Кожнаму краязнаўцу хочацца быць першаадкрывальнікам, знайсці невядомае, маладаследаванае, раскрыць таямніцу. Калі мэта дасягаецца — узнікае прыліў краязнаўчых сіл, хочацца яшчэ больш актыўна вывучаць родны край, далучаць да гэтай справы вучняў. Невядомае, маладаследаванае — выключна з такім краязнаўчым матэрыялам працуе яшчэ з дзяцінства настаўнік гісторыі і геаграфіі Радунскай сярэдняй школы Воранаўскага раёна загадчык двух школьных музеяў Іван Іванавіч ФЯСЕНКА.
Калі ўважліва прааналізаваць тэматыку вялікай колькасці краязнаўчых работ, створаных радунскімі вучнямі пад кіраўніцтвам Івана Іванавіча, то нельга не заўважыць цікавы факт: работы з традыцыйнымі назвамі накшталт “Гісторыя населенага пункта ў XVIII стагоддзі” або “Мінулае малой радзімы ў першай палове ХХ стагоддзя” не сустракаюцца. Затое ёсць іншыя, куды больш арыгінальныя! Напрыклад, “Праз прызму часу: гісторыя і лёс званоў рымска-каталіцкіх касцёлаў і капліц сучаснага Радунскага дэканата Гродзенскай дыяцэзіі”, “На ростанях стагоддзяў: гісторыя Барцянскай воласці (стараства) і яе жыхароў”, “Паходжанне айконімаў на Воранаўшчыне паводле пісьмовых крыніц, геаграфічных і антрапанімічных матэрыялаў”. Шмат работ прысвечана валунам, млынам, прыдарожным крыжам, сакральным мясцінам — аб’ектам, якія, безумоўна, вартыя самай вялікай увагі з боку краязнаўцаў. Вывучэнне такіх аб’ектаў дазваляе азнаёміцца не толькі з іх адметнасцямі, але і з сацыяльным, эканамічным жыццём роднага краю ў розныя эпохі. Яскравым прыкладам з’яўляецца даследаванне касцёльных званоў — гісторыя іх стварэння, мастацкая вартасць, лёс майстраў, храмаў, а таксама розныя аспекты жыцця Воранаўшчыны на працягу некалькіх стагоддзяў.
— Шмат даследаванняў прысвечаны званам праваслаўных храмаў. Самым старадаўнім лічыцца звон, адліты ў 1583 годзе з медзі Марцінам Гофманам у Коўне для царквы вёскі Моладава (Іванаўскі раён) па загадзе ўладальніка маёнтка дзяржаўнага і ваеннага дзеяча Сімяона Войны ў памяць пра бацькоў. На жаль, беларускія навукоўцы пашпартызацыю званоў, якія захаваліся ў рымска-каталіцкіх храмах Беларусі, не праводзілі. Падчас даследавання мы з вучнямі звярнулі ўвагу на тое, што царкоўныя званы з’яўляюцца не толькі носьбітамі пэўнай гістарычнай інфармацыі, але і каштоўнымі помнікамі культуры беларускага народа. Даследчыкі лічаць, што званы, якія былі адліты 65 гадоў назад, — гэта ўжо помнікі мастацкага ліцця, эпіграфікі і палеаграфіі. У сваім даследаванні мы падаём звесткі аб званах не толькі ў гістарычным, але і ў эпіграфічным аспекце, — паведаміў настаўнік.
“Неабходныя глыбіня, арыгінальнасць даследавання. Гэтага, на жаль, нестае некаторым краязнаўцам. Прабягуць “па вярхах” — і далей пабеглі. Ды і тэматыка даследаванняў нярэдка традыцыйная”.
Даследаванне дазволіла ўпершыню на лакальным узроўні адлюстраваць складаныя працэсы ў фарміраванні і развіцці звонавага фонду рымска-каталіцкіх храмаў сучаснага Радунскага дэканата. Было прааналізавана фарміраванне і развіццё звонавага фонду на Воранаўшчыне, вызначаны геаграфія ліцейняў, імёны і прозвішчы майстраў (людвісараў), праведзена пашпартызацыя званоў, вызначаны іх памеры, прачытаны цікавыя надпісы. Па словах Івана Іванавіча, на старадаўніх званах надпісы не толькі сведчаць пра тое, калі і кім адліты звон. Сустракаюцца надпісы накшталт “Адганяю д’ябла”, “Я званю, адганяю гром, маланку, пошасць, сатану і злога чалавека”. Са званамі звязана і шмат павер’яў. Сярод католікаў існуе прымета: калі прысніў звон, які гайдаецца, то гэта да няшчасця, перазвон прадказвае паклёп, звон, які падае,— душэўную хваробу (псіхічную), трэснуты звон — непрыемнасць і душэўныя пакуты.
“Для пачатку нам з вучнямі неабходна было дакладна ўстанавіць у храналагічнай паслядоўнасці час заснавання каталіцкіх касцёлаў на тэрыторыі Радунскага дэканата. Справа ў тым, што даты заснавання і фундацыі некаторых касцёлаў на нашай зямлі невядомыя ці дакладна не вызначаны вучонымі, многія звесткі з’яўляюцца спрэчнымі. У даследчай рабоце ўпершыню прапаноўваецца ў храналагічнай паслядоўнасці і шэраг раней невядомых даследчыкам звестак адносна заснавання ў нашым краі каталіцкіх касцёлаў і іх далейшага лёсу”, — паведаміў Іван Іванавіч.
На аснове пісьмовых крыніц вучні высветлілі, што ў радунскім касцёле, узведзеным у 1933 годзе, захоўваюцца чатыры званы, адлітыя ў больш ранні час. Напрыклад, звон “Рудніца” адліты ў 1764 годзе. Знойдзены быў выпадкова — адкапаны ў 1981-м падчас пракладкі цеплатрасы на месцы папярэдняга касцёла. Удалося высветліць, што сродкі для адліўкі звона ахвяраваў лідскі стражнік Ян Дзежыц. На верхняй частцы (галаве) звона маецца металічная пласціна ў выглядзе стужкі з надпісам на лацінскай мове “Ісус і Марыя аб’ядналіся ў Богу нашым, 16 красавіка 1744 г.”. На тулаве (корпусе) звона маюцца дзве металічныя бляхі з выявамі Святых Крыштафа і Казіміра. Паміж імі гербы “Любіч” і “Рудніца”. Ніжэй — надпіс на лацінскай мове: “Дапамажы Бог Яну Дзежыцу стражніку лідскаму…”. Памеры звона: дыяметр — 67 см, вышыня — 73 см.
Яшчэ адзін звон — “Вільня”. На яго галаве надпіс на лацінскай мове “Мяне зрабіў Ян Самуэль Венер у Вільні ў 1805 г.”. Памеры звона: дыяметр — 58 см, вышыня — 57 см. Самым вялікім у радунскім касцёле з’яўляецца звон “Станіслаў”, набыты ў 1927 годзе ксяндзом Станіславам Шчэмірскім. На звоне ў авальным таўры надпіс “Звон адліў Якуб Крушэўскі ў горадзе Венграў” (цяпер Мазавецкае ваяводства Польшчы). На полі (пашырэнне ўнізе) звона надпіс на польскай мове “Калі пачуеце мой голас, не закрывайце вашых сэрцаў”. Памеры звона: дыяметр — 90 см, вышыня — 84 см. Вага — 450 кг. Яшчэ адзін звон, які набыў ксёндз Станіслаў Шчэмірскі, — “Ян”. У 1926 годзе яго адліў майстар Якуб Крушэўскі ў Венграве. На галаве звона надпіс па-польску “Святая ахвяра пана Яна Богдана. Ухваляйце Пана ўсе народы”. Памеры звона: дыяметр — 73 см, вышыня — 66 см. Вага — 250 кг.
“Званы, млыны, валуны, прыдарожныя крыжы — усё гэта выдатныя аб’екты для краязнаўчых даследаванняў, а таксама для правядзення экскурсій”.
Як бачым, у кожнага звона сваё арыгінальнае імя. Яно надавалася ў тым выпадку, калі ў каталіцкім храме мелася некалькі званоў, для іх адрознення. Падобныя падрабязныя звесткі прыведзены пра званы не толькі радунскага касцёла, але і храмаў у Воранаве, Волдацішках, Начы, Жырмунах, Канвелішках, Тракелях, Паляцкішках, Доцішках, Пелясе, Забалаці, Варонічах, Асаве, Беняконях, Германішках. Званы згаданых храмаў і капліц былі адліты ў людвісарнях Вільні, Кёнігсберга, Масквы, Варшавы, іншых населеных пунктаў. Дарэчы, самы старажытны звон, выяўлены на тэрыторыі Воранаўскага раёна, быў адліты ў Вільні ў 1688 годзе людвісарам Янам Дэламарсам, і знаходзіцца цяпер у касцёле вёскі Нача.
Як ужо адзначалася, у рабоце не толькі даследавана гісторыя і мастацкія каштоўнасці званоў, але і расказваецца пра сацыяльнае і эканамічнае жыццё краю, напрыклад праз апісанне жыцця людвісараў — майстроў, якія адлівалі званы. “Гэта былі паважаныя людзі, бо займаліся яны складанай, але вельмі важнай і адказнай справай. Імёны многіх майстроў, якія адлівалі званы для храмаў Воранаўшчыны, захаваліся. Так, людвісар Густаў Мёрк у перыяд з 1749 па 1759 год у сваёй ліцейні ў Вільні адліў 18 званоў, у тым ліку і звон для касцёла ў вёсцы Тракелі. Гэты звон з’яўляецца сапраўдным шэдэўрам ліцейнага рамяства. Сёння ён знаходзіцца на званіцы тракельскага касцёла. Варта адзначыць, што ніхто з паслядоўнікаў Мёрка так і не змог дасягнуць такога высокага ўзроўню ў людвісарскай справе, і пасля яго смерці ліцейнае майстэрства ў ВКЛ пачало паступова прыходзіць у заняпад”, — паведаміў настаўнік.
Па словах Івана Іванавіча, неабходныя глыбіня, арыгінальнасць даследавання. Гэтага, на жаль, нестае некаторым краязнаўцам. Прабягуць “па вярхах” — і далей пабеглі. Ды і тэматыка даследаванняў нярэдка традыцыйная. Пра сённяшняга героя рубрыкі “Педагогі ў краязнаўстве” так не скажаш. І глыбіня даследаванняў, і разнастайнасць тэматыкі — усё гэта характэрна для краязнаўчай дзейнасці Івана Іванавіча Фясенкі. Цяпер педагог вядзе працу над папаўненнем банка даных па гісторыі вадзяных млыноў на рэках і ручаях Воранаўшчыны. “Вывучаючы млыны, можна атрымаць шмат цікавай інфармацыі. Здымкі разбураных млыноў не захаваліся, але па апісаннях, а таксама дзякуючы сустрэчам з былымі млынарамі, мы ўяўляем, як там раней працавалі людзі. А там яны не толькі малолі крупы, але, напрыклад, часалі воўну і г.д. Наогул, званы, млыны, валуны, прыдарожныя крыжы — усё гэта выдатныя аб’екты для краязнаўчых даследаванняў, а таксама для правядзення экскурсій”.
Дарэчы, аўтары работы “Праз прызму часу: гісторыя і лёс званоў рымска-каталіцкіх касцёлаў і капліц сучаснага Радунскага дэканата Гродзенскай дыяцэзіі” Лілія Вечар і Карына Коўза сталі пераможцамі Рэспубліканскага конкурсу работ даследчага характару (канферэнцыі) вучняў па гісторыі ў секцыі “Гісторыя — культурная спадчына і сучаснасць”. Галоўная адметнасць работы — глыбіня даследавання, арыгінальнасць тэматыкі. Лёс званоў — гэта і ёсць тое невядомае, маладаследаванае, тая таямніца, якую марыць раскрыць кожны краязнавец.
Ігар ГРЭЧКА.
Фота аўтара і з архіва І.І.Фясенкі.
