Патрыятычныя пачуцці школьнікаў грунтуюцца найперш на веданні мінулага роднай вёскі, свайго роду, лёсаў блізкіх людзей. У гэтым упэўнена гісторык з Ушаччыны Ларыса Булаўка — дырэктар Арэхаўскай сярэдняй школы імя Надзеі Касцючэнка і кіраўнік школьнага краязнаўчага музея. Падрабязнасці – у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.
Маштаб гістарычнага бачання
У Арэхаўна калі едзеш, то стаяць паабапал дарог вялікія лясы. Дарэчы, вы чулі выслоўе “за дрэвамі лесу не бачыць”? Што за парадокс?.. Так мудрыя людзі зашыфравалі думку: трэба мець востры розум, каб за дробнымі дэталямі ўмець разгледзець сутнасць праблемы, з’явы, больш за тое, унутраным зрокам убачыць прыхаваныя законы светабудовы. На жаль, штодзённыя клопаты часам выцясняюць на перыферыю свядомасці нашы надзвычай важныя праграмы жыццядзейнасці. Вось і забываем, што кожны з нас мае ў сабе часцінку Жыцця. Той нябачны Дух, які ўсё ажыўляе, без якога ўсё проста пыл і мітусня. І як вялізныя дрэвы, грэцкія арэхі, скажам, вырастаюць з невялічкіх арэшкаў, так і кожны з нас развіваецца-расце ў велічнай Сіле з маленькіх зернейкаў духу.
…Не выключаю, што Арэхаўна калісьці назвалі ў гонар лясных арэхаў — ляшчыны. Ды ўсё роўна за дрэвамі-хмызнякамі варта бачыць лес. І разумець, што і ў глыбінцы кожны далучаны да роду свайго і да ўсяго народа, чалавечай супольнасці. Яскравы прыклад гэтага — Ларыса Булаўка. Згадваючы экспанаты музея, яна расказала, што яе родны дзед, Піліп Чорны, слухаў Леніна ў Петраградзе, калі той выступаў на мітынгу перад рабочымі Пуцілаўскага завода. Інтэрнэт падказвае: у маі 1917-га, яшчэ да Кастрычніцкай рэвалюцыі. Уявіце сабе: дзе Піцер і дзе лясная Беларусь… Той самы драўляны чамадан (арыгінал, не муляж!), з якім хлопец з Ушаччыны падаўся на заробкі ў паўночную сталіцу, і мы пабачылі ў музеі. Там жа ёсць і тры пісьмы роднага дзядзькі Ларысы Аляксандраўны — брата маці Мікалая Піліпавіча Чорнага, які быў прызваны на службу незадоўга да пачатку вайны і з яе не вярнуўся. Апошняе пісьмо салдат напісаў родным 23 чэрвеня 1941-га…
Крэўная далучанасць Ларысы Аляксандраўны да знакавых падзей эпохі — праз родных людзей — паўплывала і на яе самасвядомасць: “Я кажу дзецям: усё тое, што было пасля рэвалюцыі, я ведаю, бо гэта ж пры маім жыцці адбывалася. Такое адчуванне часам, што я сама і ў рэвалюцыйных падзеях удзельнічала, і ў штурме Зімовага палаца”. Пры гэтым родам яна з 60-х гадоў, з невялічкай вёскі ля Арэхаўна. Зрэшты, ці ж не з саміх нас пачынаецца свет? Усё, што ў ім адбываецца, — і ў нас адбіваецца. Як і ў гісторыі Арэхаўна люструецца гісторыя Бацькаўшчыны.
Музей у школьным інтэр’еры
У пачатку размовы Ларыса Булаўка расстаўляе акцэнты. Не яна стварала музей: “Быў ён і ў былым будынку Арэхаўскай школы, якая размяшчалася ў маёнтку пана Грабніцкага. Школа прайшла ўсе этапы станаўлення: ад пачатковай да базавай. Я там вучылася, калі школа была васьмігадовай, і памятаю: на другім паверсе размяшчаўся музей, у ім было шмат экспанатаў. Нават макет шалаша пры сяле Шушанскім, у якім Ленін бываў. І скульптурны вобраз Надзеі Касцючэнка з белага гіпсу — цяпер такога няма”. Новы будынак школы напоўніўся жыццём з 1998 года, і тады ж яна стала сярэдняй, а мая суразмоўніца з 1 верасня прыйшла сюды ўжо настаўніцай.
Музейныя экспанаты часткова перавезлі з былой школы, калі дырэктарам быў яшчэ Васіль Ігнатавіч Карчэўскі. Пад кіраўніцтвам намесніка дырэктара Святланы Васільеўны Лісоўскай збіралі новыя. Адкрылі ж музей у 2002-м, калі дырэктарам стала Іна Фёдараўна Сыроўчанка.
Так склаўся лёс Ларысы Аляксандраўны, што не адразу яна вярнулася працаваць у Арэхаўна. Школу скончыла, паступіла ў Полацкае педвучылішча. Па накіраванні паехала на Гомельшчыну: у Хойніцкім раёне пасля чарнобыльскай трагедыі патрэбны былі настаўнікі. Выйшла замуж за аднакласніка і вярнулася жыць сюды, але адпрацавала 10 гадоў у школе ў Сарочыне — суседняй вёсцы. Тут яна з 1998-га і ўжо 11 гадоў шчыруе дырэктарам.
Зразумела, што ў свеце няма нічога выпадковага, усё адно з адным глыбока спалучана, нібы ў велізарным жывым арганізме. Вось і школьны краязнаўчы музей, хоць і займае чатыры залы, мае адзіную канцэпцыю, якую нават пасля рэканструкцыі ў 2017 годзе збераглі, а экспазіцыі папаўняюць.
“У 2017-м адзначалі 100-годдзе Кастрычніцкай рэвалюцыі, і нам захацелася савецкі перыяд асобна вылучыць, — тлумачыць дырэктар школы. — Зрабілі акцэнт на рэвалюцыйных падзеях, на станаўленні калгаснай сістэмы. Адпаведнае афармленне на сцяне зрабілі, сабралі матэрыялы па тэме. Цяпер многія разумеюць, што выхаванне патрыятызму — гэта вельмі важная справа. Ды само па сабе, з нічога, пачуццё любові да Айчыны не вырасце, калі ў гэты бок свядома не скіроўваць школьнае выхаванне, а таксама музейную педагогіку. Патрыятычныя пачуцці школьнікаў, я ў гэтым глыбока пераканана, грунтуюцца найперш на веданні свайго мінулага”.
Тут дарэчы будзе правесці аналогію з клопатамі земляробаў. Калі хочаш атрымаць добры ўраджай, то пачынаць трэба з якаснай падрыхтоўкі глебы. Урадлівая зямля ў біблейскіх тэкстах — сімвал моцнай веры ва Усявышняга. І такая зямля-вера, мы ведаем з евангельскай прыпавесці пра сейбіта, дае добры плён. Па сутнасці, у Арэхаўне музей таксама стаў той глебай, на якой вырошчваюць патрыётаў.
У нас тут усё сваё!
Калі ў 2023 годзе на Віцебшчыне праходзіла пашпартызацыя музеяў, гэта надало свежы імпульс рабоце краязнаўцаў з Арэхаўна.
“У нас праводзяцца экспедыцыі, мэта якіх — пошук новых экспанатаў для музея, — адзначае Ларыса Аляксандраўна. — Дзейнічае валанцёрскі атрад. Чатыры ранейшыя раздзелы хоць і засталіся ў музеі, аднак мы іх папаўняем новымі экспанатамі, аформлены новыя стэнды. Адзін з кірункаў работы музея — гэта музейныя ўрокі, арганізацыя тэматычных выстаў (да юбілею камсамола, утварэння БССР). Для ўрокаў гісторыі Беларусі, літаратуры, пазакласных мерапрыемстваў настаўнікі выкарыстоўваюць мясцовы матэрыял, які змешчаны ў музеі. Да таго ж у нас цяпер багатая і этнаграфічная частка пра Арэхаўна. Калі ж у мяне пытаюць, чым адметны наш музей, адказваю: у нас тут усё сваё! Асноўнае, што паказваем, — роднае Арэхаўна і ваколіцы, здалёк анічога не прывозім. Зберагаем усё мясцовае”.
Цяпер у музеі працуюць групы экскурсаводаў з ліку вучняў 9—10 класаў. Крыху пазней чатыры дзяўчыны правялі для нас экскурсіі на сакавітай беларускай мове. Дарэчы, на сайце ўстановы адукацыі размешчана відэаэкскурсія па музеі, а таксама аўдыягід. Заслугоўвае ўвагі наладжаная сістэма збору матэрыялаў. Пра гэта Ларыса Булаўка расказвае: “На гэты конт маем гадавы план, агаворваем яго дэталі з класнымі кіраўнікамі. Яны ў класах расказваюць, што, дзе і як можна збіраць. Потым школьнікі шукаюць, прыносяць: хто са свайго дома, хто ад бабулі-дзядулі, суседзяў, знаёмых. Мы ўсё аглядаем, кансультуем, часам удакладняем кірункі далейшых пошукаў, нешта прымаем на захоўванне. Летась, напрыклад, абследавалі тыя мясцовыя хаты, у якіх ужо ніхто не жыве. Папярэдне звязваліся з родзічамі былых гаспадароў, дамаўляліся, ці маглі б яны нешта перадаць нам у музей. І яны, як правіла, штосьці перадавалі”. Усе паступленні ў музей абавязкова фіксуюцца. На кожную рэч складаецца адпаведны акт прыёмкі-перадачы. Пры гэтым заносіцца ў кнігу ўліку: хто, што і адкуль перадаў. Бо гэта ж тое, што мае каштоўнасць, хай сабе і ў мясцовым маштабе.
Дзед Піліп і яго сын
Ларыса Булаўка па нашай просьбе агучвае некаторыя запісы аб прынесеных рэчах: “Бочка, дзежка, сіта… Хусцінка чорная з кветкамі. Пранік для бялізны. Прас электрычны… Лямпа керасінавая. Сумка жаночая. Фотаальбом зялёнага колеру. Ваза для садавіны. Талерка гліняная… Прыбор для выкрайкі. Напарстак металічны. Швейная машынка “Зінгер” — дарэчы, трафейная: з Германіі брат дзеда Піліпа прывёз у 1945-м… А вось запіс пра чамадан драўляны. Гэта рэч майго дзеда Піліпа, які на пачатку ХХ стагоддзя ў Пецярбургу быў рабочым на Пуцілаўскім заводзе. Там бачыў Леніна, слухаў яго прамову. Так што чамадан у Піцеры пабыў! Калі я нарадзілася, дзеда ўжо не было, а пра тое мне расказвала бабуля. Дзед Піліп родам быў з мясцовай вёскі Чарнічонкі, бабуля — з вёскі Лагавыя. Маладым дзед у Петраградзе працаваў, аднак жа каханне да бабулі аказалася мацнейшым, і ён вярнуўся дадому, у 1917 годзе пажаніліся яны і засталіся жыць тут”.
Што да згаданых раней салдацкіх лістоў, то ў іх свая гісторыя. Мікалай Чорны быў прызваны ў войска ў лістападзе 1940-га, пісаў родным пісьмы. Захаваліся тры з іх: два красавіцкія, трэцяе напісана 23 чэрвеня 1941 года.
“Пісьмы ад брата зберагала мая мама, Галіна Піліпаўна, разам з ёй мы неаднаразова перачытвалі апошняе, цяпер я іх перадала ў музей. Дзядзька ў Ленінградзе служыў — горад трох рэвалюцый, як раней казалі, нейкім чынам яго прыцягнуў-паклікаў. Затым з Ленінграда быў адпраўлены на перасыльны пункт, а што далей — невядома, толькі звесткі з медсанбата. Пахаваны ён на гарадскіх могілках у Волагдзе: там пасля ранення памёр у шпіталі. Пра тое мы даведаліся ўжо дзякуючы электроннай базе даных “Мемориал”. Калі выдавалі кнігу “Памяць. Ушацкі раён”, то было заданне для мясцовых гісторыкаў пераправерыць звесткі пра ўдзельнікаў вайны. Я занялася тым і адшукала звесткі пра дзядзьку. Дарэчы, у кнізе ён двойчы згадваецца. Наша пакаленне яшчэ выхоўвалася на ваенных падзеях. Мы чыталі шмат кніг пра вайну, глядзелі фільмы. Ветэраны вайны і партызаны побач з намі жылі, прыходзілі ў школу. Таму гэта ўсё для мяне як сваё, як асабіста перажытае”, — прызнаецца Ларыса Аляксандраўна.
Да гісторыі любоў
Многія з яе выхаванцаў выбралі справай свайго жыцця педагогіку. Шэсць яе выпускнікоў працуюць сёння ў Арэхаўскай школе.
Прышчэпку здаровага патрыятызму, вялікай павагі да мінулага бацькоў, дзядоў і прадзедаў школьнікі ў Арэхаўне атрымліваюць у тым ліку дзякуючы асабістай далучанасці да музейных спраў.
Ёсць выпускнікі, якія выбралі для сябе прафесію настаўніка гісторыі. Абедзьве пляменніцы дырэктара школы скончылі Віцебскі дзяржуніверсітэт імя П.М.Машэрава. Дачка маёй суразмоўніцы працуе ўрачом.
“Я і сама з педагагічнай дынастыі, хоць і не па прамой лініі, — заўважае Ларыса Аляксандраўна. — Мая стрыечная сястра, Клаўдзія Іванаўна Шарыпа, настаўніцай працавала, цяпер на пенсіі. Яе маці, дзеці, а таксама родная сястра — усе настаўнікі. Яе дачка, Таццяна Уладзіміраўна Шарыпенка, была настаўніцай гісторыі, цяпер дырэктар сацыяльна-педагагічнага цэнтра нашага раёна. Ларыса Уладзіміраўна Шарыпа — настаўніца нямецкай мовы. І па татавай лініі ў нас ёсць педагогі”.
Ларыса Аляксандраўна з удзячнасцю прыгадвае сваю выкладчыцу з педвучылішча Зінаіду Платонаўну Ярмак: “Тады ў вучылішчы працавалі дзве сястры — Надзея і Зінаіда. Першая больш вядомая, у тым ліку як паэтэса, заслужаная настаўніца БССР, выкладала рускую мову — толькі не ў маёй групе. Абедзве — удзельніцы вайны, аднак пра сябе яны мала расказвалі. Настаўніцы ад Бога! Урокі гісторыі ў нас праводзіла Зінаіда Платонаўна, было вельмі цікава. Гэта былі, можна сказаць, урокі цішыні. Часта зашторвалі вокны, глядзелі фільмы — яшчэ на кінапраектары плёнкі круцілі”.
Ларыса Булаўка вучылася на гістфаку БДУ завочна, аднак тое было ў час, калі Беларусь толькі набыла незалежнасць. Цікавасць да гісторыі Бацькаўшчыны была велізарнай, і вучоба пакінула незабыўныя ўспаміны: “Я скончыла факультэт у 1996 годзе. Выкладчыкі нашы самі хацелі мову ведаць, размаўлялі з намі па-беларуску. А мы вучыліся прама ў аўтараў вучэбных дапаможнікаў па гісторыі Беларусі, па сусветнай гісторыі”.
Аднак і гісторыя Арэхаўна вельмі цікавая. Скажам, адным з папярэднікаў Ларысы Булаўка на дырэктарскай пасадзе быў удзельнік чатырох войнаў. І ў школе сёння працуе яго ўнучка. Яшчэ вядома, што ў вайну маёнтак пана Грабніцкага партызаны прыстасавалі пад шпіталь — пазней там была школа. Пра гэта ды іншыя цікавыя факты, якія выявілі краязнаўцы, ствараючы летапіс школы, раскажам іншым разам.
Іван ЖДАНОВІЧ
Фота аўтара
