Сёння, каб падрыхтавацца да алімпіяды па беларускай мове і літаратуры, настаўніку трэба ўлічваць шэраг асноўных фактараў. Па-першае, заданні павінны акумуляваць вопыт навучэнцаў — гэта значыць, іх погляд на свет, а не набор жыццёвых асацыяцый, уласцівых даросламу чалавеку, па-другое — кантэкст, пад якім звычайна разумеюць фізічную сітуацыю (час, месца, умовы правядзення конкурсу), комплексны характар заданняў, што прадугледжвае ад удзельнікаў алімпіяды дэманстрацыю і выяўленне эмоцый, напружванне памяці (у тым ліку і зрокавай), эмпатыю — клопат, спачуванне.
Задача прапанаванага матэрыялу — паўтарыць з вучнямі 8—11 класаў асобныя тэмы школьнай праграмы пры падрыхтоўцы да комплекснай работы заключнага этапу рэспубліканскай алімпіяды па беларускай мове і літаратуры.
Заданні
Фанетыка і арфаграфія
№ 1. Якія літары павінны пісацца і якія гукі — вымаўляцца замест пропускаў у словах? Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
| Слова | Прапушчаныя літары/гукі | Слова | Прапушчаныя літары/гукі | ||
| л…генда | нарэ…це вярнуўся | ||||
| …фрэйтар | кал…ктыўны
розум |
||||
| м…чэць | м…тровы кій | ||||
| канц…лярыя | а…чайны лётчык | ||||
| фу…бол | р…сора | ||||
Варыянт 2.
| Слова | Прапушчаныя літары/гукі | Слова | Прапушчаныя літары/гукі | ||
| латы…кі стралок | застане…ся
ў хаце |
||||
| Уладзімір Іл…ч | бя…шумна ісці | ||||
| звыш…дэйная асоба | адрэ…це хлеба | ||||
| му…чынскі характар | с…зонная ўборка | ||||
| прые…джы чалавек | чыгуначны перае… | ||||
Марфеміка і словаўтварэнне
№ 2. Ад назоўнікаў, якія абазначаюць асоб мужчынскага полу, утварыце назоўнікі, якія абазначаюць асоб жаночага полу. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
Інтэрн ® …; кардыёлаг ® …; дальтонік ® …; калега ® …; навуковец ® …; палкоўнік ® …; плывец ® …; скакун ® …; шляхціц ® …; паломнік ® … .
Варыянт 2.
Выступовец ® …; барон ® …; араты ® …; дэльтапланерыст ® …; кум ® …; чараўнік ® …; акіянолаг ® …; мытнік ® …; клоўн ® …; вязень ® … .
Варыянт 3.
Красун ® …, філолаг ® …, гадаванец ® …, рэдактар ® …, выдавец ® …, маркіз ® …, сват ® …, дапрызыўнік ® …, жыхар ® …, мастак ® … .
№ 3. Запішыце словы (дзеясловы, прыслоўі, устойлівыя выразы), ад якіх утварыліся часціцы. Максімальны бал — 3.
Быццам, нібыта ® …; хоць ® …; бач ® …; амаль ® …; маўляў ® …; бадай ® … .
Лексікалогія і фразеалогія
№ 4. Праз сінонімы патлумачце, якое кантэкстуальнае значэнне, акрамя агульнага ‘знішчыць’, мае дзеяслоў спляжыць? Запішыце сінонімы ў форме інфінітыва. Максімальны бал — 5.
- Еўдакія тым часам паспела ўжо спляжыць усё сухое галлё з таполі, знасіць яго ў дрывотню (А. Кулакоўскі). 2. — Кажуць, абганяў, а потым затармазіў. От і занесла кузаў. Увесь бок “Масквічу” спляжыў (У. Карпаў). 3. — Машыны вунь клінок жыта спляжылі, — кіўнуў галавою Мікалай Міхайлавіч. — Дарога ёсць, а яны на поле лезуць (У. Мыслівец). 4. Грыцько ўзяў з кучы кукурузны пачатак і тыцнуў ім негру ў нос. Той вінавата зашкроб пад падбародкам і прыгнуўся, баючыся, відаць, што гаспадар, чаго добрага, можа спляжыць кукурузінай па галаве (У. Гніламёдаў). 5. Заекатаў сабака, і я паспяшыў у той бок: можа, і праўда пашанцуе спляжыць шарака? (У. Даніленка). 6. Увосень спляжыла хвароба бабулю. Мабыць, з тыдзень старая не падымалася з ложка. 7. Мінск у руінах. Ушчэнт быў спляжаны кінатэатр «Беларусь». 8. Жыццё не адмаўляе, / А сцвярджае / Адмоўная часціца мовы— «не». / Не знішчым іх, / Не спляжым, / Не загубім— / Сваіх азёр, лугоў, сваіх лясоў. / І родны край і мову не разлюбім — / У кожным сэрцы гэты дзеяслоў! (В. Гардзей). 9. Не крытыкі, а найперш чытачы спляжылі новы раман маладога аўтара. 10. Сенажаць, сенажаць. — Вось было б дзе корму! Калі спляжыць, прыбраць, — Знаў бы статак норму
(Н. Гілевіч).
№ 5. Устанавіце суадносіны. Максімальны бал — 5.
1) А___Б___В___Г___Д___
| А) алейня
Б) бляхарня В) гарбарня Г) стальмашня
Д) цагельня |
1) кожевенный завод; мастерская по переработке кожи;
2) жестяная мастерская; 3) мастерская колёсника; 4) кирпичный завод; 5) предприятие по производству растительного масла, а также здание для такого производства |
2) А___Б___В___Г___Д___
| А) ДУКСА
Б) ДУНДА В) ДЫЛДА Г) ДЫНДА Д) ДЫРБА |
1) ‘той, хто вечна дзьмецца на каго-небудзь’;
2) ‘высокі нязграбны чалавек’ (ТСБМ); 3) ‘худы высокі чалавек’ (слонім.); 4) ‘хто любіць спаць, соня’ (гродз.); 5) ‘гультай’ (віл., паст., смарг.), ‘хлус’ (лід., паст.) |
№ 6. Дапішыце ў рыфмаваных прыказках прапушчаныя словы. Максімальны бал — 5.
- Родная зямелька, як зморанаму … . 2. Мілы той куток, дзе вязалі … . 3. Дома і салома … . 4. Кожны кулік жыве, дзе … . 5. Дабра на Дану, ды лепей у … . 6. На чужой старане паклонішся й … . 7. Што сяльцо, то нараўцо, што хутарок, то … . 8. Не той сябра, хто мёдам мажа, а хто праўду … . 9. Начлег з сабой не носяць, а ў людзей … . 10. Добраму толькі кіў, а на лядашчага трэба … .
№ 7. Са слоў, змешчаных у дужках, выберыце і падкрэсліце патрэбнае. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
- Суровай і дзіўнай (акрасай, закрасай) здаваўся край Поўначы нам. 2. Перасохлым языком я аблізаў (асмужаныя, асмуглыя, засмяглыя) патрэсканыя губы. 3. На рацэ рыбацкія лодачкі, буксіры цягнуць або папіхаюць павольныя ад (абачлівага, бачнага) і (неабачлівага, нябачнага) цяжару баркі. 4. На паўнеба ясная (бліскавіца, бліскаўка, блясна) бліскала. 5. (Бульбянішча, бульбоўнік) вяне ў полі — спёка. 6. Абапал канавы (буянілі, буялі) зараслі маліны, ажынніку. 7. Дзед служыў у гаспадарцы (вартавым, вартаўніком). 8. Як Дыяген, упоўдзень з ліхтаром я ішоў, ад сонца жмурачы (павекі, вейкі, векі). 9. Шумяць, шумяць, як (ветразь, вятрак, вятрышча) неспакойны, на лермантаўскай сцежцы вішнякі. 10. Я бянтэжыўся: падалі то (вілы, відэлец, вілкі), то хлеб, як у малога дзіцяці.
Варыянт 2.
- Цесляры нібы знарок у першую чаргу падагналі падаконнікі, (вушанкі, вушакі, завушніцы) уставілі новенькія рамы, навесілі дзверы. 2. (Гарлач, гарляк) бярозавіка ў жніўным полі— уцеха жней у звонкую сухмень. 3. Крыху спагадзя (грузныя, грузкія) крокі сцішыліся пад маім акном. 4. Тэкля любіла хадзіць па суседзях — вельмі (гутарковая, гутарлівая, гуртоўная) кабета была яна. 5. Лес нам (дорыць, даруе) найлепшыя лекі. 6. У хаце, густа запацеўшы, плакалі вокны — яны былі без (дубальтоўкі, дубэльтаў, дублікатаў). 7. Пахлі (жураўліным, журавінавым, жаўруковым) сокам ахаладаўшыя ліпы і дубы. 8. Праз паэзію У. Караткевіча беларуская мова асвоіла значны пласт (запазычанняў, запазычанасцяў). 9. Вяселле згулялі больш сціплае, чым наваселле і (зарукі, парукі, заручыны). 10. Таполя— вельмі (карыслівае, карыснае) дрэва.
№ 8. Запішыце адпаведныя прыметнікі (дзеепрыметнікі), каб атрымаліся фразеалагізмы з указаным значэннем. Максімальны бал — 4.
Варыянт 1.
| 1. … птушка | Вельмі вопытны, спрактыкаваны чалавек |
| 2. … птушка | Сімвал шчасця; тое, што ўвасабляе для каго-н. найвышэйшае шчасце |
| 3. … птушка | Дбайны, руплівы чалавек, які рана ўстае ці раней за іншых прыходзіць куды-н. |
| 4. … птушка | Чужы, нетутэйшы чалавек |
| 5. … птушка | Свабодны, ні ад каго незалежны чалавек |
| 6. … птушка | Чалавек з высокім становішчам, званнем, пасадай |
| 7. … птушка | Той, хто часта мяняе работу, месца прыстанку |
| 8. … птушаня | Вельмі малады, нявопытны, наіўны чалавек |
Варыянт 2. Максімальны бал — 5.
| 1. … як Марка да кавы | Вельмі, празмерна |
| 2. … слёзы | Крывадушнае спачуванне, прытворнае шкадаванне |
| 3. … слёзы | Аднагадовая або шматгадовая расліна сямейства злакавых з некалькімі сцяблінамі і суквеццем мяцёлкай |
| 4. … слова | Апошняе, лепшае дасягненне (навуковае, тэхнічнае) |
| 5. Па … слядах | Адразу ж, непасрэдна пасля якой-н. падзеі |
Марфалогія і правапіс
№ 9. Устаўце прапушчаныя займеннікі ў прыказках і ўкажыце іх разрады. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
- Ад паклону галава не балела … (разрад: … ). 2. Які Сава, … і слава (разрад: … ). 3. Пусці нахабу пагрэцца, то й … няма дзе дзецца (разрад: … ). 4. 3 … павядзешся, ад таго і набярэшся (разрад: … ). 5. Усё тут наша, толькі мы … не сваё.
Варыянт 2.
- Той харош, … для справы гож (разрад: … ). 2. Каторы конь цягне, … і паганяюць (разрад: … ). 3. Добра … умець, але не … рабіць (разрад: … ). 4. Хто забыў сваіх продкаў — … губляе, хто забыў сваю мову — усё згубіў (разрад: … ). 5. На чужой старонцы рад … варонцы (разрад: … ).
№ 10. Запішыце ў табліцу назвы 10 часцін мовы, у тым ліку і формы дзеяслова, якія заканчваюцца на «я», а таксама па адным слове-прыкладзе. Дапускаюцца любыя формы слоў. Максімальны бал — 5.
| Часціна мовы (0.25 бала) | Прыклад (0.25 бала) |
| 1. |
№ 11. Дапоўніце складаназлучаныя сказы адпаведнымі злучнікамі.
Максімальны бал — 5.
- Цяклі дзянькі, … йшлі нядзелі, … час тут вольны хлопцы мелі. 2. Гара тут крута абрывалася, … абрыў пераходзіў у пакаты спуск. 3. Мы праехалі ці мала станцый, … адну мы прыстань праплылі?! 4. На шыбах снег ляжыць іскрыстым пухам, … у хаце пахне грэчкай чысты мёд. 5. Навокал было цёмна, … паасобныя агеньчыкі хат міргалі на ўзгорку. 6. У канцы чэрвеня прайшлі шчодрыя летнія дажджы, … ізноў наладзілася надвор’е. 7. То мароз марозіць, … золіць слата. 8. Кавадла звінела, … молат звінеў. 9. Заводаў зменшыцца — … пачнецца болей беспрацоўе. 10. Або свет пачуе, … душа трэсне.
№ 12. Перакладзіце на беларускую мову так, каб пры перакладзе выкарыстоўваліся розныя прыметнікі.
Максімальны бал — 2,5.
Плотный дым — …; плотная бумага — …; плотное сукно — …; плотный мужчина — …; плотный обед — … .
Сінтаксіс
№ 13. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.
Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
Сделать одолжение — …; кстати говоря — …; по крайней мере — …; в прошлом году — …; в этом году — …; в первых числах месяца — …; нарываться на неприятности — …; дать в долг — …; одолеть работу — …; витать в облаках — … .
Варыянт 2.
Снять кору с дерева — …; заботиться о детях — …; привыкнуть к условиям — …; ухаживать за садом — …; удивляться успеху — …; подшучивать над другом — …; пристраститься к кофе — …; смеяться над подругой — …; радоваться успехам дочери — …; предать учителя — … .
№ 14. Прааналізуйце табліцу і ўстаўце прапушчаныя словы. Максімальны бал — 8.
| Руская мова | Беларуская мова |
| Подтрунивать … парнем | … … хлапца |
| прощать … | … суседу |
| ехать на автобусе | ехаць … |
| пощадить преступника | … над … |
| привыкнуць к условиям | звыкнуцца … … |
| … имущества | страціць … |
| … дочь | прабачыць … |
| обратиться … людям | … да … |
№ 15. Устанавіце суаднесенасць паміж сказамі і іх тыпамі. Максімальны бал — 2,5.
А___Б___В___Г___Д___
| А) На радзіме і паміраць лягчэй | 1) аднасастаўны абагульнена-асабовы |
| Б) Добра вучыць паслухмянага | 2) аднасастаўны безасабовы |
| В) Сілаю не будзеш мілаю | 3) двухсастаўны |
| Г) Клюй, курка, крупкі! | 4) аднасастаўны пэўна-асабовы |
| Д) У пана жыць пагана | 5) аднасастаўны няпэўна-асабовы |
№ 16. Аднавіце беларускамоўны фрагмент з твора У. Караткевіча “Дзікае паляванне караля Стаха”, запісаны па-руску. Максімальны бал — 5.
Но еще и теперь я иногда вижу во сне седые вересковые пустоши, чахлую траву над прорвами и дикую охоту короля Стаха, скачущую по трясине. Не звякают удила, прямо сидят в седлах немые всадники. Ветер развевает их волосы, плащи, гривы коней, и одинокая звезда горит над их головами.
В жутком молчании бешено скачет над землей дикая охота короля Стаха. Я просыпаюсь и думаю, что не прошло ее время, пока существуют мрак, голод, неравноправие и темный ужас на земле. Она — символ всего этого.
№ 17. Вызначце тып даданых частак складаназалежных сказаў. Укажыце, што выступае сродкам сувязі паміж даданай і галоўнай часткамі. Максімальны бал — 7.
| Сказ | Тып даданай часткі | Сродак сувязі |
| 1. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі! | ||
| 2. Якая справа, такая і слава | ||
| 3. Ніякая навука не дае агню вачам і жывога румянцу шчокам, калі халодная душа дрэмле ў прамоўцы | ||
| 4. Сапраўдным настаўнікам можа быць толькі чалавек, які самаахвярна аддае душэўныя багацці і веды людзям | ||
| 5. Дакладчыкі расказвалі аб сваіх справах, гаварылі, як будуць працаваць далей | ||
| 6. Няма для мяне нічога лепшага на свеце, як хадзіць па грыбных мясцінах і збіраць баравікі | ||
| 7. Ужо надвечар таго дня, калі дзед Талаш спаткаўся з Мартынам Рылем каля тоўстага дуба, людзі з вёскі Вепры заўважылі адзнакі нейкай нядобрай праявы |
Літаратура
№ 18. Адна са стылістычных фігур беларускай мовы называецца хіязмам. Гэтая стылістычная фігура стала адным са сродкаў выразнасці паэтычнага сінтаксісу ў прапанаваных фрагментах. Дайце азначэнне тэрміну хіязм.
Максімальны бал — 5.
Мы пакутуем не столькі ад сардэчнай недастатковасці, колькі ад недастатковай сардэчнасці (Ю.Шанін).
Адзінай мэты не зракуся.
І сэрца мне не задрыжыць:
як жыць — дык жыць для Беларусі,
А без яе — зусім не жыць. (Л. Геніюш)
№ 19. Прыгадайце творы і аўтараў, якія вывучаліся ў 8 класе. Запоўніце пустыя клеткі табліцы. Максімальны бал — 6.
| Від лірыкі | Твор | Аўтар |
| “Шчасце” | ||
| “Цёплы вечар, ціхі вецер…” | ||
| Інтымная | Аркадзь Куляшоў | |
| Грамадзянская | Уладзімір Караткевіч | |
| “Слуцкія ткачыхі” | ||
| “Чалавеку патрэбна не слава…” | ||
| “Ты мне вясною прыснілася” |
№ 20. Якім пісьменнікам-юбілярам 2017 г. належаць радкі? Запішыце. Максімальны бал — 5.
| Радкі з твораў | Аўтар |
| 1. Кажуць, мова мая аджывае
Век свой ціхі: ёй знікнуць пара. Для мяне яна вечна жывая, Як раса, як сляза, як зара |
(100 гадоў) |
| 2. Ён нapaдзiўcя ў лece, y двapы тaгo дзядзькi, штo пiльнye лec. Спaчaткy нiчoгa нe бaчыў i нiяк нe нaзывaўcя, — жыў caбe вoбмaцкaм, ды ўcё. Былo нeштa вялiкae, кaлмaтae, цёплae, y чым ён xaвaўcя paзaм ca cвaiм чopным кaзытлiвым чмыciкaм; тaм жa былa нeйкaя cocкa з кpынiчкaй цёплeнькaгa мaлaкa; a нeштa вялiкae, дoбpae гpэлa цюцiкa, aбнюxвaлa i лiзaлa, пяшчoтнa i мнoгa. Былo яшчэ нeштa дpyгoe — мaлeнькae, цёплeнькae; янo тoўxaлacя з iм paзaм y пyшыcтaй aўчынe i, зaблyдзiўшыcя, дapмa нaмaгaлacя aдaбpaць y ягo cocкy з мaлaкoм i ўcё мapмытaлa, ycё пaxныквaлa… | (100 гадоў) |
| 3. У вёсцы той, дзе жыў ён змалку,
Дзе пасвіў, дзе араў, касіў, На воку дзеўку меў, Натальку, Аб ёй адной ён толькі сніў |
(135 гадоў) |
| 4. Не бядуй, што сонца нізка,
Што прыходзіць нудны дзень, Не бядуй, што восень блізка I на дол кладзецца цень |
(135 гадоў) |
| 5. Зайграй, зайграй, хлопча малы,
І ў скрыпачку, і ў цымбалы, А я зайграю ў дуду, Бо ў Крошыне жыць не буду |
(205 гадоў) |
№ 21. Адна з сінтаксічных фігур беларускай мовы называецца паліптот. Гэтая стылістычная фігура стала адным са сродкаў выразнасці паэтычнага сінтаксісу ў фрагменце з твора Р. Барадуліна. Дайце азначэнне тэрміну паліптот. Максімальны бал — 5.
— Нябось, бяроза,
Нябось, белая,
Я к табе вясной буду,
З табой шумець буду,
Цябе зеляніць буду.
№ 22. Запоўніце табліцу.
Максімальны бал — 5.
| Аўтар кнігі | Назва кнігі-юбіляра 2017 г. | Колькі год кнізе |
| Я. Колас | 105 гадоў | |
| Я. Купала | 95 гадоў | |
| “Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў” / “Міколка-паравоз” | 80 гадоў | |
| “Абеліск” / “Сотнікаў” | 45 гадоў | |
| “Жоўтая акацыя” | 50 гадоў |
Даведкі
№ 1. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
| Слова | Прапушчаныя літары/гукі | Слова | Прапушчаныя літары/гукі | ||
| л…генда | е | [э] | нарэ…це вярнуўся | ш | [с’] |
| …фрэйтар | я | [йа] | кал…ктыўны розум | е | [э] |
| м…чэць | я | [а] | м…тровы кій | е | [э] |
| канц…лярыя | ы | [ы] | а…чайны лётчык | д | [ч] |
| фу…бол | т | [д] | р…сора | ы | [ы] |
Варыянт 2.
| Слова | Прапушчаныя літары/гукі | Слова | Прапушчаныя літары/гукі | ||
| латы…кі стралок | шс | [с] | застане…ся ў хаце | ш | [с’] |
| Уладзімір Іл…ч | ьі | [йі] | бя…шумна ісці | с | [ш] |
| звыш…дэйная асоба | і | [ы] | адрэ…це хлеба | ж | [с’] |
| му…чынскі характар
|
ж | [ш] | с…зонная ўборка | е | [э] |
| прые…джы чалавек | з | [ж] | чыгуначны перае… | зд | [ст] |
№ 2. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
Інтэрн ® інтэрнаўка, кардыёлаг ® кардыялагіня, дальтонік ® як сцвярджае медыцына, жанчын-дальтонікаў не бывае; калега ® каляжанка, навуковец ® навукоўка, палкоўнік ® палкоўніца, плывец ® плыўчыха, скакун ® скакуха, шляхціц ® шляхцянка, паломнік ® паломніца.
Варыянт 2.
Выступовец ® выступоўка, барон ® баранеса (баранэса), араты ® аратая, дэльтапланерыст ® дэльтапланерыстка, кум ® кума, чараўнік ® чараўніца, акіянолаг ® акіяналагіня, мытнік ® мытніца, клоўн ® клаўнеса (клаўнэса), вязень ® вязнічка, вязнеўка.
Варыянт 3.
Красун ® красуня, філолаг ® філалагіня, гадаванец ® гадаванка, рэдактар ® рэдактарка, выдавец ® выдаўнíца, маркіз ® маркіза (маркізка), сват ® свацця, дапрызыўнік ® дапрызыўніца, жыхар ® жыхарка, мастак ® мастачка.
№ 3. Максімальны бал — 3.
Быццам, нібыта — ад быць; хоць — ад хацець; бач — ад бачыць; амаль — ад мала; маўляў — ад старой формы дзеяслова маўляць; бадай — паводле адной з версій, ад “бог дай” у выніку сцяжэння слоў.
№ 4. Максімальны бал — 5.
1) секчы; 2) сапсаваць, пабіць; 3) стаптаць, вытаптаць, вынішчыць; 4) ударыць, стукнуць; 5) забіць; 6) апанаваць, зваліць; 7) разбурыць, зруйнаваць; 8) забыцца, загубіць, адрачыся;
9) раскрытыкаваць; 10) скасіць, выкасіць.
№ 5. Максімальны бал — 5. — 1) А5Б2В1Г3Д4;
2) А1Б4В2Г5Д3.
№ 6. Максімальны бал — 5.
- пасцелька. 2. пупок. 3. ядома. 4. прывык. 5. даму. 6. баране. 7. гаварок. 8. кажа. 9. просяць. 10. кій.
№ 7. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
- (акрасай, закрасай). 2. (асмужаныя, асмуглыя, засмяглыя). 3. (абачлівага, бачнага) і (неабачлівага, нябачнага). 4. (бліскавіца, бліскаўка). 5. (бульбянішча, бульбоўнік). 6. (буянілі, буялі). 7. (вартавым, вартаўніком). 8. (павекі, вейкі, векі). 9. (ветразь, вятрак, вятрышча). 10. (вілы, відэлец, вілкі).
Варыянт 2.
- (вушанкі, вушакі, завушніцы). 2. (гарлач, гарляк). 3. (грузныя, грузкія). 4. (гутарковая, гутарлівая, гуртоўная). 5. (дорыць, даруе). 6. (дубальтоўкі, дубэльтаў). 7. (жураўліным, журавінавым). 8. (запазычанняў, запазычанасцяў). 9. (зарукі, заручыны). 10. (карыслівае, карыснае).
№ 8. Максімальны бал — 4.
Варыянт 1.
| 1. Стрэляная птушка | Вельмі вопытны, спрактыкаваны чалавек |
| 2. Сіняя птушка | Сімвал шчасця; тое, што ўвасабляе для каго-н. найвышэйшае шчасце |
| 3. Ранняя птушка | Дбайны, руплівы чалавек, які рана ўстае ці раней за іншых прыходзіць куды-н. |
| 4. Залётная птушка | Чужы, нетутэйшы чалавек |
| 5. Вольная птушка | Свабодны, ні ад каго незалежны чалавек |
| 6. Важная птушка | Чалавек з высокім становішчам, званнем, пасадай |
| 7. Пералётная птушка | Той, хто часта мяняе работу, месца прыстанку |
| 8. Жаўтаротае птушаня | Вельмі малады, нявопытны, наіўны чалавек |
Варыянт 2. Максімальны бал — 5.
| 1. Цікавы як Марка да кавы | Вельмі, празмерна |
| 2. Кракадзілавы слёзы | Крывадушнае спачуванне, прытворнае шкадаванне |
| 3. Зязюльчыны (зязюлькіны) слёзы | Аднагадовая або шматгадовая расліна сямейства злакавых з некалькімі сцяблінамі і суквеццем мяцёлкай |
| 4. Новае слова | Апошняе, лепшае дасягненне (навуковае, тэхнічнае) |
| 5. Па гарачых (свежых) слядах | Адразу ж, непасрэдна пасля якой-н. падзеі |
№ 9. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
- Ад паклону галава не балела нікому (адмоўны). 2. Які Сава, такая (указальны) і слава. 3. Пусці нахабу пагрэцца, то й самому (азначальны) няма дзе дзецца (азначальны). 4. З кім (адносны) павядзешся, ад таго і набярэшся. 5. Усё тут наша, толькі мы яму (асабовы) не сваё.
Варыянт 2.
- Той харош, хто (адносны) для справы гож. 2. Каторы конь цягне, таго (указальны) і паганяюць. 3. Добра ўсё ўмець, але не ўсе рабіць (азначальныя). 4. Хто забыў сваіх продкаў — сябе (зваротны) губляе, хто забыў сваю мову — усё згубіў. 5. На чужой старонцы рад сваёй (прыналежны) варонцы.
№ 10. Максімальны бал — 5.
| Часціна мовы | Прыклад |
| 1. Назоўнік | зямля |
| 2. Прыметнік | сіняя |
| 3. Займеннік | мая |
| 4. Лічэбнік | першая |
| 5. Дзеяслоў | памыйся |
| 6. Дзеепрыметнік | прачытаная (кніга) |
| 7. Дзеепрыслоўе | стукаючыся |
| 8. Прыслоўе | спакваля, утрая, нехаця |
| 9. Часціца | гэтая (кніга), хаця |
| 10. Прыназоўнік | каля (дуба) |
| 11. Злучнік | хаця |
№ 11. Максімальны бал — 5.
1) ды, і; 2) затым; 3) ці; 4) а; 5) толькі; 6) пасля; 7) то; 8) і;
9) затое (зато); 10) або.
№ 12. Максімальны бал — 2,5.
Плотный дым — густы дым; плотная бумага — тоўстая папера; плотное сукно — грубае сукно; плотный мужчина — мажны мужчына; плотный обед — сытны абед.
№ 13. Максімальны бал — 5.
Варыянт 1.
| Рускамоўныя канструкцыі | Беларускамоўныя адпаведнікі |
| Сделать одолжение —
Кстати говоря — По крайней мере — В прошлом году — В этом году — В первых числах месяца — Нарываться на неприятности — Дать в долг — Одолеть работу — Витать в облаках — |
зрабiць ласку |
| да слова кажучы (дарэчы) | |
| прынамсi | |
| летась | |
| сёлета | |
| першымi днямi месяца | |
| гуза шукаць | |
| пазычыць | |
| адужаць (здужаць) працу (рабоцiнку) | |
| пра нябесныя ясноты марыць |
Варыянт 2.
Снять кору с дерева — акарыць дрэва; заботиться о детях — клапаціцца пра дзяцей; привыкнуть к условиям — звыкнуцца з умовамі; ухаживать за садом — даглядаць сад; удивляться успеху — дзівіцца з поспеху; подшучивать над другом — жартаваць з сябра; пристраститься к кофе — прыахвоціцца да кавы; смеяться над подругой — смяяцца з сяброўкі; радоваться успехам дочери — цешыцца з поспехаў дачкі; предать учителя — здрадзіць настаўніку.
№ 14. Максімальны бал — 8.
Подтрунивать над парнем — кпіць з хлапца; прощать соседа — выбачаць суседу; ехать на автобусе — ехаць аўтобусам; пощадить преступника — злітавацца над злачынцам; привыкнуць к условиям — звыкнуцца з умовамі; лишиться имущества — страціць маёмасць; извинить дочь — прабачыць дачцэ; обратиться к людям — звярнуцца да людзей.
№ 15. Максімальны бал — 2,5. А3Б2В1Г4Д3
Каментар.
Парадак слоў у сказе ўплывае на тып сінтаксічнай канструкцыі. У сказах з інфінітывам і безаасабова-прэдыкатыўным словам інфінітыў з’яўляецца дзейнікам, а безасабова-прэдыкатыўнае слова — выказнікам. Сказ — двухсастаўны: У пана жыць пагана. На радзіме і паміраць лягчэй.
Калі безасабова-прэдыкатыўнае слова стаіць перад інфінітывам, то сказ — аднасастаўны безасабовы, а інфінітыў з безасабова-прэдыкатыўным словам з’яўляюцца адным галоўным членам сказа (выказнікам): Пры гатовай калодзе лягчэй агонь раскладаць. Добра вучыць паслухмянага.
№ 16. Максімальны бал — 5. (За любую памылку здымаецца 0,5 бала.)
Але яшчэ і зараз я часам бачу ў сне сівыя верасовыя пусткі, чэзлую траву на паверхні прорваў і дзікае паляванне караля Стаха, якое скача па дрыгве. Не бразгаюць цуглі, моўчкі сядзяць у сёдлах прамыя постаці коннікаў. Вецер развейвае іх валасы, плашчы, грывы коней, і самотная зорка гарыць над іхнімі галовамі.
У жахлівым маўчанні шалёна скача над зямлёю дзікае паляванне караля Стаха. Я прачынаюся і думаю, што не прайшоў ягоны час, пакуль ёсць цемра, голад, нераўнапраўе і цёмны жах на зямлі. Яно — сімвал усяго гэтага.
№ 17. Максімальны бал — 7.
| Сказ | Тып даданай часткі | Сродак сувязі |
| 1. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі! | даданая мэты | злучнік каб |
| 2. Якая справа, такая і слава | даданая выказнікавая | злучальнае слова займеннік якая |
| 3. Ніякая навука не дае агню вачам і жывога румянцу шчокам, калі халодная душа дрэмле ў прамоўцы | даданая ўмовы | злучнік калі |
| 4. Сапраўдным настаўнікам можа быць толькі чалавек, які самаахвярна аддае душэўныя багацці і веды людзям | даданая азначальная | злучальнае слова які |
| 5. Дакладчыкі расказвалі аб сваіх справах, гаварылі, як будуць працаваць далей | даданая дапаўняльная | злучальнае слова прыслоўе як (падае лагічны націск) |
| 6. Няма для мяне нічога лепшага на свеце, як хадзіць па грыбных мясцінах і збіраць баравікі | даданая азначальная | злучнік як — можна замяніць (чым хадзіць
па мясцінах) |
| 7. Ужо надвечар таго дня, калі дзед Талаш спаткаўся з Мартынам Рылем каля тоўстага дуба, людзі з вёскі Вепры заўважылі адзнакі нейкай нядобрай праявы | даданая азначальная | прыслоўе калі |
№ 18. Максімальны бал — 5.
Хіязм — гэта від сінтаксічнага паралелізму, пры якім у другой палавіне фразы члены сказа стаяць у адваротным парадку. Іншымі словамі — гэта супрацьпастаўленне асноўных элементаў двух аднародных словазлучэнняў. У матэматычным выразе можна ўявіць як формулу А:В=В:А. Прыѐм хіязмаў вельмі падобны да прыѐму парадаксальнасці: Жыццѐмацней за смерць, а каханне — мацней, чым жыццѐ і смерць.
№ 19. Прыгадайце творы і аўтараў, якія вывучаліся ў 8 класе. Запоўніце пустыя клеткі табліцы.
Максімальны бал — 6.
| Від лірыкі | Твор | Аўтар |
| Філасофская | “Шчасце” | Максім Танк |
| Пейзажная | “Цёплы вечар, ціхі вецер…” | Максім Багдановіч |
| Інтымная | “Бывай” | Аркадзь Куляшоў |
| Грамадзянская | “Беларуская Песня” | Уладзімір Караткевіч |
| Грамадзянская | “Слуцкія ткачыхі” | Максім Багдановіч |
| Філасофская | “Чалавеку патрэбна не слава…” | Сяргей Грахоўскі |
| Інтымная | “Ты мне вясною прыснілася” | Міхась Шушкевіч |
№ 20. Максімальны бал — 5.
- Пімен Панчанка (100 гадоў). 2. Янка Брыль (100 гадоў). 3. Янка Купала (135 гадоў). 4. Якуб Колас (135 гадоў). 5. Паўлюк Багрым (205 гадоў).
№ 21. Максімальны бал — 5.
Паліптот — сінтаксічная фігура, у адпаведнасці з якой слова ўжываецца ў мікракантэксце ў розных граматычных формах: Для дзіцяці першая кніжка павінна быць загадка, поўная таямніц, якая раскрываецца не адразу, а паступова, дзень за днём — штораз цікавей і цікавей (В.Вітка).
№ 22. Максімальны бал — 5.
| Аўтар кнігі | Назва кнігі | Колькі год кнізе |
| Я. Колас | “Песні Жальбы” | 105 гадоў |
| Я. Купала | “Спадчына” | 95 гадоў |
| М. Лынькоў | “Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышаў” / “Міколка-паравоз” | 80 гадоў |
| В. Быкаў | “Абеліск” / “Сотнікаў” | 45 гадоў |
| У. Дубоўка | “Жоўтая акацыя” | 50 гадоў |
Уладзімір КУЛАКОВІЧ,
кандыдат філалагічных навук, дацэнт, загадчык кафедры
рэдакцыйна-выдавецкіх тэхналогій
Беларускага дзяржаўнага тэхналагічнага ўніверсітэта.
