З чаго пачынаецца падарожжа да ведаў маленькіх беларусаў? Вядома, з галоўнай кнігі — буквара!
Больш за 50 гадоў першакласнікі ў нашай краіне карысталіся букваром, створаным Анатолем Клышкам. Напрыканцы 2017 года кандыдат педагагічных навук Вольга Цірынава з Нацыянальнага інстытута адукацыі распрацавала новы буквар для першакласнікаў.
Гісторыі беларускіх буквароў прысвяціў дзве свае новыя навукова-папулярныя энцыклапедыі для дарослых і дзяцей — “Беларускі буквар” і “Вынаходства буквара” — вядомы кнігазнавец намеснік генеральнага дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Алесь Аляксандравіч Суша.
— З самага дзяцінства вы былі прагным да ведаў юнаком. У кнізе змешчана ваша фота з настаўніцай і першым букваром…
— Так, з букваром вядомага дзіцячага пісьменніка і літаратуразнаўца Анатоля Канстанцінавіча Клышкі. Наш клас быў беларускамоўным, у ім займаліся 6 вучняў. Клас быў сфарміраваны дзякуючы старанням маёй матулі, якая ўсё жыццё цікавіцца пытаннямі беларускай культуры. Ад яе з дзяцінства я чуў беларускую мову, таму на роднай мове пішу свае навуковыя працы і карыстаюся ёю ў штодзённым жыцці.
— Больш як дзесяць гадоў вы займаецеся даследаваннямі беларускіх буквароў. З чаго пачалося ваша паглыбленне ў гэтую тэму?
— Буквар — для кожнага чалавека кніга асобая, бо з яе пачынаецца знаёмства з навукай. Буквар — гэта выхавальнік агульначалавечых каштоўнасцей, прадаўжальнік шматвяковых адукацыйных традыцый. Праз яго юнае пакаленне атрымлівае асноўныя веды аб сваёй Бацькаўшчыне, сваім народзе і культуры. Гісторыя беларускага буквара налічвае больш за чатыры стагоддзі.
Для нас гэтыя кнігі тым больш святыя, бо дайшлі з ХVII—ХVIII стагоддзяў. Беларускі буквар прайшоў доўгі шлях сталення. Назва яго мянялася доўга і канчаткова замацавалася адносна нядаўна. На працягу некалькіх стагоддзяў нашы продкі называлі падручнік для навучання грамаце не толькі букваром, а яшчэ навукай, алфавітам, граматай, граматыкай, азбукай, катэхізісам, лемантаром, элементажам.
У 2012 годзе ў Нацыянальнай бібліятэцы мы працавалі над факсімільным узнаўленнем унікальнага помніка асветніцкай думкі “Буквара мовы славянскай”, надрукаванага ў Вільні ў 1767 годзе. У 2014 годзе было ажыццёўлена факсімільнае ўзнаўленне выдання Спірыдона Собаля 1631 года.
У 2018 годзе, юбілейным, калі адзначалася 400-годдзе выдання буквара, мы стварылі выданне з трох тамоў, прысвечанае гэтаму помніку нашай кніжнай культуры.
— Вам удалося папрацаваць з экзэмплярамі гэтага рарытэта ў Лондане і Капенгагене?
— Адзін з экзэмпляраў буквара 1618 года знаходзіцца ў Вялікабрытаніі ў закрытай для шырокай публікі прыватнай бібліятэцы “Мідл Тэмпл”, другі захоўваецца ў Каралеўскай бібліятэцы Даніі ў Капенгагене. Я працаваў з гэтымі выданнямі, стан захавання кнігі ў Капенгагене значна лепшы, у ім добра чытаюцца гравюры, менш пашкоджана і забруджана папера.
Беларускія буквары розных часоў выдання зберагаюцца ў многіх краінах свету — у кніжных зборах Расіі, Украіны, Аўстрыі, Германіі, Даніі, Швецыі, Польшчы, Літвы, Латвіі, Чэхіі, ЗША.
— А ці заўсёды даследчыкі працуюць з такімі рарытэтамі ў белых пальчатках?
— Не, гэта робіцца толькі ў некаторых выпадках. Калі працаваць у пальчатках, можна сапсаваць аркушы паперы.
— У вашу кнігу, бачу, увайшла інфармацыя пра беларускія буквары ХХ стагоддзя і пра тых, хто над імі шчыраваў.
— Вялікую цікавасць да стварэння буквароў і падобных вучэбных кніг мелі вядомыя культурныя дзеячы ўсіх стагоддзяў — ад Францыска Скарыны, Лаўрэнція Зізанія, Мялеція Сматрыцкага і Сімяона Полацкага да Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Цёткі, Максіма Танка. Пісьменнікі ўключалі ў буквары цікавыя апавяданні, вершы, казкі, прыказкі, прымаўкі, скарбы вуснай народнай творчасці.
Першым афіцыйным савецкім букваром стаў “Беларускі лемантар” Сцяпана Некрашэвіча, ініцыятара і арганізатара Інстытута беларускай культуры, выдадзены ў 1922 годзе.
У пасляваенны час у Беларусі на працягу чатырох дзесяцігоддзяў да 1968 года перавыдаваўся лемантар “Чырвоныя зоркі” Надзеі Сіўко. Гэта быў адзін з самых дасканалых падручнікаў, які аказваў уплыў на развіццё пачатковай адукацыі ў Беларусі.
— Вы не абышлі ўвагай літоўскія, польскія, яўрэйскія і іншыя буквары, якія выходзілі на тэрыторыі нашай краіны…
— Складальнікам мінскага лемантара польскай мовы была вядомая паэтэса, перакладчыца і педагог Ядвіга Машынская-Гельтман. Гэты падручнік выходзіў у Беларускім дзяржаўным выдавецтве ў 1926 годзе.
У 1931 годзе ў Мінску выходзіў першы вядомы нам літоўскі лемантар Вінцаса Пятрайціса над назвай “Вучымся і працуем”.
Каб сабраць звесткі пра беларускія буквары, давялося аб’ехаць шмат краін, працаваць у дзясятках бібліятэк, музеяў, архіваў, шукаць у прыватных зборах і калекцыях.
— Сёння назіраецца вялікая разнастайнасць паэтычных буквароў у папяровым выглядзе і ў электронным варыянце. Вы ўзгадалі паэтычныя буквары Васіля Віткі, Артура Вольскага, Рыгора Барадуліна, Максіма Танка і іншых творцаў…
— Адным з самых вядомых і дасканалых буквароў з’яўляецца твор Рыгора Барадуліна “Вясёлы вулей”. У 1965 годзе выдаваў “Азбуку Вясёлкіна” Васіль Вітка, а ў 1973 годзе выходзіў займальны буквар Артура Вольскага “Жывыя літары”. Арыгінальныя рысы меў буквар Міколы Маляўкі “Літары-сваячкі”, адметнай была паэтычная азбука Міколы Чарняўскага “Села мурка на падмурку…”.
— Вы сябруеце з многімі навукоўцамі, якія вывучаюць гісторыю кнігі. Нагадайце, калі ласка, а колькі буквароў у калекцыі лінгвіста Юрыса Цыбульса, які дэманстраваў свой збор у Нацыянальнай бібліятэцы ў 2018 годзе?
— У яго калекцыі больш за 10 000 буквароў на розных мовах. І ўсе яны захоўваюцца ў яго ў кватэры ў Рызе!
— У год, калі святкавалася 400-годдзе буквара, надрукаванага ў Еўі, ваш сын Кастусь пайшоў у першы клас. Сімвалічна…
— Так. У мяне двое дзяцей — Кастусь і Караліна, таму для мяне тэма беларускіх кніг для пачатковага навучання застаецца вельмі актуальнай.
Эла ДЗВІНСКАЯ.
Фота аўтара.
