Пра маладога беларускага кінарэжысёра Ірыну Брэль мне давялося даведацца ў ліпені мінулага года, калі ў сталічным кінатэатры “Перамога” адбылася прэм’ера яе поўнаметражнага мастацкага фільма “Зло” па матывах аднайменнага апавядання рускага пісьменніка Сямёна Пад’ячава. Тады Ірына Брэль прымусіла па-сапраўднаму здзівіцца айчынную кінасупольнасць: і тым, што зняла сваю карціну выключна на свае сродкі (фільм абышоўся ёй прыблізна ў 3 тысячы долараў), і тым, што змагла згуртаваць вакол сябе каманду прафесіяналаў (у стужцы зняліся прафесійныя акцёры Іван Трус, Андрэй Дабравольскі, Аляксандр Вяргун, Кацярына Ергулевіч, Марыя Ісаева), і тым, нарэшце, што для свайго дэбюту ў мастацкім кіно выбрала вельмі нялёгкую, зусім не “папкорнаўскую” тэму — адвечнай барацьбы дабра і зла ў адным асобна ўзятым чалавеку, у сям’і, у соцыуме, у гісторыі. У аснове сюжэта карціны ляжыць трагічная гісторыя сялянскай сям’і Лявона і Агаф’і. Іх крохкаму шчасцю, увасабленнем якога з’яўляецца іх любімы маленькі сынок, раптоўна прыходзіць канец, калі Агаф’ю аднойчы ў лесе гвалтуюць, пры гэтым яна яшчэ і зацяжарвае ад гвалтаўніка. З гэтага моманту цёмнае зло пачынае пераследаваць бедную сям’ю. Злыя пачварныя сілы апаноўваюць душу Лявона, які сваім пастаянным недавер’ем і ўжо ўнутрысямейным насіллем гоніць Агаф’ю на той свет… (Апавяданне Сямёна Пад’ячава “Зло” было напісана ў 1909 годзе. Аб ім у свой час прыхільна адгукаўся Максім Горкі.)
І вось надоечы інтэрнэт абляцела чарговая гучная навіна ад Ірыны Брэль: фільм “Зло” трапіў у конкурсную праграму прэстыжнага кінафестывалю “Літаратура і кіно” ў расійскай Гатчыне. Гэты форум сёлета пройдзе ўжо 21 раз. Разам са “Злом” за галоўную ўзнагароду будуць змагацца яшчэ 10 поўнаметражных мастацкіх стужак, створаных вядомымі ў расійскай кінаіндустрыі асобамі і непараўнаных з беларускім фільмам па бюджэце: “Дзядуля маёй мары” Аляксандра Стрыжэнава, “Дзве жанчыны” Веры Глаголевай, “Браты Ч” Міхаіла Угарава, “Клетка” Элы Архангельскай, “Ахвота жыць” Сяргея Ніканенкі і інш. Конкурсны паказ беларускай карціны “Зло” адбудзецца ўжо ў гэты панядзелак, 20 красавіка, у гэты ж дзень публіцы Гатчынскага кінафестывалю пакажуць фільм “Дзве жанчыны” Веры Глаголевай.
Наш карэспандэнт пагутарыў з Ірынай Брэль за некалькі дзён да яе адлёту на фестываль у Гатчыне.
— Ірына, камусьці можа падацца, што ваш шлях у кіно быў такім бязвоблачным і вы не ведалі на гэтым шляху ніякіх перашкод: скончыўшы двухгадовыя курсы ў Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў і атрымаўшы дыплом па спецыяльнасці “Рэжысёр відэафільма”, вырашылі зняць кіно; сабралі бог ведама якім чынам прафесійную каманду і знялі яго; з поспехам прадэманстравалі фільм спачатку мінскай публіцы, а праз паўгода вас з вашай стужкай запрашаюць ужо на прэстыжны кінафестываль у Расію… Ну, быццам нейкая амерыканская мара па-беларуску! І гэта пры тым, што нашы кінарэжысёры-пачаткоўцы спрэс скардзяцца, маўляў, як цяжка сёння выбіцца ў людзі. У вас сапраўды было ўсё так лёгка?
— Гэта не было лёгка. Яшчэ задоўга да таго, як атрымаць адукацыю ў Акадэміі мастацтваў, я адвучылася пяць гадоў у Беларускім дзяржаўным аграрным тэхнічным універсітэце на эканаміста. Але ўжо недзе на трэцім курсе зразумела, што гэтая прафесія, усе гэтыя лічбы і падлікі — не маё (хаця давалася мне ўсё гэта дастаткова лёгка). Я ўсё часцей тады пачала азірацца ў сваё дзяцінства, калі пісала вершы, апавяданні… Дарэчы, адно вельмі дарагое для мяне апавяданне, якое я напісала яшчэ ў школе, пазней перарасло ў сцэнарый, па якім я мару калі-небудзь зняць, магчыма, свой самы значны фільм, але гэта тэма асобнай гутаркі. Плюс да ўсяго тады ў мяне нарадзілася першае дзіця, і гэта наогул цалкам зыначыла маё разуменне і 
ўсведамленне жыцця. Я ўжо дакладна ведала, чаго хачу: гаварыць з людзьмі пра іх чалавечыя праблемы, гаварыць пра тое добрае і злое, што ёсць вакол нас, але што мы часта не заўважаем і не бачым… І ўрэшце я паступіла на курсы ў Акадэмію мастацтваў. Праўда, калі праз два гады выйшла з акадэміі, проста разгубілася. Я не ведала, куды ісці.
— Чаму?
— Таму што ў нас ёсць фактычна толькі адна дарога — на “Беларусьфільм”, а там рэжысёраў і сцэнарыстаў і без мяне хапала, там апрыёры мне нічога не свяціла. І ў мяне сапраўды там нічога не атрымалася, я ўсё ж схадзіла туды са сваім дыпломам. Але тады мне вельмі пашанцавала: я трапіла ў якасці асістэнта рэжысёра на праект Белтэлерадыёкампаніі “Украсці Бельмандо”. Гэта быў каласальны вопыт. Менавіта там я зразумела, як робіцца вялікае кіно. Там, літаральна на здымачнай пляцоўцы, я пачала пісаць сцэнарый да фільма “Зло”. І там жа я знайшла для свайго будучага фільма прафесійных акцёраў (Андрэя Дабравольскага, Івана Труса, Сашу Вергуна), якія, на маё вялікае здзіўленне, не вагаючыся, пагадзіліся прыняць удзел у здымках стужкі “Зло”, хаця я іх адразу папярэджвала, што гэта мая дэбютная работа, што ўсё будзе, па сутнасці, толькі на адным энтузіязме, але зняць менавіта гэты фільм для мяне вельмі важна. Гэта потым ужо Андрэй Дабравольскі прызнаўся, што ў іх, прафесіяналаў, ёсць такое негалоснае правіла дапамагаць пачаткоўцам. Неўзабаве знайшлася і актрыса на галоўную ролю — тады яшчэ студэнтка акадэміі Кацярына Ергулевіч, аператар-пастаноўшчык — таксама тады яшчэ студэнт Арцём Кучынскі, які потым прадставіў сваю работу ў “Зле” ў якасці дыпломнай. І калі я нарэшце дапісала сцэнарый, мы пачалі здымаць. Здымкі, трэба сказаць, праходзілі не зусім гладка. З прычыны занятасці акцёраў яны расцягнуліся на цэлыя паўтара года, хаця, па сцэнарыі, у фільме і павінны былі быць і зіма, і восень, і лета, і вясна… Потым яшчэ паўтара года спатрэбілася на мантаж, агучку і ўсё астатняе. І, шчыра кажучы, былі такія моманты, калі хацелася нават усё кінуць, бо не хапала ні магчымасцей, ні сіл, ні часу, ні сродкаў. Але мы ўсё-такі давялі справу да канца.
— Наколькі ведаю, здымкі праходзілі ў адной з глухіх палескіх вёсак…
— Так, тую вёску і той вясковы дом, які — гэта была мая прынцыповая пазіцыя — павінен быў быць такім жа старым і лядашчым, як і ў апавяданні Пад’ячава, мы шукалі вельмі доўга. Добра памятаю, як мы ўпершыню пераступілі яго парог, зайшлі ў сенцы і наш аператар Арцём Кучынскі, убачыўшы скрозь дзірчаты дах неба, усклікнуў: “Божа, як здорава!” Нас, гарадскіх, тады вельмі здзівіла, што яшчэ ёсць такія хаты. Адна палова даху там зусім прадзіравілася, а другая была пакрыта такімі драўлянымі лагамі. Але гэта ўсё ж быў жылы дом! І гаспадары, 52-гадовы муж і 50-гадовая жонка, якія падчас здымак час ад часу вымушаны былі жыць у суседзяў, надумалі, нарэшце, перакрыць хату шыферам. Ужо і шыфер стаяў у двары, усё было гатова да рамонту, а мы ўсё здымалі… Бліжэй да канца здымак гаспадары хацелі ўжо толькі аднаго — каб мы хутчэй адтуль з’ехалі.
— Прэм’ерныя паказы “Зла” ў сталічным кінатэатры “Перамога” і кінатэатрах Мінскай вобласці ў мінулым годзе сабралі нядрэнную аўдыторыю. Чым вы самі тлумачыце гэты поспех, калі ўлічыць, што ў фільма не было рэкламы?
— Шчыра кажучы, я і сама не спадзявалася на гэты поспех… Прыемныя неспадзяванні пачаліся адразу пасля таго, як ужо цалкам гатовы фільм я паказала свайму выкладчыку, з якім і сёння падтрымліваю цёплыя адносіны, прафесару Уладзіміру Забелу. Зрабіўшы сякія-такія заўвагі (я іх, безумоўна, пасля ўлічыла), ён настойліва параіў мне ісці з фільмам у Мінкультуры, каб атрымаць там пракатнае пасведчанне. Сказаў мне проста: “Добры ў цябе атрымаўся фільм”. Неверагодна, але пракатнае пасведчанне мне далі літаральна за некалькі дзён! Калі я прыйшла ў “Кінавідэапракат” і стала тлумачыць, што фільм “Зло” варты пракату хоць бы па той прычыне, што ён беларускі, у ім заняты выключна беларускія акцёры і ў ім узнімаюцца актуальныя для нашага грамадства праблемы, мне адказалі, маўляў, усё гэта добра, але ж вы ведаеце, ШТО любяць глядзець сёння нашы людзі ў кінатэатрах. Зусім не сямейныя драмы… У рэшце рэшт мы пагадзіліся на тым, што яны возьмуць мой фільм у пракат у “Перамозе” роўна на 3 дні: калі людзі прыйдуць, кантракт будзе падоўжаны і фільм пакоціцца па беларускіх кінатэатрах далей. Папраўдзе, для мяне нават тыя 3 дні — гэта было нешта каласальнае! Я вельмі рыхтавался да той прэм’еры, перажывала, баялася, што з трэскам правалюся… А людзі ўзялі ды прыйшлі! Я так разумею, што публіцы было проста цікава: поўнаметражную стужку зняла дзяўчына, прычым зняла не проста нейкі там забаўляльны фільм, а цяжкую сямейную драму, прычым зняла без якой-небудзь дапамогі спонсараў, а на свае сродкі… Што такое яна там магла зняць? Але сёння, калі мяне запрасілі на фестываль у Гатчыне, я разумею яшчэ і тое, што мой фільм сапраўды атрымаўся сур’ёзны. У тым сэнсе, што, акрамя сюжэту і структуры, у фільме ёсць яшчэ і так званая мастацкая пабудова. Інакш на фестываль “Літаратура і кіно” яго проста не ўзялі б. І тым большым было маё здзіўленне, калі я азнаёмілася з конкурснай праграмай сёлетняга Гатчынскага кінафестывалю. Бюджэт усіх астатніх фільмаў, заяўленых у ёй, пачынаецца з 700 тысяч долараў. Значыць, справа не толькі ў грашах! Значыць, тыя, хто адабраў маю карціну на фестываль, убачылі ў ім нешта больш важнае чым грошы… Шчыра кажучы, я проста не верыла, што гэта ўсё адбылося са мной і з маім фільмам. Да апошняга чакала, пакуль яны мне не выслалі білеты на самалёт: а можа, гэта якісьці жарт… У мяне ж ужо быў горкі вопыт, калі “Зло” не ўзялі летась на нацыянальны конкурс у рамках “Лістапада”. Не, не жарт. Я пакажу “Зло” ў Гатчыне. І ўжо толькі гэта адно — паехаць туды, прэзентаваць там фільм вельмі аўтарытэтным людзям, урэшце, пазнаёміцца з гэтымі людзьмі, павучыцца ў іх — для мяне вялікая перамога.
— Ірына, вернемся канкрэтна да вашага фільма “Зло”. Чаму менавіта Сямёна Пад’ячава, гэтага “рускага сялянскага пісьменніка”, як напісана ў Вікіпедыі, вы ўзялі за літаратурную аснову кінастужкі? Гэта была нейчая падказка?
— Не. Калі вучылася ў Акадэміі мастацтваў, я захапілася класічнай літаратурай і проста выпадкова трапіла на апавяданне “Зло” Сямёна Пад’ячава. І яно настолькі мяне ўразіла сваёй шчырасцю, стылем, а галоўнае — нейкім неверагодным адкрыццём, што ўсё гэта напісана і пра нас, сённяшніх, тых, хто жыве праз сто гадоў… Разумееце, час ідзе, цячэ, а праблемы застаюцца. І, напрыклад, праблема зла, якая губіць чалавечыя сем’і, праблема гвалту ў сям’і, праблема ненармальных адносін мужа і жонкі — яны не становяцца меншымі. Іншым разам здаецца, што яны становяцца яшчэ больш балючымі, чым раней. Мне самой не раз даводзілася бачыць, як пакутуюць мае сяброўкі, які маральны і фізічны гвалт яны церпяць у сваіх сем’ях. І таму ў сваім фільме я паспрабавала як бы спраецыраваць гісторыю, якую расказаў Сямён Пад’ячаў у сваім апавяданні, на наш час, правесці паралель паміж яго часам і нашым часам. Мой фільм пачынаецца так, быццам гэта і сапраўды пачатак мінулага стагоддзя, Лявон і Агаф’я нават гавораць на старарускай мове, як у Пад’ячава, з усімі гэтымі “глышка на глышке”… А чым бліжэй канец фільма, тым вастрэй мы адчуваем, што гаворка ідзе пра наш з вамі час. І героі гавораць ужо на амаль сучаснай рускай мове, толькі ў яе вясковым варыянце.
— А што гэта, дарэчы, такое — “глышка на глышке”?
— Гэта так казалі пра лёд замерзлы, едучы па якім, страшэнна тросся любы вясковы транспарт.
— У сваёй карціне вы перарабілі сюжэт літаратурнай крыніцы…
— Так, бо Пад’ячаў нам не пакідае ніякай надзеі. Пры родах Агаф’я памірае, а Лявон, у якім раз’юшана лютуе звер, забівае яшчэ і немаўля. Яно ўсё зразумела ў такім выпадку — яго пакараюць. Але ў чым вінаваты старэйшы хлопчык, які застаецца адзін? Што яго цяпер чакае ў гэтым злым свеце? Я павярнула ў іншы бок. Калі памірае Агаф’я, унутры Лявона ўпершыню адбываецца вось гэта: “Што ж я нарабіў! Што ж я нарабіў! О, божа!” Першы светлы праменьчык, які не дае яму забіць дзіця… Ён будзе цяпер усё жыццё пакутаваць, разумеючы, што давёў жонку да смерці, гадуючы двух хлопчыкаў — аднаго свайго і другога чужога… Але гэта ўжо будзе не той Лявон, які забіў Агаф’ю. І гэта будзе ўсё-такі перамога дабра над злом.
— Якой вы бачыце аўдыторыю фільма “Зло”?
— Ведаеце, спачатку я думала, што фільм зацікавіць перш за ўсё жанчын. Але шэраг арганізаваных абласным кінапракатам мерапрыемстваў, на якія мы прыязджалі разам са здымачнай групай, паказалі, што і мужчын ён чапляе. А на адным з паказаў у рамках “Пакроўскага кірмашу” пасля прагляду ў зале падняўся малады, гадоў 30-ці, мужчына, нічога ў нас не пытаўся, а проста сказаў: “Я зразумеў, пра што і пра каго гэты фільм. Гэты фільм пра слабых мужчын”. І яно ж сапраўды ў пэўным сэнсе так: калі б Лявон хоць крыху больш верыў у сябе і ў Агаф’ю, такой жудаснай трагедыі ў іх сям’і не адбылося б.
— На ваш погляд, які ён — ідэальны свет?
— Той, у якім няма зла, здрадніцтва, хлусні… Для мяне, напрыклад, калі я думаю пра сваіх дзяцей, самае галоўнае — каб яны не хлусілі. Ідэальны свет — гэта свет, у якім людзі глядзяць адно аднаму ў вочы. Як жа часта людзі нібыта размаўляюць, а вачэй не бачна. Ідэальны свет — гэта свет, дзе людзі сябруюць і не зайздросцяць адно аднаму, не трымаюць за спінай камень ці ў кішэні кукіш, а шчыра радуюцца поспехам іншых. Ідэальны свет — гэта свет, дзе не ўсё вырашаюць грошы. Ідэальнага свету, на жаль, не бывае…
— Як на сённяшні дзень вы ідэнтыфікавалі б сваё месца ў кінематографе? Як называецца ваша кінематаграфічная дзялянка? Беларускае незалежнае кіно? Беларускі арт-хаус?
— Я зусім не думаю пра ўсё гэта. Не належу ні да якіх тусовак. Я проста хачу крышачку змяніць гэты свет. Магчыма, вы будзеце смяяцца, але я ўпэўнена: калі ўсе мы, кожны з нас, будзем нешта спрабаваць рабіць да лепшага, у нас нешта ў выніку атрымаецца… Вось вы пыталіся ў мяне толькі што пра ідэальны свет. Няхай яго і не можа быць у прынцыпе, але да яго трэба імкнуцца. Я, напрыклад, веру, што праз экраннае мастацтва можна дапамагчы людзям.
— Калі і дзе можна будзе ўбачыць “Зло”?
— У чэрвені — ліпені фільм з’явіцца ў інтэрнэце. Прыблізна тады ж і на DVD.
— Дзякуй вялікі за гутарку. Поспехаў вам на кінафестывалі ў Гатчыне!
Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
