Адным з крытэрыяў паспяховай самаадукацыі з’яўляецца сфарміраванасць чытацкай культуры навучэнцаў, якая вызначаецца не толькі тэхнікай чытання, валоданнем прыёмамі разумення прачытанага тэксту, але і веданнем кніг, уменнем іх выбіраць самастойна, духоўнай патрэбай у чытанні. Сучасныя гаджэты пазбавілі сённяшніх школьнікаў цікавасці да кнігі, а захапленне камп’ютарам, тэлевізарам і смартфонам адабрала час і жаданне чытаць. Шмат часу дзеці праводзяць з электроннымі прыладамі, якія за іх шукаюць неабходную інфармацыю, выбіраюць галоўнае і нават выпраўляюць памылкі.
Фарміраванню чытацкай кампетэнцыі школьнікаў павінны садзейнічаць урокі літаратуры. Іх мэта — не толькі ўдасканальваць веды і ўменні вучняў, накіраваныя на самастойнае засваенне мастацкіх тэкстаў, але і развіваць іх мастацка-творчыя здольнасці, уяўленне, выхоўваць эмацыянальную і інтэлектуальную спагаду пры ўспрыманні мастацкіх твораў, развіваць навыкі валодання літаратурнай мовай. Як прывучаць дзяцей да чытання, уважлівага і ўдумлівага, якое прыносіць эстэтычную асалоду ад сустрэчы з кнігай, як развіваць іх чытацкую дасведчанасць, дзеляцца настаўнікі-філолагі.
Па “Лініі часу”
У арсенале настаўніцы рускай мовы і літаратуры сярэдняй школы № 28 Мінска Валянціны Вароны ёсць шмат прадукцыйных прыёмаў, якія садзейнічаюць фарміраванню чытацкай дасведчанасці навучэнцаў. Сярод іх — “Чытанне са спыненнямі”, якое дае магчымасць цэласнага бачання твора (на пачатковым этапе заняткаў навучэнцы па назве апавядальнага тэксту вызначаюць, пра што ў ім пойдзе гаворка, далей тэкст чытаецца па частках і пасля кожнага фрагмента вучні выказваюць здагадкі пра далейшае развіццё сюжэта), “Прыдумванне загалоўка тэксту”, якое дэманструе здольнасць здабываць галоўную інфармацыю з яго (празаічныя тэксты падручнікахрэстаматыі, падзеленыя на главы, вялікія па аб’ёме, пры мінімальнай колькасці гадзін тэкстуальна вывучаць вельмі складана, таму вучням прапануецца прыдумаць загаловак кожнай частцы тэксту), а таксама прыём “Цытатная характарыстыка героя”, калі аналізуецца вобраз таго ці іншага персанажа і такім чынам праводзіцца работа з “раскіданай” у творы характарыстыкай героя з мэтай параўнання яго апісання ў розных сітуацыях, што дазваляе глыбей зразумець характар героя, сэнс яго учынкаў.
Яшчэ адзін прыём, які выкарыстоўвае настаўніца, — “Пераблытаныя лагічныя ланцужкі”: урыўкі з тэксту, цытаты, падзеі вучням неабходна размясціць у храналагічным парадку, скласці лагічны ланцужок, узнавіць сюжэтную лінію. Напрыклад, Валянціна Арнольдаўна прапануе дзецям суаднесці фрагменты казкі “Царэўна-жаба” і элементы кампазіцыі: зачын, завязка, развіццё дзеяння, кульмінацыя, развязка.
а) Вот что, сынки, возьмите по стреле, выходите в чисто поле и стреляйте: куда стрелы упадут, там и судьба ваша.
б) В ту пору Иван-царевич отлучился потихоньку, побежал домой, нашел лягушачью кожу и бросил ее в печь.
в) Иван-царевич пошел в Кощеевы палаты белокаменные. Выбежала к нему Василиса Премудрая, поцеловала его в сахарные уста. Воротились они домой и жили долго и счастливо до глубокой старости.
г) В старые годы у одного царя было три сына.
д) Царь опять позвал сыновей:
— Пускай ваши жены испекут мне к завтрему хлеб. Хочу узнать, которая лучше стряпает.
На праблемнае пытанне на ўроку літаратуры адказаць няпроста. Так, пры вывучэнні апавядання І.Тургенева “Муму” ў пачатку ўрока задаюцца два пытанні: “Чаму Герасім выканаў патрабаванне барыні?” і “Чаму сышоў ад яе?”. Да адказу на гэтыя пытанні настаўніца падводзіць вучняў. Для гэтага яны спачатку пераказваюць урыўкі з тэксту, адказваюць на пытанні, выконваюць заданні, а затым пішуць невялікае сачыненне, падводзячы вынікі ўсяго зробленага і такім чынам адказваючы на праблемныя пытанні. Такі від дзейнасці патрабуе ад навучэнцаў павышанай увагі на ўроку і ўмення дакладна фармуляваць свае думкі.
Падчас аналізу мастацкага твора, дзеянняў літаратурнага героя і ацэнкі яго ўчынкаў педагог прапануе навучэнцам схему “Лінія часу”. Добрым прыкладам для запаўнення гэтай схемы з’яўляецца твор Л.Талстога “Каўказскі палонны”.
1. Герой прыйшоў (раскрыццё сюжэта апавядання). Знаёмства з Жыліным. Яго зборы да маці.
2. Герой падумаў (пазнанне твора праз думкі героя). Думкі Жыліна: убачу старую маці, а “если невеста хороша — и жениться можно” (навучэнец робіць выснову, што герой турбуецца пра маці: “И в самом деле, плоха уж старуха стала; может, и не придется увидать”).
3. Герой зрабіў: цяжкія выпрабаванні давялося перанесці Жыліну, але ён іх пераадолеў, бо на волі была старая маці.
4. Аўтар сказаў (якую ацэнку герою, яго ўчынкам дае аўтар).
5. Я падумаў, я зразумеў (выснова, выказванне свайго пункта гледжання, асабістае ўспрыманне).
Работа са схемай “Лінія часу” дазваляе фарміраваць уменне самастойна вучыцца, здабываць веды, аналізаваць, параўноўваць, абагульняць і рабіць высновы, фіксаваць галоўнае ў згорнутым выглядзе.
Кулінарная аўра
— У сучаснай лінгвістыцы мова разглядаецца як культурны код нацыі, — адзначае настаўніца рускай мовы і літаратуры сярэдняй школы № 200 Мінска Аксана Сазонава. — На думку многіх даследчыкаў, харчовы культурны код з’яўляецца адным з асноватворных. Паколькі ежа была і застаецца базавай патрэбай чалавека, канцэпт “ежа” служыць багатай крыніцай метафарычнай інтэрпрэтацыі ў мове, пачынаючы ад старажытных найменняў касмічных аб’ектаў (Млечны Шлях) і заканчваючы прыказкамі і прымаўкамі (Каб даведацца пра чалавека, трэба з ім пуд солі з’есці).
Ежа, несумненна, знаходзіцца ў зоне найбліжэйшых інтарэсаў дзіцяці, прыгадаем хаця б гульні з дзіцячым посудам або частаванне піражкамі ў пясочніцы. Усё гэта навяло мяне на думку актыўна выкарыстоўваць у навучанні кулінарныя інтарэсы навучэнцаў. Кулінарная тэма можа перасякацца з лінгвістыкай і літаратуразнаўствам парознаму. Гэта могуць быць і формы арганізацыі вучэбных заняткаў, і прыёмы і метады работы на ўроку, і змест вучэбнага матэрыялу, і апетытная рэфлексія, і нават “смачнае” ацэньванне.
Кулінарная аўра ствараецца на ўроках настаўніцы ў 5-х класах ужо ў верасні пры вывучэнні чароўнай казкі “Царэў-нажаба”. У падручніку рускай літаратуры пасля тэксту казкі даецца заданне: зляпіць з пластыліну макеты хлябоў, выпечаных жонкамі царэвічаў па загадзе цара. Некаторыя з пяцікласнікаў замест макетаў прыносяць сапраўдныя хлебабулачныя вырабы і прапануюць ацаніць не толькі іх знешні выгляд, але і смакавыя якасці.
Пры вывучэнні міфаў узнікае пытанне: што па смаку нагадваюць амброзія і нектар — напой і ежа багоў? Урок пазакласнага чытання па аповесці Марыі Парр “Вафельнае сэрца” стыхійна перарастае ў кулінарны паядынак з наступнай дэгустацыяй вафельных сэрцаў, выпечаных па рэцэпце з кнігі.
Па меркаванні настаўніцы, кулінарным патэнцыялам валодаюць і мастацкія дэталі такіх твораў, як аповесці Л.Талстога “Каўказскі палонны”, М.Гогаля “Ноч перад Калядамі”, апавядання А.Чэхава “Тоўсты і тонкі”, рамана А.Пушкіна “Яўген Анегін”.
Пры вывучэнні біяграфіі пісьменнікаў у якасці дамашняга задання А.В.Сазонава прапануе скласці спіс любімых страў аўтара або згатаваць яго любімую страву. Напрыклад, пры вывучэнні біяграфіі Л.Талстога дзесяцікласнікі высветлілі, што любімымі прадуктамі пісьменніка былі квас і хлеб, а пры іх дэгустацыі выказалі здагадку, што народнага пісьменніка яднае з народам не толькі ежа духоўная.
Эфектыўным прыёмам, які мае кулінарны падтэкст, з’яўляецца прыём “Шведскі стол”, апісаны ў кнізе Ніны Джэксан “Класны настаўнік”. З прадстаўленых настаўнікам на вучэбным “шведскім стале” разнастайных “страў” “кожны зможа знайсці тую страву, якая яму даспадобы, узя ць столькі, колькі захоча, і, калі спадабаецца, вярнуцца за дабаўкай, а калі не — паспрабаваць іншую страву”.
Папулярнае сярод сучасных навучэнцаў захапленне фастфудам Аксана Сазонава таксама задзейнічае ў працэсе навучання. Напрыклад, арганізуе франтальнае апытанне, спонсарам якога выступае рэстаран хуткага харчавання “Макдональдс”: прапануе дзецям выбраць пытанне, якое будзе запісана на палосцы жоўтай паперы, што імітуе бульбу фры. Вучні выцягваюць гэты “прынадны кавалачак” са скрыначкі ад бульбы.
— Што тычыцца форм арганізацыі вучэбнай дзейнасці на ўроку, то чаму б, успомніўшы розныя ролевыя і імітацыйныя гульні, не вынайсці ўрок як торт, або ўрок як рэстаран, або ўрок як абед: салата — матывацыя і актуалізацыя, суп — тлумачэнне новай тэмы, дэсерт — рэфлексія, — мяркуе Аксана Сазонава. — Выкарыстоўваючы вышэйзгаданую асацыяцыю, можна разглядаць этапы рэфлексіі і ацэньвання як своеасаблівы дэсерт урока. Напрыклад, пры правядзенні рэфлексіі можна выкарыстоўваць прыём “Базар-нацюрморт” — прапанаваць дзецям разгледзець нацюрморт, суаднесці свой эмацыянальны стан з прадуктам, намаляваным мастаком, і растлумачыць свой выбар.
“Метад пірага” — яшчэ адзін “смачны” рэфлексіўны прыём, які выкарыстоўваецца пры ацэньванні ступені ўцягнутасці ўдзельнікаў у работу групы. У якасці заахвочвання за правільны адказ можа выступаць што-небудзь ядомае (напрыклад, цукерка). Натхніўшыся гэтай ідэяй, пры прэзентацыі сваіх праектаў навучэнцы ў якасці ўзнагароджання за правільны адказ у віктарыне частуюць аднакласнікаў ласункам. І як тут не ўспомніць словы Яна Гілберта: “Бо калі жыццё — гэта каробка шакаладных цукерак, то выкладанне і вучоба не іначай як лімонныя карамелькі”.
Кнігі-чаты і “Гульня слоў” у блогу
На думку настаўніцы рускай мовы і літаратуры гімназіі № 6 Мінска Іны Янінай, у рабоце з высокаматываванымі навучэнцамі найбольш эфектыўнымі з’яўляюцца метады навуковай і даследчай дзейнасці. Руская мова і літаратура традыцыйна маюць багаты матэрыял для праектаў і даследаванняў і дазваляюць яшчэ ў перыяд навучання ў школе набыць навыкі самастойнай даследчай дзейнасці.
На конкурсе даследчых работ гімназіі былі прадстаўлены тры праекты. Адзін з іх — на тэму “Вывучэнне драматычных твораў у выглядзе чатаў” (на прыкладзе твора М.Гогаля “Рэвізор”). Мэта работы — прааналізаваць выдадзеную ў выглядзе чата п’есу і паказаць, што такая форма падачы матэрыялу прывівае дзіцяці любоў да чытання праз звыклыя сродкі камунікацыі.
— Слізгаценне па тэксце і кліпавае мысленне ўжо даўно сталі бічом сучаснай адукацыі. Як жа развівацца сучасным дзецям без глыбокага чытання сур’ёзнай літаратуры, калі гэта з’яўляецца асноўным метадам не толькі атрымання інфармацыі, але і пазнання свету? — адзначае Іна Валер’еўна. — З творчай групай навучэнцаў нашага класа мы вырашылі прыдумаць цікавую і сучасную форму падачы матэрыялу на ўроках літаратуры. Так нарадзілася ідэя праекта “Кнігачат”.
У фармат гэтага праекта пакуль укладзены толькі тэкст жанру п’есы, бо драматургічны канон і форма інтэрнэтперапіскі маюць падобныя асновы — гэта дыялагічнасць формы. Рэплікі персанажаў арганічна ляглі ў звыклую форму інтэрнэтчата. Дынаміка з’яўлення персанажаў на сцэне таксама падобная далучэнню і выхаду новых карыстальнікаў у групавых чатах. Тэкст п’есы не мяняецца ніколькі: тыя ж рэплікі, тыя ж героі, толькі ў кожнага — партрэт на аватарцы, а ўсе сцэны праходзяць у выглядзе тыповай перапіскі ў месенджарах. Нашай моладзі, як высветлілася, гэта даспадобы — усё вельмі проста, зразумела, а галоўнае, сучасна.
Практычная частка работы ўключае чытанне па ролях кнігічата “Рэвізор”. Аднакласнікі і іх бацькі пагадзіліся ўдзельнічаць у эксперыменце. Чытанне па ролях вучыць дзіця ўспрымаць тэкст, усведамляць ідэю і асноўную думку твора, вучыць суперажываць з героямі, лепш разумець іх матывы і ўчынкі. У школьнікаў фарміруюцца навыкі выразнага чытання, вуснага выказвання на зададзеную тэму з улікам меркавання, якое склалася падчас работы па любым пытанні.
Творчая группа навучэнцаў 8 класа прадставіла серыю праектаў у выглядзе даследавання на тэму “Моўныя асаблівасці блогаў”. Першая глава атрымала назву “Гульня слоў пры вывучэнні твораў рускай класічнай літаратуры”. Метад “Гульня слоў” у блогу дазваляе выкарыстоўваць ужо наяўную інфармацыю пра аўтараў літаратурных тэкстаў, а таксама іх персанажаў для стварэння сваіх твораў. Сюжэты новых гісторый бяруцца з розных сказаў, фраз, словазлучэнняў або жартаў.
— У наш час навуковыя веды і добрая адукацыя ўжо не з’яўляюцца вызначальным матывам вучобы для пераважнай большасці навучэнцаў. Таму трэба ўсімі спосабамі разнастаіць працэс навучання і рабіць яго цікавым і жыццёва важным для кожнага канкрэтнага дзіцяці. Такія незвычайныя формы работы, нестандартныя інавацыйныя праекты, безумоўна, павінны не толькі зацікавіць спрактыкаванага сучаснага падлетка, але і раскрыць велізарны патэнцыял высокаматываваных навучэнцаў, — мяркуе Іна Яніна.
Віртуальнае падарожжа
Даследчы падыход выкарыстоўвае ў сваёй дзейнасці настаўнік рускай мовы і літаратуры гімназіі № 8 Мінска Аляксандр Віктаравіч Тарадаеў.
— У школьнай праграме мала гадзін адводзіцца на вывучэнне біяграфіі пісьменнікаў і паэтаў. Аднак веданне біяграфіі таго ці іншага аўтара з’яўляецца неабходнай умовай спасціжэння яго мастацкага свету, — гаворыць Аляксандр Віктаравіч. — Дапамагчы арганізаваць самастойнае даследаванне навучэнцамі біяграфіі пісьменніка ці паэта у медыяпрасторы можа віртуальны музей, па якім неабходна правесці экскурсію. За апошнія гады была створана вялікая колькасць віртуальных экскурсій па музеях у мясцінах, дзе жылі паэты і пісьменнікі. Як правіла, віртуальную экскурсію суправаджае аўдыягід, які знаёміць наведвальнікаў з экспанатамі, дапамагае здзейсніць віртуальнае падарожжа па сядзібах рускіх пісьменнікаўкласікаў, па месцах, дзе яны шукалі сваё натхненне. Гэты від работы мэтазгодна прапаноўваць вучням у якасці дамашняга задання. Аднак “гуляць” па віртуальных музеях неабходна з розумам.
Педагог прапануе наступны алгарытм дзеянняў для калег:
• вызначыць мэту экскурсіі;
• самастойна азнаёміцца з асаблівасцямі навігацыі і экспанатамі музея;
• скласці інструкцыю па навігацыі сайта;
• прыдумаць заданні для маршрутнага ліста, з якім будзе падарожнічаць навучэнец;
• вызначыць час для правядзення экскурсіі;
• прыдумаць форму справаздачы (эсэ, тэставая работа, распрацоўка ўласнай экскурсіі або маршрутнага ліста для іншых класаў);
• правесці рэфлексію.
На сайце http://pushkin.ellink.ru/vtour/titlem.asp, прысвечаным асобе А.С.Пушкіна, размешчана віртуальная экскурсія па Міхайлаўскім, дзе знаходзіўся радавы маёнтак сям’і Пушкіных. Для навучэнцаў Аляксандр Віктаравіч складае маршрутны ліст. Прычым маршрутны ліст — гэта не план музея, а пытанні і заданні, пры выкананні якіх навучэнцы знаёмяцца з экспанатамі музея, а таксама глыбей спазнаюць біяграфію і творчасць паэта.
Маршрутны ліст па музеі-запаведніку А.С.Пушкіна “Міхайлаўскае”:
1. Прозвішча, імя навучэнца.
2. У які перыяд у гэтым доме доўгі час жыў А.Пушкін?
3. Чый партрэт вісіць у кабінеце паэта? Чаму? Які надпіс змешчаны на ім?
4. Пра каго А.Пушкін згадвае ў гэтых радках?
Бывало,
Ее простые речи и советы
И полные любови укоризны
Усталое мне сердце ободряли
Отрадой тихой…
5. Якую ролю гэтая асоба адыграла ў жыцці і творчасці вялікага рускага паэта?
6. Які экспанат і яго прэзентацыя зацікавілі вас больш за ўсё?
— Па завяршэнні віртуальнай экскурсіі мы абмяркоўваем яе з навучэнцамі. Магчыма, у іх з’явяцца дадатковыя пытанні ці, наадварот, яны самастойна знойдуць дадатковую інфармацыю пра экспанаты або асоб, якія згадваюцца ў музеі, і ў іх узнікне жаданне падзяліцца ёй. Вынікам такой дзейнасці, якая ўключае пошук новай інфармацыі, работу з пошукавымі сістэмамі ў інтэрнэце, самастойную работу па алгарытме, можа стаць індывідуальнае або калектыўнае даследаванне, — заўважае настаўнік.
Наталля КАЛЯДЗІЧ.
Фота аўтара.
