На ўроках біялогіі кросенс дазваляе візуалізаваць вучэбны матэрыял і садзейнічае фарміраванню крэатыўнасці, супрацоўніцтва, камунікацыі і крытычнага мыслення навучэнцаў.
У адукацыйным працэсе сродкі візуалізацыі выкарыстоўваюцца не толькі для ілюстрацыі вучэбнага матэрыялу, але і садзейнічаюць стварэнню ўмоў для актывізацыі разумовай і пазнавальнай дзейнасці навучэнцаў. Адным з такіх сродкаў з’яўляецца кросенс. У ім перасякаюцца выявы, вобразы, аб’яднаныя прычынна-выніковымі сувязямі.
Кросенс (ад англ. cross sense — “перасячэнне сэнсаў”) уяўляе сабой стандартнае поле з дзевяці квадрацікаў, у якіх змешчаны выявы. Дзевяць выяў расстаўлены такім чынам, што кожная карцінка мае сувязь з папярэдняй і наступнай, а цэнтральная аб’ядноўвае па сэнсе адразу некалькі. Задача навучэнцаў — растлумачыць кросенс, скласці аповед (асацыятыўны ланцужок) з дапамогай узаемасувязі выяў. Кросенс дазваляе ажывіць гісторыю вобразамі — партрэтамі дзеячаў, творамі мастацтва, выявамі прадметаў матэрыяльнай культуры, сюжэтнымі карцінамі сучаснікаў. Асноўны сэнс стварэння кросенса — гэта загадка, галаваломка, рэбус, заданне, прызначанае для пэўнай аўдыторыі.
Вылучаюць наступныя спосабы чытання кросенса.
Першы спосаб. Чытаем зверху ўніз і злева направа (як прынята чытаць у беларускай мове), устанаўліваем сувязі па ланцужку выяў: першая — другая, другая — трэцяя, трэцяя — шостая, шостая — дзявятая, дзявятая — восьмая, восьмая — сёмая, сёмая — чацвёртая — аснова.
Другі спосаб. Цэнтральная карцінка можа быць звязана па сэнсе з усімі выявамі ў кросенсе: чытаем у любым парадку, пачынаем з той выявы, якую пазналі.
Трэці спосаб. Устанаўліваем сувязі па прынцыпе цэнтральнага крыжа паміж квадратамі: другая выява — пятая, шостая — пятая, восьмая — пятая, чацвёртая — пятая (крыж).
Спосабы чытання кросенса.
Кросенс выкарыстоўваю на розных этапах урока: пры праверцы дамашняга задання, фармулёўцы тэмы ўрока, пастаноўцы мэты ўрока, раскрыцці інфармацыйнага блока тэмы, пошуку, абагульненні матэрыялу, замацаванні, арганізацыі групавой работы, як творчае дамашняе заданне.
Алгарытм складання кросенса:
- Вызначыць тэматыку, агульную ідэю.
- Падабраць выявы, якія ілюструюць элементы.
- Вылучыць дзевяць элементаў — выяў, якія маюць дачыненне да ідэі, тэмы.
- Знайсці сувязь паміж элементамі, вызначыць паслядоўнасць.
- Сканцэнтраваць сэнс у адным элеменце (пяты квадрат).
- Вылучыць адметныя рысы, асаблівасці кожнага элемента.
Прапаную варыянты выкарыстання кросенса на ўроках.
Кросенс па тэме “Краіны Заходняй Еўропы”
Мэта: праверка дамашняга задання.
Заданні (дадзены на адваротным баку карткі):
- вызначыце тэму, дайце назву кросенса;
- растлумачце значэнне кожнай ілюстрацыі.
Кросенс па тэме “Краіны Заходняй Еўропы”.
Прыклады адказаў:
- Краіна Заходняй Еўропы.
- У краіне працякае рака Сена.
- Большая частка лясоў высечана, а на іх месцы вырошчваюць вінаграднікі.
- На палях вырошчваюць мноства кветак, якія выкарыстоўваюць у парфумерыі.
- У краіне праходзіць паказ мод.
- Адной са славутасцей краіны з’яўляецца Дыснейленд.
- У краіне развіта машынабудаванне, вырабляюць аўтамабілі маркі “Сітраен”.
- Важнай галіной сельскай гаспадаркі з’яўляецца жывёлагадоўля.
- Краіна Францыя, сталіца Парыж.
Для фармулёўкі тэмы ўрока, пастаноўкі мэты ўрока прапаную знайсці сувязь паміж выявамі і вызначыць тэму ўрока, а таксама запланаваны вынік: што навучэнцы будуць рабіць па ходзе ўрока. Для гэтага можна выкарыстоўваць кросенс “Агульны план будовы стрававальнай сістэмы” ў 9 класе.
Кросенс па тэме “Агульны план будовы стрававальнай сістэмы”.
Раскрыццё інфармацыйнага блока тэмы “Фотасінтэз — спосаб жыўлення раслін” у 6 класе можа ажыццяўляцца на аснове кросенса. Прапаную вучням адказаць на пытанне “Што адлюстравана на карцінцы ў правым слупку пасярэдзіне?”. Далей паслядоўна вывучаюцца асаблівасці праходжання фотасінтэзу ў раслін: зыходныя рэчывы, умовы праходжання, месца праходжання, прадукты рэакцыі працэсу, агульная выснова. На наступным уроку гэты кросенс можа быць выкарыстаны для праверкі дамашняга задання ў якасці апорнай
схемы.
Кросенс па тэме “Фотасінтэз — спосаб жыўлення раслін”.
З дапамогай кросенса можна паказаць структуру ўрока: дзевяць яго элементаў паслядоўна адлюстроўваюць логіку зместу тэмы, якая вывучаецца, на аснове праблемнага падыходу. Варыянт такога кросенса складзены па тэме “Вітаміны” ў 9 класе.
Кросенс па тэме “Вітаміны”.
Кросенс па тэме “Жыўленне рэк”
Мэта: замацаванне і абагульненне вывучанага матэрыялу.
Задачы:
- развіццё ў навучэнцаў умення выяўляць і тлумачыць прычынна-выніковыя сувязі;
- развіццё зрокавай памяці, крытычнага мыслення, камунікатыўных здольнасцей навучэнцаў;
- актывізацыя творчай дзейнасці навучэнцаў, пазнавальнай цікавасці да прадмета.
Заданні (дадзены на адваротным баку карткі):
- растлумачце значэнне кожнай ілюстрацыі;
- вызначыце тэму, дайце назву кросенса.
Кросенс па тэме “Жыўленне рэк”.
Прыклады адказаў:
- Атмасферныя ападкі ў выглядзе дажджу.
- Атмасферныя ападкі ў выглядзе снегу.
- Рачны басейн, рачная сістэма.
- Горны ляднік.
- Выхад падземнай крыніцы на паверхню.
- Рэчышча ракі з нізкім узроўнем вады.
- Рэчышча ракі з высокім узроўнем вады.
- Паводка.
- Паняцце “жыўленне рэк”.
Падчас праверкі дамашняга задання па пытанні “Антагенез. Эмбрыянальнае развіццё” ў 11 класе навучэнцам пры адказе прапануецца выкарыстоўваць кросенс, у якім зашыфраваны асаблівасці развіцця арганізма ў эмбрыянальным перыядзе.
Кросенс па тэме “Антагенез. Эмбрыянальнае развіццё”.
Кросенс можа стварацца не толькі настаўнікам, але і вучнем. Кросенс, складзены вучнем, адлюстроўвае глыбіню разумення ім зададзенай тэмы, садзейнічае развіццю лагічнага і вобразнага мыслення, павышае матывацыю і развівае здольнасць да самавыяўлення. Імкнучыся адлюстраваць сваё бачанне тэмы, вучні шукаюць цікавы дадатковы матэрыял, праяўляюць нестандартнае мысленне і павышаюць узровень уласнай
эрудыцыі.
Выкарыстанне кросенса на ўроках геаграфіі і біялогіі дазваляе навучэнцам авалодаць прадметным зместам з элементамі крэатыўнасці, узмацняе цікавасць да вывучэння геаграфіі і біялогіі, развівае назіральнасць, зрокавае ўспрыманне інфармацыі, памяць,
увагу.
Марына БЕЛАГАЛОВАЯ,
настаўніца біялогіі сярэдняй школы № 23 імя Ф.П.Гудзея Гродна
Фота Наталлі Калядзіч носіць ілюстрацыйны характар
