Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі 22 верасня 2022 года пасмяротна прысвоіў званне Героя Расіі маладагвардзейцу Віктару Траццякевічу. І мала хто згадвае, што ў аднаго з кіраўнікоў антыфашысцкага падполля ў Краснадоне родавыя карані з Беларусі — з Гродзеншчыны.
Не здраднік
Што ёсць праўда і што ёсць хлусня? Невялічкія дэталі могуць іх падзяляць, размяжоўваць. Для кагосьці падаюцца яны, дэталі, неістотнымі, не вартымі ўвагі, а для кагосьці — важнымі як само жыццё.
Дэталі, нюансы… Як так магло здарыцца, што сапраўдны герой-патрыёт быў абылганы, дзясяткі гадоў лічыўся здраднікам? Даўно са школы мы ведаем пра герояў-камсамольцаў з Краснадона, пра створаную імі антыфашысцкую арганізацыю “Маладая гвардыя” і трагедыю, што адбылася там на пачатку 1943 года. Каля шасці дзясяткаў маладагвардзейцаў нямецкія захопнікі пакаралі смерцю, многія перад тым прайшлі праз страшныя катаванні на допытах. Мужнасці, стойкасці, патрыятызму вучыліся на прыкладзе маладагвардзейцаў мільёны савецкіх і замежных юнакоў і дзяўчат.
Але ж ёсць дэталі… Ну хто б мог падумаць, што той камісар “Маладой гвардыі” Герой Савецкага Саюза Алег Кашавы, якога мы ведаем па аднайменных рамане і фільме, па спектаклях, што ішлі ў тэатрах па ўсім Савецкім Саюзе, — гэта, кажучы сучаснай мовай, фэйк? Так, моцны літаратурна-мастацкі вобраз стварыў Аляксандр Фадзееў. Ён скарыстаў і аповеды маці рэальнага прататыпа: у Алены Кашавой пісьменнік спыняўся ў Краснадоне, збіраючы матэрыялы для рамана. Маці, вядома ж, хацелася бачыць загінуўшага сына-камсамольца і героем, і лідарам падполля, а заадно і сябе ўзвысіць — былі на тое свае прычыны. Аднак, як высветлілася ўжо неўзабаве пасля выхаду твора (1946), Кашавы “з рамана”, як і яго маці ў творы, ёсць вобразы, мастацкая выдумка. І ў дэталях, пры разглядзе рэальных фактаў, гэта хлусня. І што Алег Кашавы быў арганізатарам “МГ”, лідарам падполля — таксама.
Абылганага, замучанага і забітага ворагамі камісара “Маладой гвардыі” Віктара Траццякевіча рэабілітавалі ў 1959-м, у 1960-м пасмяротна яму быў прысвоены ордэн Айчыннай вайны І ступені. Але ж “апаратная” логіка не пускала, стрымлівала пашырэнне інфармацыі пра тое, хто герой сапраўдны, а хто — фэйкавы. Імя героя Віктара Траццякевіча і цяпер мала хто ведае, а фэйк-імя Алега Кашавога па-ранейшаму ў пашане…
Вось фрагменты з дакладной запіскі (пад грыфам “Совершенно секретно”) аднаго з інструктараў ЦК ВЛКСМ, які ў Краснадоне яшчэ ў 1956 годзе правяраў “некоторые вопросы деятельности “Молодой гвардии”: “…Из документов архива ЦК ВЛКСМ, Краснодонского музея “Молодая гвардия”, следственных материалов, а также по рассказам оставшихся в живых молодогвардейцев явствует, что организаторами подпольной “Молодой гвардии” явились Иван Земнухов, Сергей Тюленин и Виктор Третьякевич. … Руководство “Молодой гвардией” возглавили Третьякевич и Земнухов. Олег Кошевой не был организатором “Молодой гвардии”. Он принят в ее члeны в ноябре месяце. … О том, что Третьякевич до конца деятельности “Молодой гвардии” занимал руководящее положение в организации, видно также и из того, что 28 декабря, т.е. за два дня до ареста, он созвал совещание члeнов штаба и актива, о котором рассказывают Нина Иванцова, Вася Левашов, Жора Арутюнянц и другие. Об этом же говорит и отец Третьякевича”. І што не дом Кашавых (там у час акупацыі жылі немцы), а хатка Траццякевічаў на ўскрайку Краснадона была месцам збораў падпольшчыкаў, лёгка было ўстанавіць…
Талент пісьменніка “ўзгадаваў” вобразы на рэальных падзеях — і яны атрымаліся нібы жывыя. І пачалі ўспрымацца большасцю чытачоў як рэальныя, а твор — як дакумент. У згаданай запісцы чытаем: “Характерно, что в ряде случаев основным источником по истории деятельности “Молодой гвардии” является т. Кошевая, а не оставшиеся в живых молодогвардейцы, среди которых есть и члeны штаба”. Чаму стала магчымым, што кніжныя вобразы “падмялі” пад сябе рэальнасць? Дзякуючы цікаваму аповеду і велізарнай папулярнасці кнігі. Агульны тыраж рамана “Маладая гвардыя” (276 выданняў!) у СССР перавысіў 26 мільёнаў экзэмпляраў. І што самае страшнае: у творы беспадстаўна (з нагавораў былых катаў, якія самі ж мучылі маладагвардзейцаў) кідаўся “цень здрадніцтва”, віна за правал арганізацыі на Віктара Траццякевіча — рэальнага (не кніжнага) камісара “МГ”. Наш супляменнік, праўда, выведзены ў рамане пад прозвішчам здрадніка Стаховіча, ды краснадонцы лёгка зразумелі, у каго нацэлены той бруд здрады.
Улада вобразаў і стэрэатыпаў
Перад растыражаванай, “шматмільённай мастацкай праўдай”, сілай вобразаў (хлуслівых у тым ліку), якія набылі моц ідэалагічнай аксіёмы, прыўладныя асобы і падумаць баяліся пра тое, каб высветліць усю праўду, аднавіць справядлівасць, аддаць належнае сапраўднаму герою. А няшмат жа патрабавалася: рэабілітаваць Траццякевіча, сцерці з яго кляймо здрадніка Радзімы, аддаць даніну павагі сям’і, якая вельмі цяжка перажывала і смерць яго, і тое, што потым з яго імем тварылася. Але хто мае сілы змагацца з хлуснёй, прыкрытай “вобразамі” ды імем вядомага пісьменніка? У згаданай запісцы ёсць спрэчныя з сённяшняга пункту гледжання фармулёўкі: “Историю “Молодой гвардии” нет никакого смысла ворошить, переделывать в соответствии с некоторыми фактами, которые стали известны в последнее время. Считаем, что нецелесообразно ревизовать историю “Молодой гвардии” при выступлении в печати, лекциях, докладах. Роман Фадеева “Молодая гвардия” издан в нашей стране на 22 языках и на 16 языках зарубежных стран, общим тиражом в 4,8 млн экземпляров. На истории молодогвардейцев воспитываются и будут воспитываться миллионы юношей и девушек в нашей стране и за рубежом”.
Што за логіка? Нібыта і гуманная: не варта, маўляў, па дробязях узбуджаць людзей. У народзе кажуць: абы ціха. Прытым некаму даводзіцца быць ахвярай “акалічнасцей”. І ў сітуацыі з Віктарам Траццякевічам пацярпелі ад нагавораў яго бацькі, браты Міхаіл і Уладзімір. Ды і ў многіх краснадонцаў не ўкладвалася ў галовах: як так можна? Дзе ж тая справядлівасць? Такая пазіцыя (“абы ціха”) падобная і да палітыкі двайных стандартаў, пра якую мы ўжо добра ведаем. Асабліва цяпер, калі тое ж карычневае ліха нацызму, што і ў канцы 1930-х ды на пачатку 1940-х, распаўзаецца па Еўропе.
Ды ўсё ж “ворошить” і “ревизовать историю” пад прэсінгам фактаў і зваротаў людзей у розныя інстанцыі чыноўнікам прыйшлося. Але як жа доўга і як неахвотна тое рабілася! Працытаваныя раней меркаванні наконт таго, што “историю “Молодой гвардии” нет никакого смысла ворошить”, можна было б палічыць прыватным меркаваннем аднаго з камсамольскіх апаратчыкаў. Але ж тыя ідэі, можна сказаць, набылі сілу закона для камсамольцаў СССР, калі амаль слова ў слова паўтораныя былі ў пратаколе пасяджэння Бюро ЦК ВЛКСМ… у 1964 годзе. І гэта пасля таго, як у 1959 годзе выйшаў цыкл публікацый Кіма Кастэнкі ў “Камсамольскай праўдзе”, а яны паспрыялі рэабілітацыі абылганага, замучанага і забітага ворагамі камісара “Маладой гвардыі” Віктара Траццякевіча. Яго, дарэчы, рэабілітавалі ў тым жа 1959-м, і ў 1960-м пасмяротна яму быў прысвоены ордэн Айчыннай вайны І ступені. Але ж “апаратная” логіка не пускала, стрымлівала пашырэнне інфармацыі пра тое, хто герой сапраўдны, а хто — фэйкавы. Імя героя Віктара Траццякевіча і цяпер мала хто ведае, а фэйк-імя Алега Кашавога па-ранейшаму ў пашане…
У імя праўды і справядлівасці
Раней сабраныя мною ў інтэрнэце матэрыялы пра беларуса Віктара Траццякевіча, які быў камісарам “Маладой гвардыі”, не знаходзілі ўсё “аператыўнай нагоды”, каб імі падзяліцца з чытачамі. Сёлетняя восень стала пераломнай у працэсе рэабілітацыі героя. Расійскія СМІ паведамілі: 26 верасня прайшла ўрачыстая цырымонія адкрыцця абноўленага мемарыяла “Няскораныя” ў Краснадоне. Гэта, заўважым, тэрыторыя Луганскай Народнай Рэспублікі (у час Вялікай Айчыннай вайны Луганск быў Варашылаўградам). Прытым у мерапрыемстве паўдзельнічалі першы намеснік кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Расіі Сяргей Кірыенка, кіраўнікі ЛНР і ДНР Леанід Пасечнік і Дзяніс Пушылін, дэпутаты расійскай Дзярждумы. Перад цырымоніяй яе ўдзельнікі наведалі мясцовы музей “Маладая гвардыя” (Сяргей Кірыенка перадаў туды Залатую Зорку Героя Расіі Віктара Траццякевіча) і ўсклалі кветкі да стэлы “Смуткуючая маці”. У Краснадоне Сяргей Кірыенка падкрэсліў, што ўсё, што адбываецца ў тым рэгіёне, гэта справядліва: “Аднаўленне мемарыяла маладагвардзейцам да 80-годдзя іх подзвігу — гэта пра справядлівасць. Прысваенне звання Героя Расіі Віктару Траццякевічу — гэта пра справядлівасць. І права людзей самім прыняць рашэнне аб тым, як яны бачаць лёс сваёй рэспублікі, сваёй зямлі, — гэта пра справядлівасць. Права жыхароў Данбаса вярнуцца ў Расію — гэта пра справядлівасць”.
Ну а мы лічым справядлівым сказаць і пра тое, што Віктар — беларус па родавых каранях: бацька і маці яго былі з Іўеўскага раёна Гродзеншчыны. Канкрэтызуем факты. Дзеда Героя звалі Казімір Андрэевіч Траццякевіч. Бацька, Іосіф Казіміравіч (Кузьміч), у аўтабіяграфіі пісаў, што “нарадзіўся 13 сакавіка 1883 года ў вёсцы Дуды Іўеўскай воласці”, у іншым месцы ёсць згадка: за сем вёрст ад Іўя. На карце вёска — непадалёк трасы М6 Мінск — Гродна. Бабулю Героя (па бацькавай лініі) звалі Кацярына, і была яна “таксама з беднай сялянскай сям’і Неявядовіча з вёскі Драбышы. Веравызнанне каталіцкае, нацыянальнасць — беларусы”. Удакладнім: Драбышы цяпер — у Іўеўскім сельсавеце, пры трасе Р135, на другі бок ад Іўя. Гэта весткі з кнігі “Семь тетрадей”, напісанай Міхаілам Траццякевічам і падрыхтаванай да друку яго дачкой, пляменніцай Віктара, якая ведала будучага героя ў дзяцінстве, — Аленай Міхайлаўнай (у замужжы Самарынай). На пачатку кнігі ёсць словы: “Посвящаю брату Виктору Третьякевичу, комиссару и одному из организаторов “Молодой гвардии” г. Краснодона”. Міхаіл піша: “Маці мая, Ганна Іосіфаўна Горбач (1889—1976), выйшла з сям’і сталяра вёскі Барава Гродзенскай вобласці”. Таксама ў Іўеўскім раёне вёска: па другі бок ад трасы М6 непадалёк вёскі Дуды. Падаюць даведнікі: Мікалаеўскае Барава, Малое Барава, Вялікае Барава (варыянт: Дудскае Барава). Мясцовым краязнаўцам, школьнікам і педагогам, спадзяюся, удасца знайсці правільную версію.
Мацярынскі паклон
Расказваць пра ўсе нюансы таго, як паступова вярталася гістарычная праўда ў дачыненні да гісторыі “Маладой гвардыі”, яе камісара Віктара Траццякевіча, не бяруся. Шмат і без мяне напісана. Завяршыць нататкі хочацца пераказам фрагмента з кнігі “Загадки и тайны “Молодой гвардии”. Документальное исследование” Уладзіміра Подава — нашага земляка (1924, родам з вёскі Мхіцічы Краснапольскага раёна Магілёўшчыны), удзельніка вайны, палкоўніка ў адстаўцы, журналіста, гісторыка, пісьменніка, які з 1954 года жыве на Данбасе. І выйшла кніга ў 2010 годзе ў Беларусі. Ёсць тэксты і ў раздзеле “Кнігі” сайта “Маладая гвардыя”… Дык вось, на сустрэчы са студэнтамі факультэта журналістыкі ў згаданага Кіма Кастэнкі спыталі: “Як вы асабіста разумееце значэнне журналістыкі?” Малодшым калегам аўтар кнігі “Это было в Краснодоне” расказаў, як пасля сваіх публікацый у “Камсамолцы” пайшоў да маці Віктара Траццякевіча — Ганны Іосіфаўны. Яна раней хадзіла на магілу свайго сына ўпотай. Вельмі доўга дзякавала журналісту, выйшла яго праводзіць — і пасярод сельскай вуліцы нізка, да зямлі, яму пакланілася. Вуліца была доўгая, ён ішоў, азіраючыся. А маці ўсё стаяла ў паклоне… Павярнуў Кім Пракопавіч на іншую вуліцу, апошні раз азірнуўся — а яна так і не разагнулася. Нібы застыла…
Іван ЖДАНОВІЧ.
