Серада. Апошні ўрок. Настрой непрацоўны. Хутка трэніроўка. Але факультатыў пра падарожжы. Куды адправімся на гэты раз? “Давайце ў цёплыя краіны”, — чуваць прапанову з апошняй парты.
“Добра, — пагаджаецца настаўнік, — хочаце экзотыкі? Будзе вам экзотыка”. І лёгкім рухам рукі ён дастае з-пад свайго стала вялізнага смаўжа. Так пачынаецца віртуальнае падарожжа ў свет экзатычных жывёл і свет экалагічных праблем. Сёння з вучнямі на занятках насельнікі цёплых краін — смоўж ахаціна і аксалотль.
Дзіўны смоўж адпраўляецца ў пластмасавы кантэйнер, дзе для яго прыгатаваны пачастунак — зялёнае мяккае лісце салаты. Ён абследуе тэрыторыю, толькі зрэдку флегматычна рэагуючы на ажыўленне, што пануе навокал. Яго памеры зачароўваюць: у прыродзе ён можа дасягаць 20—30 см. Вымяраем лінейкай паўзучы цуд. Пакуль яшчэ маленькі — усяго толькі 11—12 сантыметраў. Але ў нашай мясцовасці смаўжа з ракавінай больш за дзесяць сантыметраў таксама сустракаеш не кожны дзень. Таму ўся ўвага — да нашага госця і да аповеду настаўніка. Плаўныя, павольныя рухі малюска, якія амаль гіпнатызуюць, крыху прытарможваюць актыўных даследчыкаў прыроды.
Настаўнік, усміхнуўшыся, працягвае расказваць:
— Ахаціна — не проста дзіўны малюск. Ён сімвалізуе адну з сучасных экалагічных праблем. Гэтыя смаўжы, якіх вязуць па ўсім свеце як хатніх гадаванцаў, становяцца небяспечнымі для розных экасістэм. У краінах з цёплым кліматам такія хатнія гадаванцы, трапляючы ў дзікую прыроду, могуць хутка размнажацца і выцясняць мясцовыя віды. Напрыклад, на астравах у Ціхім акіяне яны сталі сапраўднай бядой для мясцовых раслін.
— Атрымліваецца, смоўж — гэта не толькі экзотыка, не толькі цікавы гадаванец, але і праблема? — зацікаўлена пытаецца непаседлівы Мікіта.
— Іменна так, — адказвае настаўнік. — Прырода вельмі далікатная. Як лёгка яна стварае дзіўныя віды, гэтак жа лёгка яны могуць знікнуць. Таму мы павінны быць асцярожнымі і адказнымі ў сваіх дзеяннях. Але вернемся да нашага госця. Ахаціна не толькі выклікае трывогу ў эколагаў, але і карыстаецца папулярнасцю ў касметолагаў. Так-так, слізь, якую выдзяляюць некаторыя віды смаўжоў, спецыялісты выкарыстоўваюць у вытворчасці сродкаў па доглядзе скуры.
Клас са здзіўленнем глядзіць на смаўжа, які павольна паўзе. Яго плаўныя рухі нібы адлюстроўваюць мудрасць прыроды, нагадваючы аб важнасці гармоніі і беражлівых адносін да навакольнага свету.
З суседняга слоіка з вадой на дзяцей уважліва глядзіць маленькімі вочкамі дзіўная хвастатая істота з характэрнымі нарасцямі замест вушэй і з усмешкай ва ўвесь твар. І гэта не мульцяшны Лунцік, а рэальны незвычайны жыхар мексіканскіх азёр — аксалотль. Ён не толькі прыцягвае ўвагу шасціклашак сваім вычварным выглядам, але і ўражвае суперздольнасцямі. Гэта не дарослае земнаводнае, а лічынка-пераростак, якая можа жыць у такім стане шмат гадоў, яшчэ і размнажацца. Гэты персанаж умее адгадоўваць пашкоджаныя органы і страчаныя часткі цела, напрыклад, лапкі ці хвост. Ну чым не казачны дракончык?
— А чаму аксалотлі такія рэдкія?— пытаецца Даша з першай парты.
— Добрае пытанне, — усміхаецца настаўнік. — У дзікай прыродзе іх засталося вельмі мала. Прычыны тыя ж, што і ў многіх знікаючых відаў: забруджванне вадаёмаў, разбурэнне натуральнага асяроддзя пражывання і ўмяшанне чалавека.
Мексіканскія азёры, дзе яны жывуць, моцна пацярпелі ад чалавечай дзейнасці. Таму зараз аксалотляў можна сустрэць галоўным чынам у няволі, у навуковых лабараторыях і ў акварыумістаў. Іх вывучэнне дапамагае вучоным зразумець, як можна аднавіць экасістэмы і як можна прымяніць унікальныя здольнасці аксалотляў у медыцыне, напрыклад, для аднаўлення тканак у хворых людзей.
— Дык што, яны і нам могуць дапамагчы адгадоўваць канечнасці, як у фантастычных фільмах?— са здзіўленнем перапытвае Жэня.
Настаўнік смяецца:
— Ну, пакуль гэта здаецца фантастыкай, але даследаванні ў гэтай галіне актыўна вядуцца. Вучоныя спрабуюць разгадаць сакрэты гэтых дзіўных істот.
Заняткі завяршаюцца, але пытанні не спыняюцца. Дзеці зацікаўлена абмяркоўваюць, як цесна звязаны экзатычныя жывёлы і праблемы экалогіі, як дзеянні чалавека ўплываюць на навакольны свет. Нехта ўжо строіць планы набыць акварыум з аксалотлем, а хтосьці хоча завесці сабе смаўжа — пакуль толькі вінаграднага. А нехта сур’ёзна задумаўся аб тым, наколькі важная ахова прыроды.
Калі званок апавяшчае заканчэнне факультатыву, настаўнік падсумоўвае:
— У свеце так многа дзіўных істот і загадак. Падарожнічаючы, мы не толькі адкрываем новыя месцы, але і вучымся цаніць свет, які нас акружае. Няхай кожная наша паездка, нават віртуальная, нагадвае нам пра тое, як важна клапаціцца пра планету. Бо экзотыка — гэта не толькі прыгажосць, але і адказнасць.
Дзеці збіраюцца і, абмяркоўваючы пачутае, накіроўваюцца да выхаду. Дзень скончыўся на незвычайнай ноце, нагадаўшы аб важнасці ведаў не толькі пра далёкія краіны, але і пра экалагічны баланс, ад якога залежыць будучыня нашай планеты.
Такія моманты на ўроках — гэта не проста новыя веды, а сапраўднае адкрыццё для дзяцей, якое дазваляе ім адчуць чараўніцтва прыроды і яе бязмежную разнастайнасць!
Андрэй ПАХОМЕНКА,
настаўнік біялогіі Чавускай абласной сярэдняй школы Магілёўскай вобласці
Фота аўтара
