Настаўнік рускай мовы і літаратуры, дырэктар маладзечанскай сярэдняй школы № 1 імя Янкі Купалы, а таксама двойчы лаўрэат абласнога конкурсу прафесійнага майстэрства (у 2014 і 2017 гадах) і суперфіналіст сёлетняга конкурсу “Настаўнік года” Васіль Уладзіміравіч Маліноўскі запрасіў нас у госці на ўрок рускай мовы ў 6 класе. Тэма ўрока — “Род нязменных назоўнікаў”. Педагог лічыць неабходным звярнуць увагу на пытанне пісьменнасці пры ўжыванні ў маўленні такіх слоў, паколькі менавіта ў іх дзеці і дарослыя часта робяць памылкі.
На парце ў кожнага дзіцяці ляжаць рознакаляровыя карткі, падручнік, сшытак, ручка і аловак. Васіль Уладзіміравіч вітае вучняў і прапануе папрацаваць аператыўна і творча. “Адна мая вучаніца, здзейсніўшы падарожжа ў адну з краін, размясціла ў Instagram пост наступнага зместу: “Этим летом я побывала в Австралии. Удивительная страна, где можно увидеть много быстрых и ловких кенгурей. А маленькие кенгуры даже едят с рук, бегут за вами”. Але як настаўнік рускай мовы гэты пост лайкам я не адзначыў. Як вы думаеце чаму?” — цікавіцца Васіль Уладзіміравіч. Вучні адразу заўважылі, што ў гэтым тэксце ёсць арфаграфічныя памылкі ў слове “кенгуру”.
“Як бы вы назвалі групу такіх назоўнікаў? Якім павінен быць канчатак у падобных словах і ці ёсць увогуле ў іх канчатак? У якіх часцін мовы няма канчатка?” — дадае настаўнік. Клас прыходзіць да разумення паняцця “нязменныя часціны мовы” — якія не змяняюцца па склонах і маюць такі ж канчатак, як у назоўным склоне. “Кенгуру” — нязменны назоўнік, ва ўсіх склонах мае форму толькі назоўнага склону. Нязменнымі бываюць яшчэ прыслоўі.
Васіль Уладзіміравіч прапанаваў вучаніцы спачатку вусна, а затым пісьмова каля дошкі праскланяць адзін з нязменных назоўнікаў: И.п. — построено метро; Р.п. — стою у метро; Д.п. — иду по метро; В.п. — вижу метро; Т.п. — восхищаюсь метро; П.п. — еду в метро.
“Пагаворым пра падарожжы, — працягвае Васіль Уладзіміравіч. — Калі мы падарожнічаем па розных краінах, то вывучаем іх традыцыі, даведваемся пра новыя словы, якія часам нам незразумелыя. У картках ружовага колеру размешчана табліца, у якой ёсць новыя словы і іх лексічныя значэнні. Напішам лексічную дыктоўку на суаднясенне паняцця і значэння слоў”. (Для таго каб спрасціць вучням задачу, папярэдне педагог размясціў на дошцы адпаведныя ілюстрацыі.)
Асаблівага роду папугай з чубком на галаве. 2. Дробныя (рост 80—140 см) коні, выведзеныя на астравах: брытанскіх (у тым ліку Шэтлендскіх, Гебрыдскіх, у Ірландыі і інш.), на астравах Ісландыя, Корсіка, Сіцылія, Готланд, Хакайда (Японія). 3. Напітак з насення кававага дрэва. 4. Разнавіднасць капусты з патоўшчаным шарападобным мясістым сцяблом, якое ідзе ў ежу. 5. Спартыўная барацьба, якая адрозніваецца вялікай разнастайнасцю эфектыўных прыёмаў (скарочанае словазлучэнне “самозащита без оружия”). 6. Шырокая вуліца,абсаджаная з абодвух бакоў дрэвамі (у Францыі і некаторых іншых краінах). 7. Ветлівы зварот да замужняй жанчыны ў Польшчы, Беларусі, Чэхіі, Славакіі, Украіне. 8. Артыст, які аб’яўляе нумары праграмы на эстрадным паказе, канцэрце. Варыянты адказаў: какаду, конферансье, самбо, пани, кофе, авеню, кольраби, пони. Навучэнцам прапануецца аформіць работу ў выглядзе кластара.
“А ці можам мы беспамылкова вызначыць род гэтых нескланяльных назоўнікаў? — задае пытанне настаўнік, на што дзеці выказваюць сумненні. — Якую тэму мы з вамі сёння будзем праходзіць?” На дошцы занатоўваецца тэма: “Род нязменных назоўнікаў”, а затым і мэты ўрока, якія вучні фармулююць разам з настаўнікам. На дошцы — словы-падказкі (словы-клішэ). Такім чынам, вучні павінны даведацца на ўроку, што такое нязменныя назоўнікі, навучыцца вызначаць іх род. Таксама кожны навучэнец можа дасягнуць нейкай асабістай мэты, якую ён для сябе паставіў.
“Прапаную вам дапамагчы мне размеркаваць карцінкі па родах. Ці зможам мы гэта зрабіць, не прачытаўшы правіла? — пытаецца Васіль Уладзіміравіч. — Звернемся да падручніка і разгледзім табліцу на старонцы 113, практыкаванне 236. Аўтары падручніка падрыхтавалі табліцу пра тое, як можна вызначаць род нескланяльных і нязменных назоўнікаў з дапамогай мовы эмодзі. Паспрабуем сфармуляваць гэтыя правілы. Звярніце ўвагу, што мы з вамі будзем гаварыць пра мужчынскі, жаночы і ніякі род (агульны род не разглядаем)”.
Дзеці зачытваюць з падручніка: “Мужчынскі род — адушаўлёныя назоўнікі, якія абазначаюць прафесію, пасаду, занятак, а таксама жывёл, птушак і насякомых, некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі. Жаночы род — адушаўлёныя назоўнікі, якія абазначаюць асоб жаночага полу, нязменныя прозвішчы, якія належаць жанчынам, і некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі. Ніякі род — часцей за ўсё неадушаўлёныя нескланяльныя назоўнікі, якія абазначаюць рэчы, прадукты, прадметы жывой і нежывой прыроды, акрамя выключэнняў”. Далей навучэнцы па варыянтах чытаюць правіла і пераказваюць яго адно аднаму.
“Цяпер паспрабуем суаднесці карцінкі з родам і запоўніць наш кластар, — звяртаецца да дзяцей педагог і разам з імі прамаўляе: — Какаду — жывёла, мужчынскі род, конферансье — мужчынская прафесія, мужчынскі род, самбо — неадушаўлёны назоўнік, ніякі род, пани — асоба жаночага полу, жаночы род, кофе — напітак, мужчынскі род, авеню — вуліца, жаночы род, кольраби — капуста, жаночы род, пони — жывёла, мужчынскі род”. Васіль Уладзіміравіч дадае ў кластар ілюстрацыю “маэстро”. Паколькі гэта мужчынская прафесія, то і род у слова будзе мужчынскі.
“У Італіі “маэстро” называюць музыкантаў-педагогаў, але часцей за ўсё “маэстро” — гэта выдатны дзеяч мастацтва, — гаворыць настаўнік. — Я вам усім жадаю стаць “маэстрами” ў сваёй справе… Якую памылку я зрабіў? Дакладна, граматычную. Гэтае слова не змяняецца. Якія словы выклікалі ў вас найбольшыя цяжкасці? Гэтымі словамі сталі “кольраби” і “авеню”. Іх трэба запомніць, як і словы “салями”, “иваси” і іншыя, род якіх мы вызначаем па відавым паняцці, якое яны прадстаўляюць”.
Выказаць свае эмоцыі, расказаць пра ўражанні можна не толькі з дапамогай пастоў у сацыяльных сетках, але і з дапамогай галасавых паведамленняў. Вучні бяруць блакітную картку з тэкстам і паралельна сочаць за галасавым паведамленнем, якое ўключае для праслухоўвання на сваім тэлефоне настаўнік. Іх задача — вызначыць, што ў тэксце не так, і выправіць, калі неабходна, памылкі. “Любит кины детвора, // Если в кинах кенгура, // Ходит-бродит по шоссу, // Носит в сумке шимпанзу. // Кенгура в кафу зашел, // Занял там свободный стол // И сидит за доминой // С шимпанзой и какадой. // Вдруг огромный обезьян // Стал играть на фортепьян. // Тут и взрослый, сняв пенсню*, // Хохотал на всю киню. // Интересное кино. // Жаль, окончилось оно. // В гардероб пора бежать: // Будут польта выдавать”. (*Пенсне [нэ]) — аптычны прыбор, акуляры без завушных дужак, якія трымаюцца на носе з дапамогай спружыны, якая заціскае пераносіцу.)
“Тут можна было пераблытаць скланяльныя і нескланяльныя назоўнікі, якія маюць аднолькавыя канчаткі. Каб гэтага не адбылося, неабходна паспрабаваць праскланяць іх, паставіць у родны і месны склон. Калі слова змяняецца, значыць, скланяецца”, — гаворыць Васіль Уладзіміравіч. З дадзенага верша вучні выпісваюць у сшытак нязменныя назоўнікі: 1 варыянт — мужчынскі род (шимпанзе, кенгуру, какаду — жывёлы); 2 варыянт — ніякі род (кино, шоссе, кафе, домино, фортепиано, пенсне, кино, пальто).
Надышла сярэдзіна ўрока, і педагог праводзіць тэматычную фізхвілінку. Называе скланяльныя назоўнікі — дзеці робяць нахіл наперад, а калі называе нескланяльныя назоўнікі — нахіляюцца назад. Гучаць словы: окно, киви, кофе, звено, жюри, бревно, шоссе, кенгуру, облако, серебро, пианино, поле, пальто, море.
Незвычайны ўрок-падарожжа працягваецца. Вучні атрымліваюць заданне: у картках аранжавага колеру (у парах) дапісаць канчаткі прыметнікаў у словазлучэннях, улічваючы род нязменных назоўнікаў, і патлумачыць свой выбар. Прям__ шоссе, солнечн __ Батуми (город в Грузии), маршрутн __ такси, нов__ селфи, целебн__ алоэ (лекарственное растение), живописн__ Капри (остров в Средиземном море), весел__ пони, почтен__ леди, широк__ Миссисипи (река в США), итальянск__салями (колбаса).
“Ці ва ўсіх назоўніках вам лёгка было вызначыць род? Давайце звернемся да правіла падручніка на с. 114: “Род нязменных назоўнікаў, якія абазначаюць геаграфічныя назвы, вызначаецца па відавым паняцці”. На дошцы размешчаны малюнкі геаграфічных аб’ектаў. Неабходна пазначыць іх род. Працуем у групах”, — заўважыў настаўнік. Пасля выканання задання дзеці агучвалі адказы, а настаўнік прымацоўваў на малюнкі геаграфічных аб’ектаў на дошцы лісцікі з пазначэннем роду (мужчынскі, жаночы ці ніякі). Токио — горад у Японіі; Колорадо — штат ЗША; Осло — горад (сталіца) у Нарвегіі; Капри — востраў у Міжземным моры; Миссисипи — рака ў ЗША; Сочи — паўднёвы горад Расіі; Таити — востраў у Ціхім акіяне; Килиманджаро — гара ў Афрыцы; Лимпопо — рака ў Паўднёвай Афрыцы.
У канцы ўрока настаўнік прапанаваў вучням напісаць невялікі тэст, каб праверыць, наколькі добра яны засвоілі тэму ўрока.
1. У якім пераліку адзін назоўнік не адносіцца да нескланяльных?
а) Метро, кенгуру; б) пальто, кашпо; в) шоссе, окно.
2. У якім пераліку абодва назоўнікі адносяцца да ніякага роду?
а) Метро, фрау; б) солнце, шоссе; в) такси, Баку.
3. У якім пераліку абодва назоўнікі адносяцца да мужчынскага роду?
а) Кино, такси; б) шимпанзе, какао; в) Сочи, юноша.
4. З гэтага сказа выпісаць нескланяльныя назоўнікі. Вызначыць род. Падабраць прыметнік, які падыходзіць па сэнсе.
С небес
Африканское солнце печет
Река под названием Конго
Течет.
Адказы: 1в; 2б; 3в; полноводная Конго (ж. р.).
“Сёння мы гаварылі пра падарожжы, геаграфічныя аб’екты і іх назвы. Давайце зноў звернемся да нашых мэт. Мы сёння даведаліся, што такое нескланяльныя назоўнікі, навучыліся вызначаць іх род. А ваша асабістая мэта, хто скажа, якая яна? Чаму сённяшняя тэма важная для вашага асабістага самаўдасканалення? — цікавіцца педагог і крыху дапамагае вучням. — Як, напрыклад, ваш будучы работадаўца паставіцца да таго, што ў вашым маўленні будзе сустракацца шмат памылак? Сёння на ўроку мы часта выкарыстоўвалі геаграфічныя назвы. Чаму нескланяльныя назоўнікі сустракаюцца часцей за ўсё сярод іх? Таму што, як правіла, гэта запазычаныя словы. На жоўтых лісточках прапаную вам запоўніць дзённік вандроўніка, маршрутную табліцу, расказаць, што новага вы ўбачылі на нашым уроку, пра што даведаліся і можаце расказаць іншым, ці зразумелі новую тэму, якую адзнаку паставіце сабе за ўрок і г.д.”.
Васіль Уладзіміравіч дае дзецям дамашняе заданне: параграф 30 (с. 112—114), практыкаванне 237 і цікавіцца: “Ці ведаеце вы горад у Беларусі (абласны цэнтр), назва якога таксама не змяняецца?”. Вядома, гэта Гродно! (у беларускай мове слова “Гродна” змяняецца). У якасці дадатковага творчага задання педагог прапанаваў дзецям успомніць пра тое, як яны былі ў гэтым цудоўным горадзе Заходняй Беларусі (або ўявіць, што яны там былі), і расказаць аб гэтым падарожжы, выкарыстоўваючы назвы славутасцей горада і нязменныя назоўнікі. А ў якасці дапаможнага матэрыялу можна выкарыстаць наступны ўрывак: “Прошлой весной мадам Анна Викторовна Осипенко ездила на экскурсию по странам Европы. Она побывала в Париже, Хельсинки, США, Копенгагене. Быстро мчится по шоссе автобус, а Анна Викторовна вспоминает о своем путешествии. Об этом турне она узнала от своей подруги. На пути из Финляндии в Швецию она узнала о страшном цунами, произошедшем на Капри. Когда огромный пароход подходил к Стокгольму, Анна Викторовна стояла на палубе. Даже в манто и в кашне было прохладно. Ее поразили нарядные, будто сделанные из папье-маше башенки “города веселого Карлсона”. В обед она с удовольствием поела в кафе филе осетра с пюре, выпила стаканчик пепси. Вечером в каюте под светом бра она уже читала в путеводителе о городе Осло — столице Норвегии — и мечтала о том, как на будущий год побывает в Монако или в Майами”.
Да наступнага ўрока творчае заданне падрыхтавала Эмілія Кучынская. У нататках “Путешествие в Гродно” дзяўчынка піша пра сваю вандроўку, як быццам яна ўжо дарослая: “В прошлом году я побывала в Гродно. На авеню города ходили милые леди в красивых пальто и денди. Здания города очень красивые и разнообразные.
Во время долгой прогулки я проголодалась и заказала такси. Оно очень быстро прибыло, и мы поехали по длинному шоссе прямиком в кафе. В кафе я заказала пиццу с сыром сулугуни, салями и еще пепси. Я села за стол, а рядом со мной сел муж, который пил кофе.
Прежде чем отравиться в путешествие, я заказала в бюро экскурсию. Во время экскурсии я отправилась в Старый замок. Много людей снимали замок на видео. Это один из самых древних памятников Беларуси. В 2015 году началась его реконструкция. Архитектор замка точно не известен, но предполагают, что это Йозеф Ройтен или итальянец Санти Гуччи. Но мы вряд ли когда-нибудь узнаем, кто был настоящим архитектором, потому что в начале XVIII века, во время Северной войны, его сожгли шведы.
В середине этого века рядом был построен Новый замок, а Старый замок перестал выполнять свою функцию.
После раздела Речи Посполитой и присоединения Гродно к Российской империи здесь были офицерское собрание, казарма, госпиталь, склады. В 1863—1864 годах замок использовался как временная тюрьма”.
* * *
“Сёння я правёў камбінаваны ўрок засваення новых ведаў. Адукацыйная мэта, да якой я імкнуўся, заключалася ў фарміраванні ўменняў вызначаць род нязменных назоўнікаў і нязменных уласных геаграфічных назваў, — адзначае Васіль Уладзіміравіч. — Да канца ўрока навучэнцы павінны былі ведаць правіла па вызначэнні роду нязменных назоўнікаў; павінны ўмець знаходзіць нязменныя назоўнікі, вызначаць іх род, складаць словазлучэнні і сказы з нязменнымі назоўнікамі. Імкнуўся вырашаць і задачы развіцця ў вучняў уменняў вылучаць галоўнае, аргументавана выказваць меркаванні, развіваць у іх навыкі мэтапакладання, рэфлексіі, самакантролю, узаемакантролю, самакарэкцыі, камунікатыўных кампетэнцый праз работу ў парах, групах. І вядома ж, вырашаў выхаваўчыя задачы: спрыяць развіццю цікавасці да прыроды, геаграфіі іншых краін, ствараць умовы для выхавання культуры ўзаемадзеяння.
Раней мы з вучнямі сустракаліся з нязменнымі назоўнікамі, таму навучэнцы лёгка самі сфармулявалі іх азначэнне. На гэтым уроку мы не толькі наглядна паказалі, чаму яны нязменныя, але і выйшлі на вызначэнне роду нескланяльных назоўнікаў. Часцей за ўсё памылкі сустракаюцца пры вызначэнні роду нязменных назоўнікаў па відавым паняцці, паколькі ўсе яны з’яўляюцца запазычанымі словамі. І калі дзеці не ведаюць лексічнага значэння пэўнага слова, то ў іх узнікаюць складанасці з вызначэннем яго роду. На наступным уроку мы будзем паўтараць дадзеныя пытанні. У канцы ўрока вучні паспяхова зрабілі выхадны тэст, у які таксама былі ўключаны пытанні на паўтарэнне скланяльных назоўнікаў”.
* * *
“Сумяшчаць дырэктарскую работу і выкладанне прадмета няпроста. Але зносіны з вучнямі заўсёды даюць мне новыя прафесійныя сілы, дапамагаюць знаходзіцца з калектывам на адной хвалі, не аддаляцца ад практычных пытанняў, — гаворыць Васіль Уладзіміравіч. — Новае дыханне дае мне і ўдзел у сустрэчах абласнога клуба педагагічных работнікаў Міншчыны “Флагман”. Зараз я актыўна рыхтуюся да здачы экзамену на прысваенне кваліфікацыйнай катэгорыі “настаўнік-метадыст”. Другі год працую дырэктарам школы. У маіх планах як кіраўніка — прыцягнуць ва ўстанову маладыя кадры, хочацца асучасніць падыходы ў рабоце з дзецьмі. Галоўнае, на мой погляд, — гэта асоба дзіцяці і яго інтарэсы. Вы заўважылі, што на маіх уроках вучні не ўстаюць, калі адказваюць. Лічу, не трэба на гэта марнаваць каштоўны вучэбны час. Але гэта не значыць, што дзяцей не трэба вучыць дысцыпліне, якая перш за ўсё заключаецца ў праяўленні павагі адно да аднаго і да педагогаў. У найбліжэйшы час разам з калектывам планую прыступіць да складання праграмы развіцця школы на найбліжэйшыя пяць гадоў, дзе будзе выкладзена сучаснае бачанне адукацыйнага працэсу. Наша школа носіць імя Янкі Купалы, хацелася б у далейшым падкрэсліць такую нашу ідэнтычнасць”.
Надзея ЦЕРАХАВА.
Фота аўтара.
