Публіцыстычныя нататкі пра тое, што памятала і памятае пра панскую Польшчу заходнебеларуская глыбінка — тая самая, дзе гартаваўся мужны дух камсамольца-падпольшчыка Міхаіла Мінкевіча. У даваенны і пасляваенны час ураджэнец вёскі Гулічы Ляхавіцкага раёна працаваў настаўнікам, кіраваў Лідскім райкамам партыі, з 1968 па 1985 год займаў пасаду міністра асветы БССР. Падрабязнасці — у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.
Свае і чужыя
Ровар, асаднік, ванзэлкі… Дзясяткамі слоў польскага паходжання перасыпана і да гэтага часу мова заходнебеларускіх вёсак. І ў творах пісьменнікаў-заходнікаў ёсць мноства цікавых дэталей пра тую пару. У іх ліку Максім Танк, Піліп Пястрак, Алякей Карпюк, Валянцін Таўлай, Вячаслаў Адамчык, Генрых Далідовіч… Сімвалічна і глыбока пра тое, якой для беларусаў была панская Польшча, расказаў Янка Брыль у аповесці “Сірочы хлеб”, ён жа паглыбіў ды ўзбуйніў балючую для многіх заходнікаў тэму ў рамане “Птушкі і гнёзды”.
І мы раслі ў сілавым полі аповедаў пра тое, ранейшае. Памятаю, дзядзька Іван, па-вясковаму Канавальчык, з якім я часам пасвіў кароў, неяк расказаў: з Брылём яны, маладыя навабранцы, у верасні 1939-га разам апынуліся ў войску польскім. Шмат хлопцаў-заходнікаў забрылі, калі Германія напала на Польшчу, і хутка ж іх Чырвоная Армія з другога боку падціснула. Тысячамі траплялі беларусы ў палон, калі шчасціла выжыць у полымі двух франтоў — з нямецкага Захаду і савецкага Усходу. Праўда, пазней Іван Антонавіч, калі запытаў яго пра цёзку, дзядзьку Івана Шэлеха з Яцкаўшчыны, такога ў сваёй памяці не адшукаў…
Гімназісты Клецкай беларускай гімназіі
Што такое КПЗБ і польскі канцлагер у Бярозе-Картузскай (“дзе людзей палякі мучылі”), як жылося пры Польшчы маім землякам — пра тое ў нашай вёсцы Яцкаўшчыне, што ў Ляхавіцкім раёне Брэстчыны, у 1960-я гады старэйшыя людзі расказвалі па-рознаму. Да 1939-га вёска была пад Польшчай — на ўскрайку Наваградскага ваяводства, бліжэй да Клецка. Некаторым жыццё “за польскім часам” падабалася, асабліва тым, хто з багацейшых, якія тады пры панах і ў Беласток, і ў Варшаву ці Кракаў выбіраліся. Пра гэта мой тата, з карэнных яцкаўскіх малазямельцаў, разважаў прыкладна так: “Багатырам што? Пры грашах добра ўсюды: і пры паляках, і пры Саветах. А вось каб яны парабкамі ў пана пабылі ці ў асадніка за мізэрную плату дзень пры дні за плугам пахадзілі, дык па-іншаму запелі б”. Тата быў з 1930-га, у польскай школе павучыўся і расказваў мне на памяць, што ў галовы малых беларусаў назаўжды, з дубцом ды моцнаю лінейкай для большай надзейнасці, убілі: “Kto ty jesteś? — Polak mały. // Jaki znak twój? — Orzeł biały. // Gdzie ty mieszkasz? — Między swemi. // W jakim kraju? — W polskiej ziemi”. Беларусаў, зрэшты, “у польскей земі” за роўных з палякамі ані дня ніхто не лічыў. Ну, а словы амаль усе ў вершыку зразумелыя. Адказ на пытанне “Дзе жывеш ты?” — мудрагелісты выраз między swemi, што азначае “паміж сваімі людзьмі”…
Спрабуючы разабрацца, хто ёсць хто ў гэтым свеце, дзе свае і дзе чужыя, у малалецтве я такі даймаў дарослых закавырыстым пытаннем: “А палякі нашы?” Многія хітравата пасмейваліся, анічога не кажучы…
Гэта цяпер я ўжо разумею: іншым разам лепш прамаўчаць, нават і ў размове з дзіцем. Вырасце — само разбярэцца. Мудрай завядзёнцы трымаць язык за зубамі маіх аднавяскоўцаў вучыла само суровае жыццё. Некаторыя ж памяталі як царскую ўладу, так і першых немцаў у 1914-м. І першыя Саветы, якія вельмі хутка змянілі ў 1919-м палякі, потым у 1939-м на нядоўга — другія Саветы, а ўжо ў 1941-м — другія немцы. І ўрэшце ў 1944-м зноў прыйшлі Саветы-бальшавікі. Ну як тут скажаш, дзе свае і дзе чужыя? А некаторыя на маё пытанне пра палякаў і паджартоўвалі, пасмейваліся: “Вашы, хлопча, вашы…”
Дык нашы палякі ці не? Па вялікім рахунку, на зямлі ўсе людзі — браты і сёстры. Да таго ж мы суседзі, на што ёсць воля вышэйшая. І доўгі час, вякамі беларусы-ліцвіны і палякі жылі ў адной дзяржаве — Рэчы Паспалітай (фактычна з 1569-га па 1795-ы). Па жыцці ў хрысціянскіх, славянскіх традыцыях мы таксама “свае людзі”. Да таго ж дзясяткі тысяч беларусаў пралілі кроў, загінулі, вызваляючы тую “братнюю Польшчу” ў 1944-м ад фашыстаў. Так што народы кроўна, можна сказаць, парадніліся. Потым за савецкім часам і ў Польшчы ж нібыта сацыялізм будавалі, але, пэўна, не такі, як у нас. А пасляваенным палякам лішні раз аніхто і не нагадваў пра злачынствы іх супляменнікаў да 1939-га ў Заходняй Беларусі, празванай імі “крэсамі всходнімі”. Нібы мы старонку сваёй 20-гадовай (1919—1939) гісторыі перагарнулі ды махнулі на яе рукой, забыліся. Хіба што ў Ляхавічах вуліца 17 Верасня была…
Нельга забыць
Але ці ж можна вялізнай супольнасці, народу сваю гісторыю забыць і жыць нібыта з чыстага ліста? Дык і пра Вялікую Айчынную па такой страусавай логіцы можа не ўспамінаць: было — і прайшло… Пэўна што, некаму таго і хацелася б. А паняцце “гістарычная памяць” для грамадзян у незалежнай дзяржаве акрэслівае працэс храналагічны і бесперапынны, а не выбраныя кімсьці збоку, пад пэўным ракурсам асобныя моманты беларускай гісторыі. Вось і я, хоць малы быў, а памятаю, як праводзілі ў апошні шлях дзядзьку Аляксея Ждановіча. Ён быў старэйшы за маіх бацькоў. Кашляў цяжка, хадзіў паціху з кійком і меў нездаровы колер твару. Калі гналі з пашы кароў, ён выходзіў нетаропка з двара сустрэць сваю. Мама на мае пытанні казала: “Гэта ж яго ў Бярозе ў канцлагеры палякі трымалі-мучылі, здароўе там і пакінуў. Кажуць, і газу лілі ў нос, іголкі пад пазногці заганялі”. Я жахаўся, не мог даўмецца: для чаго, за што?.. Дык ён, тлумачыла мама, быў ці то камсамольцам, ці то камуністам, а палякі такіх вельмі не любілі.
М.Г.Мінкевіч з жонкай Вольгай Андрэеўнай і яе стрыечным братам Б.І.Коўзанам — вядомым лётчыкам, Героем Савецкага Саюза (1943).
Фота з архіва дачкі Л.М.Ярэй
Тут і варта перакінуць сімвалічны масток з Яцкаўшчыны ў суседнія Гулічы, кіламетра за паўтара. Для таго возьмем радкі з даследчай работы “Мінкевіч Міхаіл Гаўрылавіч — міністр асветы БССР”. Яе напісала ў 2021 годзе вучаніца 1-й лідскай сярэдняй школы Сабрына Сакевіч пад кіраўніцтвам настаўніцы гісторыі і грамадазнаўства Наталлі Ліханавай. Дарэчы, Наталля Анатольеўна, сваячка Мінкевіча, сабрала пра яго матэрыялы, ёсць унікальныя экспанаты (кніга з аўтографам і фотаздымак) у школьным краязнаўчым музеі. Работа была выканана як адзін з праектаў Усебеларускай маладзёжнай экспедыцыі “Маршрутамі памяці. Маршрутамі адзінства” ў намінацыі “Героі зямлі беларускай”. Цытую на мове арыгінала: “С 1931 по 1936 год Минкевич Михаил являлся учащимся Виленской белорусской гимназии. В 1934 г., будучи гимназистом 6 класса, принимал участие в создании ячейки КСМЗБ в д.Гуличи. Комсомольцы вели активную революционную деятельность. Односельчанин Кичило Н.Ю. вспоминает: “В Вильно я встретился с Махляром Б. и Минкевичем М., они передали мне ящик с типографией. В моей хате мы печатали листовки”. За участие в революционном движении Минкевич М.Г. в 1936 г. был исключен из Виленской белорусской гимназии”.
У мяне ёсць падставы меркаваць, што Аляксей Ждановіч і Міхаіл Мінкевіч не проста былі знаёмы — разам удзельнічалі ў нацыянальна-вызваленчай барацьбе. Нарадзіўся Міхаіл 15 лютага 1919 года ў Гулічах у сялянскай сям’і. Як падрос, то ў мясцовай пачатковай школе скончыў пяць класаў. Там і яцкаўцы-пачаткоўцы вучыліся, і я ў тым ліку — з 1967-га. Гулічы да нас бліжэй, чым Жарабковічы (да іх 3 км), куды, падросшы, хадзілі мы ў сярэднюю школу. Цалкам верагодна, што Аляксей і Міхаіл якраз у школе пасябравалі. Арыгінальны будынак школы і сёння моцны яшчэ, хоць школу ў Гулічах даўно закрылі. Вось бы там, светла мару, зрабіць музей народнага адзінства імя Міхаіла Мінкевіча: расказаць пра гісторыю асветы раёна, Брэстчыны, Заходняй Беларусі, пра дзейнасць падпольных арганізацый, ячэек, адна з якіх была ў Гулічах (маючы ў сваім складзе і яцкаўцоў). І паказаць, якой была і якой стала беларуская сістэма адукацыі.
Тыя юныя героі — прыклад вялікай любові да Бацькаўшчыны для ўсіх юных патрыётаў. Ну такі яскравы факт!
Будучы міністр асветы БССР, адзін з лепшых міністраў, як успамінаў пра яго Іван Шамякін (а яны ж разам працавалі ў Вярхоўным Савеце рэспублікі), яшчэ ў 1930-м падымаў голас за Беларусь, у 11 гадоў стаў піянерам-падпольшчыкам.
Са згаданай даследчай работы вынікае, што ён тады вучыўся ў Клецкай беларускай гімназіі. Але не толькі вучыўся: “Вместе с другими ребятами распространял листовки, в дни революционных праздников вывешивал красные знамена. За эту подпольную деятельность в 1930 году он был исключен из гимназии”. Клецк за кіламетраў 10—11 ад Гуліч. У платнай для вучняў (іх здымкі ёсць у інтэрнэце) гімназіі, якая працавала не за кошт польскіх улад, а на прыватныя ахвяраванні, панаваў здаровы беларускі дух. І ў 1931-м улады гэты дух зусім задушылі: гімназію ліквідавалі на хвалі барацьбы з беларускім рухам.
Сотні, тысячы вядомых і невядомых
Дзень народнага адзінства, які мы адзначаем, — свята хоць і маладое, аднак ужо з вялікай гісторыяй. І ў такі дзень, 17 верасня, сярод усяго іншага варта згадваць імёны тых мужных людзей, хто не проста чакаў, не страчваючы надзею, уз’яднання Беларусі, а прыкладаў для гэтага свае намаганні — як мог, як умеў. Гэта было і змаганне за беларускі народ, за наша “права людзьмі звацца”, за будучую незалежную дзяржаву. Некаму можа здацца, нібыта незалежнасць неяк раптам і неспадзявана беларусам “упала з неба” на пачатку 1990-х. Аднак жа народ яе выпакутаваў, выгадаваў. Патрыёты ў сваіх розумах і сэрцах выношвалі высокую ідэю, якая ўрэшце стала явай. Сотні, тысячы людзей, вядомых і невядомых нашых папярэднікаў, яе набліжалі, працавалі на ідэю, ваявалі за яе. То давайце разам сёння ўшануем іх памяць! Аддадзім даніну глыбокай павагі — за тое, што ёсць у нас Дзень народнага адзінства і ёсць незалежная Рэспубліка Беларусь! Яны пра вольную Беларусь марылі — нам выпаў лёс яе ўмацоўваць, развіваць, зберагаць.
Настаўнікі Клецкай беларускай гімназіі. Ліпень 1931 г.
Хто былі тыя барацьбіты за Беларусь, за яднанне народа? Настаўнікі, гімназісты, студэнты, рабочыя і сяляне, прычым пераважна маладыя людзі. Яны рызыкавалі, ведучы падпольную антыпольскую работу, не толькі воляй і здароўем — жыццямі. Сёння мы збольшага толькі ведаем пра тых змагароў. Але і на іх прыкладзе разумеем, што калі ўжо нацыянальная самасвядомасць у чалавеку прачнулася, то яе, як і песню дружбы, “не задушишь, не убьешь”. Аднак жа і цяпер мне складана ўявіць, як дванаццацігадовы Міша, мой зямляк з Гуліч, змог загартаваць свой дух, падпарадкаваць жыццё высокай ідэі служэння свайму народу. Пэўна, выдатныя ў яго былі настаўнікі. Можа, таму і выбраў яго потым савецкі час на такую пасаду? Пакінем пытанне адкрытым.
У 1931 годзе выключаны з Клецкай гімназіі Міхаіл Мінкевіч ужо быў гімназістам у Вільні. Ды і там не давучыўся, бо польскім уладам патрэбны былі, вядома, не самасвядомыя беларусы, а рахманыя манкурты, якім няма справы да лёсу Бацькаўшчыны, хто паклоніцца Польшчы, прыме як свой знак “ожэл бялы”. Выхад знайшоўся: хлопец усё ж скончыў гімназію, але Гродзенскую польскую, і ў тым жа 1937 годзе паступіў на медфакультэт Віленскага ўніверсітэта. Павучыўся там нядоўга: у лютым 1938-га яго арыштавалі, паставілі ў віну актыўную рэвалюцыйную дзейнасць і далі тры гады турмы.
Ён быў тады за кратамі не ў віленскіх Лукішках, вядомых нам па творчасці Максіма Танка. Мінкевіча трымалі, ёсць версія, у Баранавічах і Навагрудку. Паплечнікі па няволі, сярод якіх быў і паэт Валянцін Таўлай, прыгадвалі пазней, што Мінкевіч імкнуўся падтрымаць баявы дух таварышаў, часам у камеры спяваў “Гімн маладых камунараў”. Пра тое пісаў і настаўнік гісторыі краязнавец з Жарабковіцкай сярэдняй школы Уладзімір Лаўрэнаў у гістарычна-культурнай хроніцы “Ёсць край такі…”. Ён жа вёў перапіску з Міхаілам Гаўрылавічам. Цяпер тыя лісты з Мінска захоўваюцца ў музеі Жарабковіцкай школы, якая носіць імя знакамітага міністра-земляка.
“Плакаў, не хаваючы слёз…”
Мы падышлі да таго моманту ў біяграфіі Міхаіла Мінкевіча, пра які нямногія ведаюць. У даследчай рабоце, выкананай у 1-й лідскай школе, ёсць звесткі, што ў 1939 годзе Мінкевіч разам з іншымі сябрамі-падпольшчыкамі быў пераведзены ў Гродзенскую турму і апынуўся там у адной камеры з Валянцінам Таўлаем. Далей: “Военно-полевой суд приговорил их к смертной казни. Приговор не был приведен в исполнение, так как вскоре Красная Армия освободила территорию Западной Беларуси. После освобождения из Гродненской тюрьмы Михаил Минкевич вернулся в родную деревню Гуличи”. Ён увайшоў тады ў Гуліцкі сельскі рэвалюцыйны камітэт, удзельнічаў у надзяленні вяскоўцаў зямлёй. А ў канцы 1939 — пачатку 1940 года сфарміравалася Ляхавіцкае часовае ўпраўленне, і Міхаіл Гаўрылавіч у ім працаваў спачатку інспектарам аддзела адукацыі, а потым і загадчыкам Ляхавіцкага валаснога аддзела народнай адукацыі.
Але ж узнікае пытанне, чаму ваенна-палявы суд вынес вязням смяротны прысуд.
Збіраючы матэрыялы пра міністра-земляка, у інтэрнэце я знайшоў тэкст “Две судьбы”, аўтар якога “Наталья Горбачева, дитя войны, отличник просвещения СССР”. І ў яе працы, напісанай у 2022-м, у Год гістарычнай памяці, якраз расказваецца пра лёсы Міхаіла Мінкевіча і Валянціна Таўлая. З Мінкевічам асабіста яна была знаёма з часу яго работы першым сакратаром Лідскага райкама партыі (1965—1968). Тады і Гарбачова разам з мужам-афіцэрам жыла ў Лідзе, працавала ў 3-й школе намеснікам дырэктара па выхаваўчай рабоце. Там быў створаны музей, вялася пошукавая работа, у выніку якой усплыло імя Валянціна Таўлая (1914—1947). Лёс чалавека, яго яркая біяграфія прыцягнулі ўвагу школьнікаў, і ўзнікла ідэя — змагацца за прысваенне яго імя школьнай камсамольскай арганізацыі. Калі ж актывісты наведалі жонку і дачку паэта ў Мінску, то даведаліся: “…в Гродненской тюрьме, в камере смертников Тавлай встретился с Минкевичем. Через некоторое время мы пригласили Михаила Гавриловича в школу на встречу со старшеклассниками. Надолго запомнился его яркий эмоциональный рассказ о событиях тех дней. Комсомольской организации школы было присвоено имя Валентина Тавлая, а Михаил Гаврилович вскоре был назначен министром просвещения БССР”.
Наталля Гарбачова расказвае пра герояў як палымяных барацьбітоў за ўз’яднанне беларускіх зямель, за савецкую ўладу на тэрыторыі ўсёй краіны, пра ўдзел гэтых людзей у Вялікай Айчыннай вайне. Яна знаходзіць у іх лёсах шмат агульнага: “Даже родились оба в феврале. И что еще поражает: участниками народно-освободительного движения они становятся в детском возрасте!” А наконт зняволення Мінкевіча ў турме ў яе такая версія падзей: “Двадцатилетним юношей он попадает в Береза-Картузский концентрационный лагерь и проходит через все круги этого ада”.
Далейшы аповед Наталлі Васільеўны — каштоўнае гістарычнае сведчанне, якое варта прывесці цалкам: “Когда я стала работать в отделе народного образования Гродненского облисполкома, то мы снова встретились с Михаилом Гавриловичем. Он был министром очень демократичным и беседовал со мной во время приездов в Гродно как со старой знакомой. Его повели как-то на строительство будущего Дворца пионеров. Возле переходного моста через овраг этот немолодой солидный человек заплакал, не скрывая слез: “В этом овраге польская дефензива ежедневно расстреливала моих товарищей, и меня ждала та же участь”.
Тогда из уст очевидца мы узнали о событиях тех дней сентября 1939 года. После начала немецкого наступления политических заключенных срочно сосредоточили в Гродненской тюрьме и начали ежедневно расстреливать. Так в одной камере смертников в ожидании своей очереди оказались Валентин Тавлай и Михаил Минкевич, и здесь состоялось их знакомство. Их спасло от расстрела стремительное наступление Красной Армии”.
Працяг будзе
Напрыканцы нататак Гарбачова робіць выснову: ніводзін міністр адукацыі ў Беларусі не працаваў на такой пасадзе так доўга (1968—1985) і не зрабіў так шмат для выхавання патрыётаў сваёй краіны. Менавіта пры ім былі ўведзены курсы этыкі і сусветнай мастацкай культуры, пачалі праводзіцца дзіцячыя фестывалі, агляды і конкурсы.
Міхаіл Мінкевіч меў і баявыя ордэны і медалі (удзельнік вайны, танкіст), і працоўныя. Ён заслужаны настаўнік БССР, дэпутат Вярхоўнага Савета БССР 7-га і 8-га скліканняў, меў званне “Ганаровы пенсіянер саюзнага значэння”.
Яшчэ жывыя тыя, хто добра памятае дэмакратычны стыль работы, творчы почырк Міхаіла Мінкевіча. Ёсць і сведчанні ранейшыя. Скажам, у часопісе “Нёман” я знайшоў прызнанне Івана Шамякіна: “Кроме нас, писателей, никто не выступал по-белорусски — ни один идеолог всех рангов — от ЦК до райкомов, министр культуры, даже наши коллеги из творческих союзов. Исключением на республиканском уровне был один министр просвещения Михаил Гаврилович Минкевич, светлая ему память”. А нядаўна даведаўся, што ў ліку ўдзячных вучняў майго земляка-міністра быў і Абу-Бекір Шабановіч — муфтый мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Беларусі. Яго, настаўніка гісторыі, міністр Мінкевіч і запрасіў на работу ў міністэрства: Абу-Бекір Юх’янавіч доўгі час працаваў у дзяржінспекцыі сістэмы адукацыі.
І добра было б, павучальна для моладзі сабраць і запісаць успаміны пра Міхаіла Мінкевіча яго калег па міністэрстве, настаўнікаў, родных і блізкіх… Дарэчы, калі пісаў нататкі, выпадкова даведаўся: унук Міхаіла Гаўрылавіча ў 20 гадоў выбраў жыццё манаха. І калі на тое будзе воля Усявышняга, то, можа, удасца сустрэцца з ім, запісаць успаміны ўнука пра яго вядомага дзеда — героя заходнебеларускага падполля, вайны, нястомнага працаўніка на ніве народнай асветы.
Іван ЖДАНОВІЧ
Фотаздымкі з адкрытых крыніц
