ці была твая віна ў гэтых памылках. Як кажуць, уцякай ад граху.

— Вы памятаеце, як святкаваліся Каляды і Новы год у вашым давыд-гарадоцкім дзяцінстве?

— А як жа не памятаць, калі я сам удзельнічаў у гэтых святкаваннях! У Давыд-Гарадку былі дзве школы. У абедзвюх ладзіліся балі-маскарады: у адной — 30 снежня, а ў другой — 31. А ў навагоднюю ноч у Доме культуры быў асноўны баль. Паколькі я быў такі аматар-актывіст, то паспяваў усюды: і ў 1-ю школу, і ў 2-ю школу, і ў Дом культуры… Гэта было такое свецкае сацыялістычна-камуністычнае свята.

— Але з нацыянальным прысмакам ці не?

— Нацыянальны прысмак выяўляўся на Каляды і Стары Новы год: пераапраналіся ў бабу, чорта, коніка, мядзведзя, зайца, салдата і ішлі віншаваць усіх. Я помню, як сам збіраў сваю каманду. А гэтыя конікі давыд-гарадоцкія ўжо класіка фальклоразнаўчай навукі.

— Вось зараз з вышыні гадоў скажыце, наколькі менавіта Палессе, культура гэтага рэгіёна сфармірвалі вас як чалавека, як творчую асобу?

— Я амаль што ўсім абавязаны месцу, дзе нарадзіўся, палескаму этнасу, які ніколі нікому не выкарчаваць — гэтую паляшуцкую вынаходлівасць, цвёрдасць, уменне прамаўчаць ці наступаць у пэўны час.

— Пра палешука я запытаў невыпадкова, бо, здаецца, у стэрэатыпным уяўленні паляшук — гэта крыху такі закрыты чалавек, хутаранін, чалавек у сабе, які звычайна не выносіць уласных праблем і нават думкак на людзі. А вы вельмі публічны чалавек. Даяце шмат інтэрв’ю, з запалам выступаеце на розных форумах, з’ездах, нарадах — сам быў неаднойчы сведкам. Тут нейкі парадокс?

— Крыху ёсць парадокс. І ён, я думаю, тлумачыцца тым, што я пачаў прабівацца без чыёй-небудзь дапамогі. Разумееце, ёсць два бакі лёсу сіраты: або ён аддаецца ціску грамадства, або пачынае плыць супраць цячэння. І ў свой час насуперак усяму і ўсім я пачаў проста змагацца за сваю мэту, за сваю прысутнасць у грамадстве, каб сцвердзіць сябе. Не дзеля таго, каб перад некім выслужыцца, а менавіта каб сцвердзіць сябе, каб адчуць, што я таксама патрэбны ў гэтым свеце. І каб азірнуцца назад, у сваё давыд-гарадоцкае дзяцінства, і сказаць яму: “Дзякуй за тое, што ты мяне такім зрабіла”. Таму, дарэчы, я і напісаў так багата пра Давыд-Гарадок… Без Радзімы няма пісьменніка. Ну, забяры ў Шолахава яго данскую станіцу, забяры ў Дастаеўскага Пецярбург, забяры ў Джойса Дублін, забяры ў Фолкнера яго амерыканскую вёсачку ў штаце Місісіпі — што ад іх застанецца?

— Дарэчы, вы ж бачылі, напэўна, дакументальны фільм “Давыд-гарадоцкія каноны”, зняты паводле вашай творчасці маладым рэжысёрам Аляксандрай Шпартавай. Мяне ён вельмі ўразіў. У свой час я напісаў пра гэты фільм захопленую рэцэнзію.

— Канечне, бачыў. І вельмі парадаваўся, што яна наблізілася да майго разумення Давыд-Гарадка. Гэта тое, што называецца традыцыйнай народнай культурай і побытам. Гэтае паняцце не церпіць такіх умяшацельстваў, як “прыкольны чалавек” ці “камунікабельны чалавек”. Гэта такое асяроддзе, дзе за сталом паспяваюць народныя песні, дзе з задавальненнем станцуюць польку ці вальс, дзе завядуць задушэўную размову пра жыццё… Можа, гэта прыкметы маіх гадоў? Ды не. Я вось сачу за сваёй дачкой, якая піша фантастыку. Калі раней яе цікавілі толькі розныя грэмліны ды гобліны, то цяпер, пасталеўшы, яна захапілася нашай міфалогіяй. Купляе кнігі па славяншчыне і ўсё больш уцягваецца ў гэтую тэму.

— Георгій Васільевіч, вашу творчасць сапраўды можна назваць неабдымнай — і па аб’ёме створанага, і па колькасці асвоеных жанраў… Пра ўсё, зразумела, у газетным інтэрв’ю не запытаеш. Але ўсё-такі, што вы самі лічыце галоўным здабыткам у сваёй творчасці — раманы, п’есы, казкі, навелы, афарызмы?

— Як некаторыя мае сябры жартуюць: “Ты пісьменнік эпохі Адраджэння ў час сацыялізму!” Маўляў, як некалі нашаніўцы, я асвойваю самыя розныя жанры. Адказ вельмі просты: я не люблю зацыклівацца на нейкім адным жанры. Такое зацыкліванне крыху прытупляе. А змена жанраў дае дадатковы імпульс для творчасці, пашырае твае творчыя магчымасці. Цяпер вось мяне пацягнула пісаць тэксты песень — я адчуў, што магу гэта рабіць. І ўжо цэлы шэраг маіх песень разабралі кампазітары. Многія ўжо выконваюцца на сцэнах.

— Як вядома, у 2012 годзе вы былі вылучаны на атрыманне Нобелеўскай прэміі па літаратуры, прычым вылучаны менавіта за свае аўтарскія казкі. Ці была ў гэтым пэўная прагматыка — прадставіць на разгляд камітэта менавіта казкі, а не, скажам, раманы, якіх бы і без вас хапала ў нобелеўскім спісе?

— Справа ў тым, што на Нобелеўскую прэмію рэкамендуюць, як правіла, творы, якія перакладаліся на розныя мовы і выдаваліся ў розных краінах. А ў маім выпадку якраз так падаспела, што мае казкі выйшлі і ў Расіі, і ва Украіне, і ў Літве, і ў Таджыкістане, і ў Македоніі… І яшчэ была важная фармулёўка. У мяне там гаварылася пра ўменне асучасніць фальклор, уманціраваць рэаліі сённяшняга дня ў фальклорную абалонку. Шчыра вам скажу, гэта вельмі складана — стварыць аўтарскую арыгінальную казку. Але камітэт непрадказальны ў сваім выбары. Палітызацыя была і будзе. Я не шкадую, што не прайшоў.

— А калі б усё-такі вы атрымалі Нобелеўскую прэмію, пра што б гаварылі ў сваёй прамове больш — пра ўласна літаратуру ці пра палітыку, нейкія глабалізацыйныя працэсы? Наогул, пра што б гаварылі?

— Я не гаварыў бы ні пра палітыку, ні пра гісторыю, ні пра космас, ні пра ўласна літаратуру, як вы кажаце. Я гаварыў бы пра маці, пра тое, як соладка жыць, як прыемна, калі ты адчуваеш адказнасць перад Богам, перад людзьмі. І як хораша, калі ты выконваеш запавет апостала Паўла: “Ды любіце вы адно аднаго. Жыццё кароткае. А вы не навучыліся яго цаніць”.

— Георгій Васільевіч, ці не маглі б вы прыгадаць якую-небудзь вясёлую навагоднюю гісторыю з вашага жыцця?

— Ёсць такая! У дзяцінстве я перарастаў сваіх аднагодкаў, а сваіх старэйшых сясцёр і братоў у мяне не было, таму я цягнуўся да старэйшых хлопцаў са школы. Быў неяк Новы год, калі я вучыўся ў пятым класе. На начны баль-маскарад пускалі навучэнцаў, пачынаючы з сёмага класа. А для нас, пяцікласнікаў, быў прадугледжаны толькі ранішнік. І мне так было крыўдна… Падыходжу да знаёмага сямікласніка: “Коля, што рабіць? Я хачу да вас на баль-маскарад!” Ён падумаў-падумаў: “Добра, я — цыган, а ты — мядзведзь. Буду цябе на ланцугу цягаць, і ніхто цябе не пазнае”. Зрабілі на хуткую руку галаву мядзведзя… Пачаўся маскарад. Надзеў я гэтую маску, ён мяне цягне, а я з кожным новым крокам пачынаю ўсё больш і больш задыхацца… Падаю ўжо без прытомнасці. А ён цягне… Зацягвае мяне ў нейкую хатку для трох парасят, я туды залажу, скідваю гэтую праклятую мядзведжую галаву, хапаю паветра. А Коля: “Ну, усё, хопіць, вылазь, надзявай маску, хадзем далей, ужо хутка прызы будуць даваць!” Я надзеў, і зноў пачаліся гэтыя пакуты: я задыхаюся, а ён цягне. А вядучая: “А цяпер, мядзведзік, станцуй!” Дыхаць не было ўжо зусім нічым, а я танцаваў! Урэшце, падаю без прытомнасці… Вядучая смяецца: “Што ў вас за мядзведзь, які не еў нічога!” Коля цягне мяне зноў у хатку для парасят, дзе я зноў хапаю тры разы паветра. Потым зноў на сцэну. І так разоў дзесяць, пакуль не аб’явілі, што галоўны прыз дастаецца цыгану і мядзведзю. “Знімай маску! Хто ж ты, наш мядзведзік?” — кажа вядучая. Я, ушчэнт зняможаны, знімаю… І тут ужо ўздымаецца з крэсла наш класны кіраўнік, якая там прысутнічала: “Марчук? Табе ж сюды нельга!” А потым, бачачы, што я ледзь жывы: “Заставайся… Заставайся з намі, хоць табе і нельга. Ты заслужыў”.

— Вялікі дзякуй, Георгій Васільевіч, за гутарку. З Новым годам вас і… з днём нараджэння!

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.

P.S. На гэтым здымку вы бачыце Георгія Марчука ў шапачцы Санта-Клауса, дарэчы, падоранай мне асабіста два гады назад фінскім Дзедам Марозам Ёўлупукі ў яго рэзідэнцыі ў Лапландыі. Гэта быў рызыкоўны ход з майго боку. Я зусім не ведаў, як адрэагуе Георгій Васільевіч на маю прапанову зняцца ў такім вобразе: усё ж такі вядомы чалавек, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі… А ён, як толькі пачуў маю прапанову надзець для фота шапачку Ёўлупукі, загарэўся як дзіця: “Ну, канечне! Давайце! Ніколі яшчэ не быў Санта-Клаусам”.