Зімняя казка, або Разважанні пра шчаслівае дзяцінства

- 13:17Краязнаўства

За акном яшчэ нядаўна была надзвычай снежная, прыгожая зіма. Неяк вечарам, у 19 гадзін, ішла дамоў. Дом мой, шматпавярхоўка, стаіць у прыватным сектары. Іду, значыць, і любуюся — карціна як у казцы: дрэвы брыльянтавыя, каля платоў сумёцікі, з комінаў дымок плыве… Толькі дзетак не хапае. Эх, у маім дзяцінстве ў вёсачцы Дорагава каля Мірскага замка ўвечары пры такой зіме малыя каталіся на санках з горкі каля канюшні і не баяліся, што непадалёку могілкі! Сёння сядзяць мае вучні, бедалагі, “УКантакце” ці ў “Інстаграме”, пражываюць чужое жыццё… Ужо і да нашых паходаў астылі.

Увосень бегалі па лесе, з радасцю вогнішчам цешыліся, першыя месцы на спаборніцтвах трымалі. А зараз прасцей, лягчэй з кампамі час бавіць. Бедныя дзеці: прыходзяць да мяне і ў чаканні тых, хто спазняецца, адразу носам у андроіды, у планшэты… А бацькі, адказваючы на мае тэлефонныя званкі, яшчэ і шкадуюць дзіцятка: “Яно ж стамілася, у школе шмат вучылася, да вас бегала, хай дома пасядзіць”. А сядзіць гэтае дзіця не за ўрокамі, а ў камп’ютары. Ужо і летнія планы дзяцей не вабяць. Рэдка хто з іх грызе граніт навукі. Выхаваныя ж дзеці, з сур’ёзных сем’яў, пытаюцца і часта ўздыхаюць: “Хутчэй бы лета! Мы ж зноў паедзем на раскопкі?”
Вось якраз у такое міжсезонне мы ў нашым цэнтры праводзім “Кірмаш падарожжаў”. Збіраюцца ўсе і прэзентуюць свае летнія паходы, экалагічныя і археалагічныя вандроўкі, выязныя экскурсіі па гарадах і вёсках Беларусі.
Мне з прычыны сустрэчы з кардыяхірургамі не пашчасціла прымаць удзел у нашай летняй кампаніі, таму сваё месца каля прыдняпроўскіх дрыгавіцкіх курганоў, што пад Рэчыцай, я саступіла сяброўцы Валерыі Янаўне, з якой, вядома, і адправіліся ў падарожжа мае самыя адданыя вучні: Дзіня Ржавы, Наста Давід і новая Лерачка Мініч. Вось яны і мараць пра лета, прыцягваюць іншых да свайго захаплення.
Іншыя — гэта навічкі ў нашым турызме і краязнаўстве. Паколькі “былыя” ўжо ў 11 класе, то давялося мне набіраць “навабранцаў”. З вялікай цікаўнасцю мае новыя краязнаўцы і з “Уладаром лесу” двойчы аббегалі навакольныя лясы Бабруйска, і анлайн-арыентаванне па крэпасці пад дажджом вытрымалі. Мне прыемна было чуць, як Каця Сташэўская, вельмі сур’ёзная 7-класніца, зрабіла адкрыццё: “Як гэта? Я ў школе адзін круг па стадыёне не магу прабегчы! А тут па лесе невядомым, праз “буяракі-рэкі-ракі”, праз кусты і завалы прабегла тры з паловай кіламетры — і хоць бы што! Я яшчэ хачу!”
А вось на “Кірмашы падарожжаў” што паказаць? Вырашыла я зрабіць прэзентацыю вядомага маршруту ў Чырвоны Бераг, што паміж Бабруйскам і Жлобінам. Дасведчаны чытач і сур’ёзны вандроўнік па роднай Сінявокай, бадай, ведае, чым знакаміты Чырвоны Бераг. Дзве рэчы там ёсць. Першая — мемарыял на месцы фашысцкага канцлагера, у якім нацысты адбіралі кроў у дзяцей. У народзе гэтае месца называюць “Дзіцячай Хатынню”, бо потым дзяцей палілі ў печах. Другая вельмі цікавая рэч знаходзіцца побач — гэта палацава-паркавы ансамбль Вікенція Альфонсавіча Козел-Паклеўскага. Нарэшце, палац гэтага Козела адрэстаўрыравалі (у ім ёсць рэчы, якіх не знайсці ні ў адным месцы Беларусі!), а парк, хоць і маленькі і папсаваны савецкімі збудаваннямі, але ж вельмі ўтульны, інтымны, так бы мовіць.
Рабіць акцэнт я, канечне, збіралася на “Дзіцячай Хатыні” не толькі таму, што гэта заўсёды актуальна, а яшчэ і таму, што мяняюцца паводзіны дзяцей падчас такой экскурсіі. Яшчэ 5 ці то 6 гадоў назад падлеткі 14—15 гадоў, якія былі ў большасці сваёй з футбольнага клуба “Шыннік”, менш — краязнаўцы, на мемарыяле хавалі свае слёзы. Цяпер жа дзеці здзіўлена слухаюць і не могуць уцяміць, што гэта балюча да слёз. Я не бачу больш слёз у іх вачах. Іх уражлівасць пераносіцца на планшэт: трэба тэрмінова, зараз жа сфатаграфаваць, а яшчэ горш — сфатаграфавацца, часта ў паставе фотамадэлі! Вось зараз пішу і разумею: у наступныя разы ў такіх месцах я проста арыштую ўсе фотапрыборы — і ўсё. Гэтая ліхаманкавая рэакцыя “Я тут быў. Вася” не дае ім засяродзіць увагу, настроіць душу і сэрца на тое, што дае ім экскурсавод. І гэта не толькі пра вайну. Дзеці вельмі-вельмі свабодна паводзяць сябе сярод прыгажосці: катаюцца па паркеце ў музеі, выказваюць эмоцыі вельмі гучна, нават калі ў касцёле ідзе імша. Ведаю, што патрэбны рамкі, але я педагог дэмакратычны, і мне няўцям, што новы вучань у 7 класе не ведае правіл паводзін…
Ну дык пра вайну. Задумала я прэзентацыю Чырвонага Берага і, каб дзеці зразумелі трагедыю дзяцей вайны, вырашыла ім паказаць стары мастацкі фільм “Помні імя сваё”. Фільм на дакументальнай аснове. Падрыхтавала дзяцей, расказала пра тое, як Людміла Касаткіна не магла сыграць сцэну, у якой яе хлопчыка забіраюць эсэсаўкі, як яна папрасіла дазволу правесці ноч у пакоі з дзіцячымі рэчамі перад газавай камерай Асвенціма… Паглядзелі мы кіно. Я плакала. А мне адна дзяўчынка і кажа: “Не поняла, Людмила Николавна, чегой-то вы плакали? Ничего такого страшного в фильме нет”. Канечне, вельмі адказныя за дзяцей людзі будуць нагадваць мне пра ўзроставую псіхалогію, але я нагадаю, як мы ў школьныя гады плакалі хорам, калі наша любімая настаўніца “Зойка” Юльянаўна чытала нам пра “Маладую гвардыю”.
Ну як жа крануць сэрцы дзяцей? Нашы метадысты Людміла Бранявіцкая-Кіслёнак і Святлана Семчанка прыдумалі вельмі цікавы сцэнарый “кірмашу”. Прэзентацыя магла быць слайдавай, рукапіснай, у форме відэафільма ці ў стылі КВЗ.
Мне было мала ўрыўка з фільма “Помні імя сваё”. Я ўзгадала песню пра Саласпілс. Надрыўны, з моцным музычным афармленнем відэаролік пра такі ж нацысцкі жах у суседняй Латвіі:

Захлебнулся детский крик
И растаял, словно эхо…
Здесь когда-то лагерь был,
лагерь смерти Саласпилс…

У зале панавала мёртвая цішыня. А педагогі-жанчыны плакалі.
Мы нагадалі пра тое, што ў нашым Бабруйску было таксама 4 лагеры смерці, 4 іх філіялы, адно гета… І была Каменка з вялікімі 100-метровымі магіламі яўрэяў, да якой хадзіў кожны наш школьнік-краязнавец.
Да вядучых нашай прэзентацыі Даяны Тачылавай і Дзімы Корсака выйшлі яшчэ дзве маленькія дзяўчынкі — Ліза і Альбіна. Сярод нашых дзяўчатак з вайны, апранутых у чужое рванае адзенне, захутаных у хустачкі, — адна перасяленка ці бежанка: не так даўно Альбіна з бабуляй прыехала з Данбаса. Яна прамаўляла словы Алы Айзеншарф:
“Война вышвырнула меня и сестричку Мэрочку на улицу. Уже убит в погроме папа. Мама далеко в концлагере. Родительский дом — недавняя сказка — стоит, как стоял. Но там — немцы. И мы, держась за руки, бродим и бродим по улицам Немирова — две голодные, затравленные девочки. Мне 10 лет, а Мэрочке 6”.

Кошка бездомная плачет,
Но КТО её слышит?
А в тёплых норах совсем
иначе живут мыши.
И ветер под крышу зарылся и спит
на соломе… он дома.
И я дом вспоминаю — и так хочу чаю.
И чтоб дождь кончился скоро —
холодно под забором…
Мешок натянула на плечи,
а он мокрый… И только начался вечер…
Я, наверное, умру утром…
Я думала, умирать трудно…

Ала Айзеншарф яшчэ жыве ў Ашкелоне. Яна прайшла праз гета, перажыла вайну дзякуючы чалавечай дабраце.
Альбіна Макурына з Данбаса, сёння вучаніца 3 “Б” класа 20-й школы Бабруйска, мела што сказаць пра тое, што такое вайна. Пераапранутая ва ўкраінскі касцюм, які з густам ёй пашыла бабуля, Ала-Альбіна, 10-гадовая дзяўчынка не той, а сённяшняй, блізкай, вайны кажа свае словы, якія яна вельмі разумее:

Уверена: многим, пришедшим сюда
припомнилась наших соседей беда:
Горящий Луганск и горящий Донбасс
волнует, тревожит и нас он, и вас…
Земля. Небо.
Между Землей и Небом — Война!
И где бы ты ни был,
Что б ты ни делал —
Между Землей и Небом — Война!

Спявалі старую, вядомую песню Цоя мае вучні-навічкі. Мы ледзь паспелі яе развучыць (не хапала часу), але песня гучала вельмі зладжана, на дзіва чыста. Зала маўчала, слухала, а песня гучала на фоне кадраў з Данецка: мільгалі чорны дым і агонь, палалі дамы і храмы… Маленькія дзіцячыя труны, абкладзеныя кветкамі… Зала зноў сцішылася, жанчыны плакалі…
Зноў выйшла Альбіна і сказала: “У нас, в Киеве, висит портрет Гитлера, а под ним написано: “Этот человек прав”. У зале павісла цішыня. Абсалютная.
Маленькая Ліза зноў прачытала верш Алы Айзеншарф.

Я, наверно, Гитлера убью.
Вот глаза закрою — бах! И выстрелю!
Только я потом уже не вырасту
и себя уже не полюблю.

Гэтымі словамі маленькай другакласніцай было сказана ўсё. Але што мы можам? І Альбіна-ўкраінка прадоўжыла:

Как хочется вновь повторять те слова —
Они не покажутся фразой избитой.
Пусть будет разумной у всех голова,
а горе и смерть, и война — позабыты!
Пусть в небе безоблачном солнце
нам светит!
Пусть радугу, солнце рисуют все дети!

Прачытала гэтыя словы дзяўчынка ў вяночку з палявых кветак і з блакітна-жоўтымі стужкамі. Нам не хацелася больш гаварыць пра вайну, глядзець на экране вайну, якая зусім побач. Мы пераключыліся і прапанавалі ўсім удзельнікам апынуцца на плошчы Сонца, якая на мемарыяле ў Чырвоным Беразе выводзіць з пякельнага ўспаміну да сённяшняга дня, у фруктовы сад, што стаіць паблізу мемарыяла і радуе вясной і кветкамі, а восенню — чырвонымі-чырвонымі яблыкамі. Там, у Чырвоным Беразе, пасля мёртвага класа з белымі партамі стаіць плошча Сонца: на ёй застылі малюнкі дзяцей 45-га года. На вітражах вясёлымі шкельцамі зіхацяць кветкі, аблокі, казкі, цыркавыя клоўны і жывёлы — і ніхто не маляваў вайну ў 45-м. Наша каманда прапанавала ўсім, хто быў на кірмашы, узяць паперу, пэндзлі, фарбы. Школьны народ проста ўзрадаваўся магчымасці памаляваць.
Конкурс-кірмаш быў пастаўлены на трох “кітах”: самая цікавая прэзентацыя, самы цікавы інтэрактыў з гледачом і аўкцыён маршрутаў. І не толькі ў нас была прыемная задума памаляваць у вялікіх фарматах. Нашы краязнаўцы з музея “Крэпасць на Бярэзіне” на чале з кіраўніком Святланай Калюта прыдумалі цэлы краязнаўчы іспыт. Трэба было ўзяць у рукі буклеты з імёнамі герояў на Алеі Славы, што на плошчы Перамогі, і стаць у тым парадку ў рад, у якім яны пастаўлены на плошчы. Во дзе прыйшлося разам успамінаць тое, чаго не ведалі!
На аўкцыёне было яшчэ цікавей. Нягледзячы на тое, што нас слухалі, затаіўшы дыханне, што мы цудоўна спявалі і далі школьнікам памаляваць уволю, як у дзяцінстве, наш маршрут не “куплялі”. І крыўдаваць не было чаго. У Чырвоным Беразе былі амаль што ўсе нашы краязнаўцы. І Чырвоны Бераг побач — рукой падаць. А сёння на кірмашы эколагі-краязнаўцы Лідзіі Міхайлаўны Пазняк з гімназіі № 1 расказвалі пра сваю вандроўку на Блакітныя азёры, сярод якіх Мёртвае возера. Краязнаўцы Валерыі Янаўны Ткачук з 25-й школы ўдала зрабілі рэкламу археалагічным раскопкам. Пошукавы атрад “Абеліск” са стрыманасцю сур’ёзных хлопцаў паказаў відэа пра раскопкі на Сінявінскіх вышынях, што пад Санкт-Пецярбургам. Нечакана! На мове жэстаў і рук дзеці са школы-інтэрната для дзяцей з парушэннямі слыху расказалі пра нашы Кісялевічы — пра музей міліцэйскага батальёна, пра закінутыя бункеры і службовых сабак. А колькі яшчэ цікавага ёсць на свеце! Галасаванне прайшло: не, не ў Чырвоны Бераг хочуць нашы турысты-краязнаўцы. Хочуць паглядзець больш за ўсё на Мёртвае возера ў Блакітным запаведніку.
Але па агульных выніках мы з археалагічнай экспедыцыяй набралі балаў больш за ўсіх, а гэта азначае не толькі тое, што мы лепш пастараліся, але і тое, што дзеці маюць правільны, адэкватны інтарэс. Мы — за гісторыю, але супраць вайны. Прыйдзе лета, і мы зноў адправімся па сваіх маршрутах: хто — запаведную прыроду вывучаць, хто — гісторыю з археолагамі адкопваць, а хто — капаць і адкрываць імёны невядомых салдат апошняй вайны. І дай бог, каб тая вайна была сапраўды апошняй на нашай зямлі, бо радасна бачыць, як дзеці радуюцца, а не расказваюць пра вайну, якую бачылі сваімі вачыма.

Людміла ДАБРАВОЛЬСКАЯ,
Цэнтр турызму, краязнаўства і экскурсій дзяцей Бабруйска.