Для стварэння праблемных сітуацый на ўроку і павышэння матывацыі вучняў настаўнік фізікі сярэдняй школы № 1 Фаніпаля Максім Дубіна выкарыстоўвае эксперыменты і павялічвае колькасць даследаванняў. І гэта толькі пачатак эксперыментальнай навуковай дзейнасці: па кожнай з пройдзеных тэм школьнікі абараняюць уласныя праекты і праводзяць доследы, дэманструючы педагогу бездакорныя веды. Падрабязнасці – у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.
— Максім Віктаравіч, фізіка — не самы лёгкі прадмет. Як у школьнікаў развіць матывацыю да яе вывучэння?
— А што вы помніце пра свае ўрокі фізікі ў школе? Хутчэй за ўсё, толькі тое, што рашалі складаныя, незразумелыя задачы і часам праводзілі нейкія эксперыменты. Менавіта гэта больш за ўсё і падабаецца многім дзецям на ўроках фізікі. І менавіта эксперыментамі ў першую чаргу можна зацікавіць навучэнцаў.
Мы, настаўнікі фізікі, павінны навучыць дзяцей рашаць як простыя, так і складаныя задачы. Але да складаных заданняў не ўсе гатовы. Для таго каб развіць у вучняў матывацыю, прымяняю наступныя падыходы: разнастайнасць эксперыментальных заданняў; насычэнне ўрокаў больш простымі, хуткімі ў рашэнні задачамі; выкарыстанне заданняў, рашэнне якіх не патрабуе спецыфічных ведаў і можа быць атрымана з жыццёвага вопыту.
Пытанне ад Эйнштэйна
— Мой асноўны падыход у падрыхтоўцы да ўрока — гэта напаўненне яго зместу зразумелымі для навучэнцаў заданнямі. Важна выбудаваць ланцужок заданняў так, каб іх узровень складанасці паступова павышаўся. Такога падыходу прытрымліваюся не толькі я: мае погляды падзяляе настаўнік фізікі сярэдняй школы № 1 Смілавіч
Анатоль Шабусаў. За апошнія гады мы разам падрыхтавалі розныя метадычныя матэрыялы для 7-х, 8-х і 9-х класаў. Іх ключавая ідэя — падбор задач да кожнай тэмы, прычым заданні пабудаваны па нарастанні ўзроўню складанасці з максімальным ахопам усіх магчымых сітуацый. Абмеркаванне тэмы ўрока можна пачаць з праблемнай сітуацыі, напрыклад, спытаць: чаму за ўсю гісторыю чалавецтва на дне Марыянскай упадзіны пабывалі тры чалавекі, а на Месяцы — дванаццаць? Чаму Альберт Эйнштэйн не вельмі ўзрадаваўся Нобелеўскай прэміі? Як ураўнаважыць швабру на пальцы?
Пры знаёмстве з новай тэмай стараюся, каб асноўная інфармацыя была агучана не менш за тры разы. Напрыклад, можам з вучнямі паглядзець кароткі відэаролік па тэме, абмеркаваць яго, а затым заканспектаваць асноўную інфармацыю. Задачы, якія мы рашаем, могуць быць разнастайнымі. Напрыклад, пры вывучэнні тэмы “Цэнтр цяжару” вызначаем, у якім пункце трэба падперці метровую лінейку, на краі якой размешчаны брусок, каб яна была ў раўнавазе. А затым правяраем рашэнне эксперыментальна.
— Паспяховы ўрок — які ён для вас? У якім выпадку будзеце задаволены тым, як прайшлі заняткі?
— Паспяховы ўрок — гэта калі ўдалося дасягнуць усяго, што было запланавана не толькі настаўнікам, але і навучэнцамі. Таму для паспяховасці ўрока неабходна як мінімум наяўнасць планаў і мэт ва ўсіх удзельнікаў адукацыйнага працэсу, а таксама сродкаў іх дасягнення. Настаўнік павінен прадумаць змест урока, формы работы, якія будуць выкарыстаны, ацаніць, ці рэальна ўсё паспець за адведзеныя 45 мінут. Вопытныя настаўнікі ведаюць, што ўрок, які прайшоў па спланаваным сцэнарыі, хутчэй, выключэнне з правіла.
Каб заняткі былі паспяховымі, яны не абавязкова павінны ісці па плане. Я буду задаволены ўрокам, калі навучэнцы на ім даведаюцца нешта новае ці нечаму новаму навучацца, а ў канцы ўрока ва ўсіх будзе добры настрой. Здараецца, што па тых ці іншых прычынах вучні не гатовы прыступіць да запланаваных заняткаў, бо ім трэба выгаварыцца па пытаннях, якія трывожаць. У такім выпадку перанакіроўваю асноўны час на выхаваўчы кампанент. І нават такі ўрок, на якім не дасягнуты асноўныя адукацыйныя задачы, я лічу паспяховым, бо дзеці засталіся пачутымі, разабраліся са сваімі трывогамі, а значыць, наступным разам будуць з задавальненнем працаваць.
Даследаванні і праекты
— Якое значэнне ў адукацыйным працэсе адводзіце фізічнаму эксперыменту?
— Фізічны эксперымент — гэта самы спецыфічны сродак павышэння матывацыі да вучэбнай дзейнасці. Яго значэнне для школьнай фізікі вельмі вялікае. Эксперымент можна выкарыстоўваць для стварэння праблемнай сітуацыі. Напрыклад, можна ўзняць пытанне: чаму галагенавая лямпа, калі яе паднесці да катушкі Тэслы, пачынае свяціцца без усялякіх правадоў? Значнасць эксперымента павышаецца, калі раздаць навучэнцам абсталяванне — гэта ўжо франтальны фізічны эксперымент. У нас прадугледжаны абавязковыя лабараторныя работы на кожным годзе навучання. Падчас іх дзеці працуюць з абсталяваннем, на практыцы правяраючы атрыманыя веды. Такія ўрокі заўсёды праходзяць бурна і ажыўлена. Я і Анатоль Шабусаў лічым, што на ўроках фізікі асаблівую ўвагу трэба ўдзяляць даследаванням — спецыяльна арганізаванай эксперыментальнай дзейнасці, падчас якой навучэнцы вывучаюць розныя заканамернасці.
Рэспубліканская алімпіяда па фізіцы на ўсіх этапах уключае заданні практычнага характару, якія звязаны з даследаваннем пэўных з’яў. Так, у 7 класе пры вывучэнні тэмы “Раўнамерны рух” прапануем школьнікам даследаваць рух паветранага пузыра ў доўгай шкляной трубцы, якая запоўнена вадой. Дзеці не толькі прымяняюць веды па тэме, але і вучацца даказваць раўнамернасць руху ў ходзе апрацоўкі вынікаў эксперымента. Падобных даследаванняў можна прапанаваць многа. Абагульніўшы нашы напрацоўкі за апошнія некалькі гадоў, мы з Анатолем Шабусавым прыйшлі да высновы, што неабходна стварыць для 7 класа праграму факультатыўных заданняў, якія будуць насычаны падобнымі даследаваннямі.
Дзякуючы падтрымцы Мінскага абласнога інстытута развіцця адукацыі, нам удалося дапоўніць змест факультатыўных заняткаў актуальнымі праектнымі заданнямі. Сёння сумесна з Паркам высокіх тэхналогій рэалізуем праект па апрабацыі гэтага факультатыўнага курса ў розных школах краіны.
Акрамя фізічнага эксперымента навучэнцы выконваюць праектныя заданні, якія абараняюць пасля завяршэння кожнага вывучанага раздзела. Як правіла, абарона праектаў супадае з канцом чвэрці. Такія ўрокі яркія і насычаныя. З апошніх праектаў мне запомніліся лямпачка з грыфеля алоўка, самаробны тэрмас, фантан Герона.
— Работа з матываванымі дзецьмі патрабуе асаблівага падыходу. У чым яе адрозненне ад работы са школьнікамі, якія не цікавяцца фізікай? На чым робіце акцэнт?
— Матываваныя дзеці хутка звяртаюць на сябе ўвагу. Як правіла, гэта тыя самыя навучэнцы, якія выконваюць усе прапанаваныя настаўнікам заданні і наведваюць усе дадатковыя заняткі па прадмеце, у прыватнасці, факультатывы. Асноўная работа з такімі школьнікамі праходзіць у суботу падчас факультатываў (7—8 класы) і заняткаў у межах работы нашага школьнага навуковага таварыства “Пошук” (9—11 класы). Непасрэдна на ўроках для такіх дзяцей ствараюцца камфортныя ўмовы для самастойнай работы з рэдкімі кансультацыямі настаўніка. Як правіла, на этапе вывучэння новай тэмы матываваныя школьнікі працуюць разам з класам, а далей — самастойна.
Сустракаемся ў суботу
— Вашы навучэнцы — пастаянныя ўдзельнікі турніраў юных фізікаў і прадметных алімпіяд. Алімпіяднікі і турніршчыкі разам рыхтуюцца да такіх інтэлектуальных спаборніцтваў ці асобна? У чым адрозненне алімпіядных задач ад турнірных?
— Часта дзеці, якія ўдзельнічаюць у алімпіядах і ў турнірах, — гэта адны і тыя ж навучэнцы. Аднак падрыхтоўка да турніру і алімпіяды — два зусім розныя працэсы, якія могуць як дапамагаць адзін аднаму, так і перашкаджаць. Асноўная работа з адоранымі навучэнцамі адбываецца ў суботу, калі мы не абмежаваны адным урокам. У гэты ж дзень праходзяць факультатывы. Гэта спрыяе зносінам дзяцей з розных класаў, якіх аб’ядноўвае цікавасць да фізікі. З гэтай групы навучэнцаў мы вырасцілі алімпіяднікаў і турніршчыкаў. Тэрміны правядзення турніраў і розных этапаў алімпіяд не супадаюць, што пры падрыхтоўцы дазваляе па чарзе ўдзяляць больш увагі то алімпіядзе, то турніру.
Пасля правядзення другога этапу рэспубліканскай алімпіяды ўжо разумеем, хто прайшоў на абласны этап, і зыходзячы з гэтага прымаем рашэнне, хто ідзе ў асноўны склад турнірнай каманды. Такім чынам, падрыхтоўка вядзецца сістэматычна на працягу года, і ў залежнасці ад таго, якое мерапрыемства бліжэйшае па часе, рашаем ці алімпіядныя, ці турнірныя задачы.
У чым прынцыповае адрозненне алімпіядных задач ад турнірных? Алімпіядная задача мае канкрэтнае рашэнне і адказ, а турнірная — гэта адкрытая даследчая задача, у якой няма выразнага адказу, часта нават няма дакладнага разумення, што менавіта і як трэба даследаваць. Бывае і так, што вучням самім трэба прыдумаць неабходнае абсталяванне і сабраць яго з падручных сродкаў. Гэта станоўча ўплывае на інжынерныя навыкі школьнікаў.
— Максім Віктаравіч, наколькі рэальна інтэграваць ва ўрокі фізікі рэгіянальны кампанент? Ці ўлічваеце гэта, складаючы задачы?
— Рэгіянальны кампанент рэальна інтэграваць у некаторыя ўрокі. Можна выкарыстаць нейкую мясцовую гісторыю, абаперціся на інфармацыю пра прадпрыемствы, што знаходзяцца ў раёне, стварыць праблемную сітуацыю. Напрыклад, увесці паняцце “сярэдняя хуткасць механічнага руху” можна на прыкладзе руху цягнікоў, а затым на пэўным этапе ўрока звярнуць увагу навучэнцаў, што самыя хуткія рэгіянальныя цягнікі збіраюць на заводзе “Штадлер Мінск”, які знаходзіцца ў нашым Фаніпалі. А, напрыклад, вывучаючы атмасферны ціск, абмяркоўваем, чаму ў Фаніпалі ён звычайна ніжэйшы за норму. Асаблівае месца займаюць тэмы, якія можна звязаць з тымі ці іншымі вытворчымі працэсамі, што рэалізуюцца ў краіне. Так, пры вывучэнні тэмы “Механічная магутнасць” у 7 класе разглядаем магутнасць рухавікоў розных мадэлей трактара “Беларус”, вырабленых на МТЗ. Вывучаючы тэму “Дзеянні электрычнага току”, дзеці даведваюцца аб укараненні электрарухавікоў у аўтобусы, якія вырабляюцца МАЗам, і нават у кар’ерныя самазвалы БелАЗа.
Наталля САХНО
Фота Алега ІГНАТОВІЧА
