Усе нармальныя людзі на планеце Зямля мараць пра свет без насілля і лютасці, у якім галоўнай каштоўнасцю з’яўляецца чалавечая асоба, — пра талерантны свет. Таму што без талерантнасці немагчыма пабудаваць эфектыўнае ўзаемадзеянне людзей як на міжасобасным, так і на больш глабальных узроўнях — сацыяльным і міжнародным.
Вылучаюць два ўзроўні праяўлення талерантнасці — асобасны і палітычны. І ў адным, і ў другім выпадку талерантнасць прадугледжвае пазіцыю неўмяшання ці адстойвання сваіх інтарэсаў шляхам дыпламатычных перамоў, дыялогу, устаноўкі на супрацоўніцтва і кампраміс. Талерантнасць — галоўны залог паспяховага дыялогу на любым узроўні, гэта дарога да міру, неабходная ўмова фарміравання паўнавартаснай асобы (і дзіцяці, і дарослага), якая ўмее наладжваць адэкватныя ўзаемаадносіны з навакольнымі незалежна ад нацыянальнасці, веравызнання, палітычных перакананняў, здольнасцей, дасягненняў і поглядаў на жыццё. Гэта павага, прыняцце і разуменне разнастайнасці свету, разуменне іншага чалавека, прызнанне і павага яго права на адрозненне. Гэта цярпімасць да паводзін, меркавання, ладу жыцця іц каштоўнасцей іншых людзей. Гэта аснова не толькі для пабудовы нармальных узаемаадносін у грамадстве, у працоўных калектывах, ва ўстановах адукацыі, дома і ў розных групах равеснікаў, але і для выбару будучых пакаленняў на карысць міру, а не вайны, мірнага суіснавання чалавецтва, а не канфліктаў.
Гэта здольнасць чалавека без агрэсіі ўспрымаць думкі, паводзіны, асаблівасці і выбар іншага чалавека, якія адрозніваюцца ад яго ўласных. Талерантная асоба добразычліва, чула і цярпіма ставіцца да нечага і некага, заўсёды маючы пры гэтым актыўную пазіцыю. Талерантны чалавек не павінен быць цярпімым да ўсяго без разбору, напрыклад, да парушэння правоў чалавека ці да маніпуляцый і спекуляцый. Тое, што парушае агульначалавечую мараль, не павінна ўспрымацца талерантна. Праяўленне людзьмі спачування, спагады, разумення і прыняцця, гатоўнасці дапамагчы і падтрымаць — найважнейшая каштоўнасць талерантнага грамадства і рыса талерантнага чалавека.
Лічыцца, што менавіта талерантнасць — адна з базавых характарыстык беларускага народа, яго ўнікальная рыса, візітная картка. Гэтая якасць упісваецца ў канцэпцыю міжкультурнага дыялогу і вызначае поспех нашай краіны і сёння. У якасці аргументацыі пры гэтым выкарыстоўваюцца факты — адсутнасць выяўленых сацыяльных і палітычных канфліктаў, адсутнасць антысемітызму ва ўсіх пластах беларускага соцыуму, мірнае суіснаванне розных канфесій і этнічных меншасцей, доўгацярплівасць і схільнасць да мірнага вырашэння спрэчак. Для беларуса заўсёды было важней дамовіцца, знайсці пункты сутыкнення, чым праявіць этнічную гордасць. Талерантнасць народа — гэта тое, чым мы, канечне ж, можам ганарыцца, талерантнасць кожнага грамадзяніна — гэта тое, да чаго неабходна імкнуцца. Талерантнымі не нараджаюцца, значыць, талерантнасць — гэта праблема і асобасная, і педагагічная, і дзяржаўная.
Паколькі сёння талерантнасць — важная патрэба чалавека, у сучасным свеце праблеме талерантнасці ўдзяляецца многа ўвагі: праводзяцца канферэнцыі, выдаюцца манаграфіі, навуковыя публікацыі, спецыяльныя праграмы, якія так ці інакш закранаюць феномен талерантнасці ў сучасным жыцці. Вельмі многа робіцца ў гэтым кірунку ў нашай краіне, асабліва для дзяцей, хворых, старых. Людзі нярэдка маюць патрэбу ў дапамозе, а іншыя ім даволі часта дапамагаюць. Да “не такіх” — інвалідаў, старых — нецярпімасць у грамадстве праяўляецца не з бязлітаснасці, а з-за адсутнасці інфармацыі і сістэмнай выхаваўчай работы ў гэтым напрамку.
Чаму нярэдкія выпадкі агрэсіі, неразумення, бязлітаснасці навучэнцаў да людзей і жывёл, бойкі, кпіны, мянушкі ў школах, у сем’ях, у грамадскіх месцах?
Не сістэмна і не заўсёды мэтанакіравана мы ў сем’ях, школах над гэтым працуем, часта далей заклікаў і натацый справа не ідзе. Разавыя гутаркі, акцыі, гучныя шоу не даю ць жаданага выніку. Недастаткова падрыхтаваны да такой сістэмнай і адказнай работы ў дамашніх умовах і бацькі. Няма сур’ёзных даследаванняў узроўню талерантнасці навучэнцаў па ўзростах і выяўлення прычын парушэння некаторымі асноўных патрабаванняў талерантных адносін і талерантных паводзін. Першы выпадак бязлітасных ці проста грубых адносін дзіцяці да жывёлы ці чалавека павінен насцярожыць і бацькоў, і настаўнікаў. У паўторных сітуацыях важна звяртацца да спецыялістаў. Вельмі былі б карыснымі для бацькоў складзеныя спецыялістамі памяткі назіранняў бацькамі псіхічных праяўленняў, рэакцый, учынкаў дзяцей у тых ці іншых выпадках.
Ідэі талерантнасці, асноўныя палажэнні асобасна-гуманістычнай педагогікі, педагогікі ненасілля раскрываюцца ў работах і ўчынках класікаў сусветнай педагогікі і педагогаў-наватараў нашага часу. Так, Ш.Аманашвілі, падкрэсліваючы вядучую ролю настаўніка ў працэсе фарміравання талерантнай асобы навучэнца, сцвярджае, што гуманная педагогіка можа існаваць толькі як стан настаўніцкага духу. Сістэма адукацыі валодае велізарным патэнцыялам выхаваўчага ўздзеяння на дзіця. Менавіта ва ўстанове адукацыі дзіця павінна не толькі знаёміцца з талерантнымі ўстаноўкамі ў адносінах і паводзінах, але і развіваць у сабе неабходныя якасці і навыкі.
Аднак асновы талерантных паводзін закладваюцца перш за ўсё ў сям’і. І тое, што могуць у гэтым напрамку рабіць бацькі, не можа зрабіць ніхто. Калі дзіця не навучыцца дома чытаць ці рашаць задачы, маляваць ці пісаць сачыненні, яго навучаць гэтаму ў школе. Але калі дзіця не навучылася ў сям’і дабрыні, ветлівасці, разуменню і спагадзе, цярплівасці і прабачэнню, не навучылася шанаваць жыццё птушкі ці чалавека, то гэтаму яго ўжо ніхто не навучыць.
Асновай гуманістычнай тэхналогіі выхавання, асновай педагогікі ненасілля прафесар У.Т.Кабуш лічыць свабоду і творчасць, давер і падтрымку, апору на маральныя каштоўнасці супрацоўніцтваў. У Кодэксе “Гуманістычнае майстэрства” ён заклікае кожнага настаўніка і кожных бацькоў паважаць асобу дзіцяці, яго пазіцыі, годнасць, свабоду, правы, яго адрозненні, верыць у яго сілы, разумець і падтрымліваць, не кантраляваць, а стымуляваць, не кіраваць ім, а разам з ім удзельнічаць у справах, давяраць яго самастойнасці, спрыяць маральнаму выбару; гуманна ацэньваць, клапаціцца пра дзіця, дапамагаць, суперажываць, падтрымліваць, эмацыянальна адабраць, прабачаць; шукаць узаемную згоду, шляхі да супрацоўніцтва, узаемадзеяння, сутворчасці. І гэтым належна выканаць свой грамадзянскі і бацькоўскі абавязак.
Для выяўлення і развіцця талерантнасці выкарыстоўваюцца розныя падыходы і тэхналогіі. Эфектыўныя праектная і тэхналогія крытычнага мыслення, дыскусіі, дэбаты, гульнявыя тэхналогіі, кейс-метад, калектыўны аналіз матэрыялаў друку, літаратурных крыніц і сустрэчы з прадстаўнікамі розных прафесій, асабісты прыклад бацькоў і настаўнікаў.
Асабліва актуальная праблема талерантнасці ў падлеткавым і старэйшым узросце. Падлеткавы перыяд развіцця асобы характарызуецца некаторымі асаблівасцямі, якія мы адносім да інталерантных паводзін: павышаная агрэсіўнасць, некрытычнасць мыслення, несфарміраванасць вобраза “Я”, безадказнасць, неабароненасць, бескампраміснасць, прыступы дэпрэсіі, сыход у сябе. Гэта час актыўнага пошуку жыццёвых арыенціраў, каштоўнасных установак, жыццёвага і прафесійнага самавызначэння, час крайнасцей негатывізму і максімалізму. Падлетку не пад сілу ў адзіночку справіцца з гэтым грузам новых уражанняў і роздумаў. І мы не маем права пакідаць яго без маральнай падтрымкі. Для фарміравання талерантных узаемаадносін неабходна стварэнне ўмоў для развіцця ў дзяцей здольнасці адчуваць, разумець, слухаць і чуць сябе і іншага, падтрымліваць добры мікраклімат у калектыве, стварэнне асяроддзя, якое талерантна выхоўвае, і культываванне талерантных адносін і паводзін для нармальнай жыццядзейнасці любога калектыву, асабліва дзіцячага.
Вучнёўскія калектывы сталі больш разнароднымі па складзе навучэнцаў, па цікавасцях і патрэбах, па магчымасцях бацькоў, па ўзроўні інтэлектуальнага і маральнага развіцця і па многіх іншых паказчыках. Ад характару адносін паміж дзецьмі, паміж дзецьмі і настаўнікамі ва ўстанове адукацыі залежыць вельмі многае: псіхалагічны камфорт, настрой вучняў і настаўнікаў, спакой і давер школе бацькоў, матывацыя да навучання і творчасці, узровень разумення, узаемавыручкі і ўзаемадапамогі, змест і эфектыўнасць калектыўных творчых спраў, якасці выхавання і адукацыі, імідж школы ў соцыуме, узровень сацыялізацыі і патрыятызму навучэнцаў, іх грамадзянская пазіцыя і грамадска-палітычная і сацыяльна-працоўная адказнасць. Там жа, дзе недастаткова ўвагі ўдзяляецца стварэнню псіхалагічна камфортнай атмасферы, дзе не прымаецца іншае меркаванне, дзе не ўлічваюцца асобасныя асаблівасці, дзе падтрымліваецца аднастайнасць і стэрэатыпы, дзецям часта бывае няўтульна. З’яўляюцца запужаныя, закамплексаваныя, замкнутыя, няўпэўненыя вучні, з’яўляюцца ізгоі, праяўляецца эгаізм і лютасць.
Выхаванне талерантнасці непасрэдна звязана з выхаваннем маральнасці. Талерантная асоба — гэта і ёсць высокамаральная асоба. Педагагічная талерантнасць — гэта паважлівыя адносіны настаўніка да сваіх дзяцей і вучняў, уменне зразумець і прабачыць іх недасканаласці. Адна з галоўных умоў выхавання талерантнасці вучняў — гэта вера ў тое, што яны заўтра абавязкова стануць лепшымі. Маральнае выхаванне немагчыма без псіхалагічнай культуры. Таму так актуальны трэнінгі асобаснага развіцця, упэўненасці і адказнасці, разумення і ўзаемаразумення, урокі дабрыні і акцыі міласэрнасці, індывідуальныя і групавыя заняткі па асэнсаванні і асваенні паняццяў маральнага развіцця “што такое дабрыня і міласэрнасць”, “як у нашай школе перамагчы агрэсію і бязлітаснасць” і г.д.
Укараненне ў школе духу талерантнасці, фарміраванне адносін да яе як да найважнейшай каштоўнасці грамадства і чалавека — значны ўклад кожнага педагагічнага калектыву ў выхаванне навучэнцаў і ў агульную будучыню талерантнага грамадства.
Выхаванне маральнасці актуальнае ў дачыненні да ўсіх дзяцей, у тым ліку і да высокаматываваных, адораных, таленавітых. Адораныя людзі з’яўляюцца каштоўным рэсурсам нацыі. Прагрэс цывілізацыі непасрэдна залежыць ад дзейнасці выключна адораных асоб. Тым не менш у рэальнай педагагічнай практыцы рух у гэты бок адбываецца з неймавернай цяжкасцю. На жаль, каштоўнасці талерантных узаемаадносін у школах часта толькі дэкламуюцца. Якія яны — адораныя дзеці? Дзеці з асаблівасцямі?
Яны іншыя. Адны апярэджваюць равеснікаў у развіцці, добра вучацца ў школе, хутка і нестандартна думаюць, маюць добрую памяць, часам праяўляюць выдатныя здольнасці, дасягаюць вялікіх поспехаў у якіх-небудзь галінах дзейнасці ў школьныя гады. Бывае, аднакласнікі ім зайздросцяць, адорваюць мянушкамі, б’юць. З іншага боку, гэтыя дзеці часам пагардлівыя ў адносінах да менш здольных і паспяховых дзяцей. Некаторыя асаблівасці паводзін і асобы адоранага дзіцяці могуць прывесці да неразумення іх і настаўнікамі, і равеснікамі, да канфліктнасці ўзаемаадносін, аж да ізаляцыі дзіцяці з боку дзяцей. Сярод прычын называюцца наступныя: няўменне слухаць суразмоўніка, імкненне да дамінантнасці, да ролі арганізатара сумесных гульняў, тэндэнцыя да дэманстрацыі сваіх ведаў, імкненне манапалізаваць увагу дарослага, нецярпімасць у дачыненні да менш паспяховых дзяцей, некамфортнасць, звычка папраўляць іншых і г.д.
Настаўнікі ставяцца да іх з разуменнем і ўвагай асабліва ў перыяд падрыхтоўкі да алімпіяд і конкурсаў. А як толькі алімпіяды скончыліся, гэтыя вучні са сваімі думкамі і праблемамі застаюцца сам-насам. Яны не ўдзельнічалі ў гульнях, спаборніцтвах, нейкіх паходах і калектыўных справах, не былі на віншаванні імяніннікаў класа, яны мала мелі зносіны з равеснікамі і іншымі значнымі людзьмі. Іх не разумеюць, і яны не ўсё і не ўсіх у гэты момант разумеюць. Ім нязручна. З-за высокага разумовага развіцця ім могуць быць нецікавы гульні равеснікаў. Узнікае дэзадаптацыя, школьная і сацыяльная, тармозіцца развіццё, знікае цікавасць, а то і сама адоранасць. Узнікаюць неўрозы, дэпрэсіі, калі дзіця не ў стане зразумець прычыны непрымання навакольнымі натуральных для яго тэндэнцый і імкненняў. Відавочна, быць адораным — няпростая ноша. І разуменне асобасных асаблівасцей адоранага дзіцяці равеснікамі, настаўнікамі і бацькамі, стварэнне талерантнага асяроддзя, гуманных адносін у сям’і і ў школе становіцца асабліва важным.
Галоўныя патрабаванні да стварэння асяроддзя, якое талерантна выхоўвае і падтрымлівае любое дзіця:
· разнастайнасць сфер дзейнасці і відаў актыўнасці, інтэграцыя намаганняў і сродкаў, улік індывідуальных асаблівасцей і максімальнае выкарыстанне педагогікі разумнага балансу;
· псіхолага-педагагічнае суправаджэнне ў навучанні, супрацоўніцтва з педагогам-псіхолагам;
· працэс навучання павінен адбывацца ў адпаведнасці з прыродай дзяцей, іх здароўем, псіхічнай канстытуцыяй, здольнасцямі, схільнасцямі, інтарэсамі, задаткамі, індывідуальнымі і ўзроставымі асаблівасцямі;
· пастаянна назіраць за дынамікай разумовага і асабліва псіхічнага развіцця кожнага дзіцяці;
· распрацоўваць індывідуальныя адукацыйныя маршруты, планы, індывідуальныя праграмы развіцця асобных навучэнцаў, каб ствараць аптымальныя ўмовы для паспяховага развіцця і талерантнага выхавання як слабых, так і моцных;
· работа з дзецьмі па выхаванні маральнасці, талерантнасці і ў сям’і, і ў школе павінна праводзіцца сістэматычна і бесперапынна, без выхадных і канікул.
Падводзячы вынікі, можна сказаць наступнае: стварэнне асяроддзя, якое талерантна выхоўвае, у школе і дома з’яўляецца важнай умовай паспяховай сацыялізацыі навучэнцаў. Асяроддзе, якое талерантна выхоўвае, нясе ў сабе вялікі патэнцыял фарміравання культуры талерантнасці і, можа, ператварэння гэтай культуры ў культуру ХХІ стагоддзя. Пры інтэграцыі намаганняў сям’і, устаноў адукацыі, грамадства, кожнага грамадзяніна, сродкаў і інавацыйных падыходаў рух ад бачання каштоўнасцей адрознення і падтрымкі разнастайнасці да талерантнай культуры, ад культуры карыснасці да культуры годнасці, ад культуры чалавека да культуры свету не спыніць, а “Ідэю талерантнасці не забіць!”.
Ганна ДАБРЫНЕЎСКАЯ.