Рэалізацыя прынцыпу інклюзіі ў адукацыі — маркер змяненняў у сучаснай адукацыі. Тэрмін “інклюзія” выклікае як у педагогаў, так і ў бацькоў вельмі супярэчлівыя пачуцці — ад супраціўлення, страху, адмаўлення ці абыякавасці да цікавасці і прыняцця.
Неразуменне працэсаў, якія адбываюцца, элементарны страх і пратэст у сувязі з адсутнасцю ведаў аб тым, як працаваць з дзецьмі з асаблівымі адукацыйнымі патрэбамі, як адаптаваць праграму і ўласны педагагічны падыход, як выкарыстоўваць індывідуалізацыю навучання ва ўмовах вялікай камплектацыі класаў, — гэтыя і многія іншыя актуальныя пытанні з’яўляюцца камянямі спатыкнення ў педагагічнай практыцы. Прафесійная кампетэнтнасць педагога ва ўмовах ажыццяўлення прынцыпу інклюзіі ў адукацыі прадугледжвае перш за ўсё псіхалагічную і педагагічную гатоўнасць прыняць і паспяхова ажыццяўляць узаемадзеянне, навучанне, выхаванне і развіццё ўсіх дзяцей, у тым ліку і дзіця з асаблівымі адукацыйнымі патрэбамі.
Прадстаўляем увазе калег семінар — асветніцкае мерапрыемства па пытаннях работы з дзецьмі з сіндромам дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці ва ўмовах рэалізацыі прынцыпу інклюзіі ў адукацыі.
Нашы адрозненні не прычына для канфлікту
Прынцып інклюзіі ў адукацыі — паняцце для многіх педагогаў і бацькоў нязвыклае, якое насцярожвае, нягледзячы на тое, што заўсёды ў школах былі дзеці з цяжкасцямі ў навучанні, дзеці са СДУГ і што праграмы інтэграванага навучання дзейнічаюць даволі даўно. Канцэпцыя развіцця інклюзіўнай адукацыі асоб з асаблівасцямі псіха-фізічнага развіцця ў Рэспубліцы Беларусь нясе ў сабе ідэю “пашырэння адукацыйнай прасторы, уключэння ў яе ўсіх дзяцей, незалежна ад іх здольнасцей, магчымасцей, культурнага і сацыяльнага становішча”.
Першай няпростай задачай у гэтым напрамку з’яўляецца разуменне, прыняцце і гатоўнасць кожнага з нас да змяненняў у бок супрацоўніцтва, калі нашы адрозненні не з’яўляюцца прычынай для канфлікту, выключэння і раздзялення, а служаць падставай, якая аб’ядноўвае, узаемна абагачае, для сумеснай дзейнасці. Безумоўна, у працэсе развіцця і станаўлення новых ідэй давядзецца пераадолець мноства памылак, супярэчнасцей, стэрэатыпаў і цяжкасцей.
У дачыненні да дзяцей з сіндромам дэфіцыту ўвагі і/ці гіперактыўнасці (СДУГ) такой памылкай з’яўляецца меркаванне, што гэта проста педагагічная запушчанасць, недахоп выхавання. Неабходна разумець, што СДУГ — гэта нейрабіялагічнае, паводзінскае расстройства, якое ўплывае на паводзіны, самакантроль, матывацыю, рухальную актыўнасць, імпульсіўнасць, эмоцыі, здольнасць накіроўваць і падтрымліваць увагу, камунікабельнасць, спосаб апрацоўкі інфармацыі мозгам. Пры гэтым дзіця не выглядае хворым у традыцыйным разуменні гэтага стану. Назіраецца недастатковасць сфарміраванасці кіруючых функцый, пры якіх “пакутуюць”: кантроль імпульсаў, паводзінскае тармажэнне (стрымліванне); арганізацыя, планаванне, кіраванне псіхічнымі працэсамі; падтрыманне ўвагі, утрыманне ад адцягваючых фактараў; унутраная мова; памяць; прадбачанне, прагназаванне, погляд у будучыню; здольнасць аналізаваць мінулыя падзеі, дапушчаныя памылкі; гібкасць, здольнасць да пераключэння і перагляду планаў; выбар прыярытэтаў, уменне размяркоўваць час.
Неадабрэнне і непрыманне навакольнымі нярэдка прыводзяць да зніжэння самаацэнкі і парушэнняў зносін у гіперактыўных дзяцей.
СДУГ характарызуецца асноўнай трыядай прымет: гіперактыўнасць, дэфіцыт увагі, імпульсіўнасць.
Гіперактыўнасць — стан, пры якім актыўнасць і ўзбудлівасць дзіцяці перавышаюць прынятыя ў грамадстве нормы і з’яўляюцца праблемай не толькі для яго самога, але і для навакольных.
Парушэнне ўвагі — цяжкасці яе ўтрымання, зніжэнне выбіральнасці, выяўленая адцягвальнасць з частымі пераключэннямі ўвагі на новыя аб’екты пры ўзнікненні выпадковых асацыяцый або пры ўплыве знешніх раздражняльнікаў.
Імпульсіўнасць — недахоп кантролю паводзін у адказ на канкрэтныя патрабаванні навакольнага асяроддзя. Часта такія дзеці характарызуюцца як імпульсіўныя, нядбайныя, бестурботныя, тыя, хто востра (эмацыянальна, агрэсіўна) рэагуе на сітуацыі.
Ідзём не за праграмай, а за дзіцем
Другая задача — гэта стварэнне ўмоў, адаптыўнага асяроддзя для дзяцей са СДУГ. Гэта паступовы і працаёмкі працэс, галоўны прынцып у гэтым працэсе: ідзём не за праграмай, а за дзіцем. У сувязі з гэтым відавочная неабходнасць павышэння прафесійнай кампетэнтнасці ўсіх удзельнікаў адукацыйнага працэсу. Адзін з кампанентаў псіхолага-педагагічнай кампетэнтнасці — уменне настаўніка самастойна вырашаць педагагічныя праблемы з пункту гледжання таго, наколькі такое рашэнне спрыяе асобаснаму развіццю вучня ў адпаведнасці з яго магчымасцямі. Гэта значыць, ва ўмовах ажыццяўлення прынцыпу інклюзіі настаўнік у супрацоўніцтве з іншымі спецыялістамі (настаўнікам-дэфектолагам, педагогам-псіхолагам) павінен не толькі садзейнічаць адаптацыі, сацыялізацыі і камунікацыі ўсіх дзяцей, але і адаптаваць вучэбныя заняткі ў адпаведнасці з іх магчымасцямі, скласці індывідуальны маршрут навучання для дзіцяці з асаблівасцямі. Пагадзіцеся, задача няпростая. Таму шматлікія даследчыкі ў структуру псіхалагічнай гатоўнасці настаўніка да работы ва ўмовах інклюзіўнай адукацыі ўключаюць каштоўнасныя арыентацыі педагога, яго матывацыю, талерантнасць, эмпатыю, педагагічны аптымізм.
Як рэалізаваць гэтыя і іншыя задачы і пераадолець цяжкасці, якія ўзнікаюць, прапануем абмеркаваць у практычнай частцы семінара.
Тры праблемныя карткі
Практычная частка семінара мае дыялагічны характар. Педагогам прапануюцца тры праблемныя тэматычныя карткі.
1. Міфы і рэальнасць інклюзіі. Пытанні для абмеркавання: СДУГ — гэта проста недахоп выхавання і модны дыягназ; дзеці са СДУГ перашкаджаюць вучыцца норматыповым дзецям; настаўнік усю сваю ўвагу павінен удзяляць толькі навучэнцу са СДУГ і г.д.
2. Стыгматызацыя. Пытанні для абмеркавання: прафілактыка сацыяльных ярлыкоў і негатыўных установак, што “з асаблівым дзіцем у класе ніхто не хоча сябраваць”; рэальныя магчымасці, умовы і роля педагога ў сацыяльнай адаптацыі дзяцей са СДУГ і г.д.
3. Узаемадзеянне з бацькамі дзіцяці са СДУГ. Пытанні для абмеркавання: значэнне кантакту з бацькамі, магчымасці пераадолення прадузятасці і напружанасці ў зносінах з законнымі прадстаўнікамі дзіцяці; спосабы і прыёмы ўстанаўлення добразычлівых адносін і г.д.
Для абмеркавання можна падзяліцца на тры падгрупы або на пары і выбраць адну з картак. Пасля непрацяглага абмеркавання ў падгрупах (парах) праблемныя пытанні абмяркоўваюцца разам праз дыялогавую мадэль.
У якасці падвядзення вынікаў прапануецца выпрацаваць і зафіксаваць на дошцы або на лісце ватману 5—10 агульных рабочых рэкамендацый для педагогаў па рабоце з дзецьмі, якія маюць сіндром дэфіцыту ўвагі і гіперактыўнасці. У канцы можна зверыць ці аб’яднаць рэкамендацыі з тымі, якія прапанаваны ў дадатку.
У рэфлексіўнай частцы “Адным словам” педагогі робяць выснову і выказваюць адным словам сваю пазіцыю ці меркаванне аб рабоце семінара, яго тэматыцы.
Рэкамендацыі, якія садзейнічаюць паспяховаму і эфектыўнаму ўзаемадзеянню, знаходжанню правільнага стылю педагагічных зносін з навучэнцамі са СДУГ
1. Памятайце, што СДУГ можа карыгіравацца карэктнымі ўзаемаадносінамі з дзіцем, якія трэба будаваць на аснове цярпення, узаемаразумення і даверу. Праблему гіперактыўных паводзін НЕ магчыма вырашыць дысцыплінарнымі патрабаваннямі, валявымі намаганнямі, аўтарытарнымі ўказаннямі і пакараннямі.
2. Гіперактыўны навучэнец у класе павінен знаходзіцца пад кантролем настаўніка, лепшае месца — першая ці другая парта. Прадукцыйны час на ўроку ў гіперактыўнага дзіцяці цыклічны, складае 5—15 хвілін, далей ідзе адключэнне на 3—5 хвілін: лепш даць на гэты час адпачынак, правесці фізкультхвілінку і пасля гэтага прадоўжыць работу. Калі магчыма, змяншайце рабочую нагрузку на ўроку ў параўнанні з іншымі дзецьмі, загадзя рыхтуйце віды дзейнасці для пераключэння яго ўвагі.
3. У першы час не варта рабіць акцэнт на афармленні і акуратнасці, а лепш звяртаць увагу на змест, на правільнасць запісанай літары, слова, лічбы.
4. У першыя гады навучання школьніку з гіперактыўнасцю патрэбна пастаянная дапамога і кантроль з боку настаўніка, а за парадак і чысціню на парце, акуратна сабраныя і ўзятыя з сабой школьныя прылады трэба заахвочваць і хваліць навучэнца.
5. Не патрабуйце ад гіперактыўнага навучэнца выканання складаных комплексных заданняў без папярэдняй падрыхтоўкі. Прытрымлівайцеся правіла: адна інструкцыя на адно дзеянне. І не падганяйце.
6. Не рабіце навучэнцам са СДУГ бескарысных вусных заўваг, лепшым стымулятарам для фарміравання паводзін і развіцця навыкаў навучання з’яўляецца дакрананне. Пазбягайце ў зносінах катэгарычных забарон. Не павышайце на гіперактыўнага навучэнца голас.
7. Навучэнцу са СДУГ абавязкова патрэбна дапамога і падтрымка настаўніка ў выбудоўванні адносін з аднакласнікамі.
8. Часцей кантактуйце з законнымі прадстаўнікамі, але не скардзіцеся на дзіця, настаўніку лепш засцерагчы свайго навучэнца ад бессэнсоўных пакаранняў. Расказвайце бацькам аб поспехах іх дзіцяці, хваліце яго, звяртайце ўвагу на яго здольнасці.
Аксана БАРОНАВА,
старшы выкладчык кафедры кіравання і эканомікі
Мінскага гарадскога інстытута развіцця адукацыі,
псіхолаг вышэйшай катэгорыі;
Алена ДЗМІТРУК,
настаўнік-дэфектолаг сярэдняй школы № 9 Мінска
імя У.І.Шчарбацэвіча
Фота pixabay.com
