Кацярына Якаўлеўна Алесік — настаўніца гісторыі і грамадазнаўства Олтушскай сярэдняй школы Маларыцкага раёна. За сваё 12-гадовае педагагічнае жыццё ёй удалося здзейсніць амаль нездзяйсняльнае — стаць не толькі паспяховым педагогам, вучні якога дабіваюцца высокіх вынікаў на алімпіядах, любяць і ведаюць гісторыю і сваю краіну, але і кандыдатам гістарычных навук. А гэта значыць, у нас ёсць добрая нагода пагутарыць з ёй.
Вырашальная размова
Зерне цікавасці Кацярыны да гісторыі было пасеяна яшчэ ў дзяцінстве.
“Дзецьмі мы часта праводзілі час у гасцях у дзеда на хутары. Расказы мудрага ад прыроды чалавека, які пражыў нялёгкае жыццё, кампенсавалі нам адсутнасць там тэлевізара і радыё. Мы з захапленнем слухалі ўспаміны пра тое, як жыў дзед пры Польшчы, як хлопчыкам трапіў у Германію, дзе ледзь застаўся жывы, як з недаверам яго, вязня, сустракалі на радзіме, як прызвалі ў армію і накіравалі на Данбас, дзе ў пасляваенны час таксама давялося многае перажыць, як, вярнуўшыся дамоў, стаў сведкам калектывізацыі і быў адным з нямногіх, хто, нягледзячы на розныя перашкоды, не пайшоў у калгас. Кемлівасць, мудрасць, вопыт дапамагалі яму выжыць. А нас, дзяцей, усё пачутае прымушала задумвацца над працэсамі, якія адбываліся ў грамадстве, супастаўляць тое, што напісана ў кнігах, з няпростым лёсам блізкага чалавека”.
У шматдзетнай сям’і, у якой вырасла Кацярына, заўсёды высока цаніліся веды. Хоць самі бацькі не мелі вышэйшай адукацыі, але марылі пра яе для сваіх дзяцей.
“Я любіла замежную мову, захаплялася гісторыяй, геаграфіяй, матэматыкай, але добра памятаю момант, калі вырашыла стаць гісторыкам. У 11 класе перамагла ў алімпіядзе па гісторыі, пачала рыхтавацца да абласнога этапу. Пазнаваць гісторыю было цікава, але было і шмат сумненняў. Вырашальнай стала адна размова. Неяк я падышла да свайго настаўніка Віталя Мікалаевіча Касцючыка і спытала: “Як вы думаеце, я паступлю на гістарычны факультэт?” Ён упэўнена адказаў: “Паступіш!” І я сама паверыла, што ўсё змагу”.
Кацярына стала студэнткай гістарычнага факультэта Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А.С.Пушкіна, нягледзячы на вялікі конкурс — амаль 10 чалавек на месца. І ніколі аб гэтым не пашкадавала. З дыпломам настаўніка яна прыйшла ў Олтушскую сярэднюю школу Маларыцкага раёна. Паралельна прымяняла на практыцы свае навуковыя здольнасці — скончыла аспірантуру пры Рэспубліканскім інстытуце вышэйшай школы, абараніла навуковую работу і атрымала званне кандыдата гістарычных навук.
Урокі-святы і эмоцыі класа
“Што мяне прыцягвае менавіта ў сельскай школе, — гэта тое, што я добра ведаю бацькоў сваіх вучняў. А праз бацькоў пачынаеш разумець і іх дзяцей, адчуваць іх праблемы, бачыць, што ў іх за душой. Часам вучань да ўрока не падрыхтаваны, але ты ведаеш, што ў яго сямейныя цяжкасці, і не турбуеш, даеш яму час і спакой. Калі падысці да такой сітуацыі з фармальнага боку, можна атрымаць у адказ толькі азлабленне. Таму падбор метадаў у рабоце з дзецьмі — вельмі важная праблема. Кожнае дзіця — гэта цэлы свет, і я разумею сваю адказнасць: дзесьці можна пакінуць добры след, а дзесьці і наслядзіць”.
Галоўны педагагічны прынцып Кацярыны Якаўлеўны — заўсёды ставіць сябе на месца дзіцяці, каб суадносіць тое, што хоча настаўнік, з тым, як гэта бачыць і ўспрымае дзіця. Не праходзіць ні аднаго ўрока, каб настаўніца не ўспомніла сваіх педагогаў. У іх яна ўзяла грунтоўныя веды, якія зараз выкарыстоўвае, арыентуючыся на сучасныя вучнёўскія патрабаванні.
“Думаю, сучасны ўрок павінен быць накіраваны на фарміраванне асобы вучня і яго кампетэнцый. А якім будзе яго змест, структура і форма, якія будуць выкарыстаны сродкі — гэта ўжо другасныя пытанні. Разважаючы пра структуру cвайго ўрока, я вылучыла б два тыпы — урокі-святы і рабочыя ўрокі. Урокі-святы — гэта нестандартныя ўрокі (урокі-гульні, дэбаты, урокі-суды над асобамі і іншыя). Такія ўрокі вельмі падабаюцца маім вучням, з’яўляюцца яркімі, эмацыянальна насычанымі, творчымі, павышаюць пазнавальную актыўнасць. Разам з тым урокі-святы — гэта “дэсерт” працэсу адукацыі, а асноўнай стравай у маім педагагічным меню — асновай навучання — я лічу класічныя рабочыя ўрокі”.
Кацярына Якаўлеўна стараецца, каб на кожным уроку было ўзнята праблемнае пытанне ці праблемная сітуацыя, загадка, якая фарміруе пазнавальную цікавасць і разумовую работу вучняў. Напрыклад, настаўніца можа прынесці нейкі сімвалічны прадмет, а дзецям неабходна адказаць, як ён звязаны з тэмай урока.
“Многае залежыць не толькі ад таго, як разумеюць дзеці тэму, але і ад агульнага настрою і стану разумовай актыўнасці класа. Часам заходзіш у клас і бачыш, што дзеці яшчэ несабраныя і неактыўныя, і ты зноў аднаўляеш эмацыянальны фон і закідваеш ім для роздуму якую-небудзь інтрыгу. А часам наадварот, прыходзіш на ўрок і атрымліваеш шквал пытанняў, і сумесны пошук адказаў на іх значна важнейшы за дамашняе заданне”.
У пошуку дадатковай інфармацыі падчас падрыхтоўкі да ўрокаў вучні Кацярыны Якаўлеўны карыстаюцца шматлікімі інфармацыйнымі сродкамі — і сучаснымі, і класічнымі.
“Я вучу дзяцей з павагай ставіцца да кнігі і разумець, чым яна адрозніваецца, напрыклад, ад інтэрнэт-рэсурсаў. Кніга прайшла рэцэнзію, мае большую аб’ектыўнасць і дакладнасць. Але не вучыць сучаснага чалавека карыстацца інтэрнэтам няправільна. Задача настаўніка — навучыць дзяцей разбірацца, што ёсць такія інтэрнэт-рэсурсы, якія скажаюць інфармацыю, а ёсць вельмі каштоўныя і карысныя. Таму пошук інфармацыі ў сетцы патрабуе больш дэтальнага курыравання настаўнікам, чым праца з папяровымі рэсурсамі”.
Сакратаўскі метад
Маючы за плячыма 12-гадовы педагагічны вопыт, Кацярына даўно выпрацавала свае метады работы з класам, якія працуюць безадмоўна. Адзін з любімых, які прыжыўся ў апошнія гады, — сакратаўскі.
“Зразумела, метады залежаць ад тэмы ўрока, класа, у якім працую, настрою дзяцей, часу, які ў мяне ёсць. Ужываю элементы розных тэхналогій. Калі клас творчы — рыхтуюцца элементы пастановак, творчыя сачыненні, напрыклад, “Мой удзел у Грунвальдскай бітве”. Часам пераводзім цяжкія параграфы ў малюнкі і кластары і г.д. Разам з тым ні адзін урок не абыходзіцца без схем. А апошнія гады актыўна прымяняю сакратаўскі метад (фарміраванне глыбокіх пытанняў, пошук адказаў на неадназначныя пытанні). Дзеці ведаюць, што ў мяне на ўроку заўсёды ацэньваецца не толькі адказ, але і пытанне. У працэсе пошуку адказаў на стыхійныя ці праблемныя пытанні я вучу дзяцей не баяцца вылучаць версіі, ніколі не стаўлю адзнакі за няправільныя адказы падчас дыскусіі, калектыўнага пошуку ісціны, наадварот, заўсёды каменцірую і кажу, што спроба — гэта лепш, чым яе адсутнасць. І лічу гэта вельмі важным, таму што сакратаўскі метад дазваляе фарміраваць думаючага вучня, вучня, які сам стварае новыя веды. Ну і, вядома, гэты метад прыводзіць вучня да самастойнага пошуку адказаў, якія часта ляжаць у дадатковых крыніцах інфармацыі.
Праблема многіх маладых настаўнікаў (дарэчы, яна некалі была і ў мяне) у тым, што хочацца паказаць на ўроку ўсё і як мага хутчэй. Можна падаць шмат інфармацыі, арганізаваць самы лепшы ўрок, але ён будзе далёкі ад вучня, і грош цана гэтаму ўроку. А можна дабіцца вельмі эфектыўнага засваення інфармацыі, выкарыстоўваючы наглядныя дапаможнікі. Але гэта не галоўная адукацыйная мэта — вучань павінен сам прыйсці да многіх высноў, і не толькі пры дапамозе памяці, хаця гэта і немалаважна, але і з дапамогай аналізу, роздуму. Наглядныя сродкі ніколі не заменяць разумовую працу. Мне хацелася б, каб праграма па гісторыі была менш нагружана, таму што іншы раз дзецям не хапае часу, каб асэнсаваць вывучанае, а гэтаму іх таксама трэба вучыць. Глыбокае асэнсаванне ведаў актыўна фарміруецца з сёмага класа, калі дзеці пачынаюць не завучваць, а разважаць, задаваць пытанні. Матэрыял праграмы па гісторыі вельмі насычаны, у дзяцей энергія траціцца на тое, каб вывучыць гістарычныя факты, а на роздум і аналіз часу мала. Сучасная адукацыя абавязкова павінна пакідаць месца на асэнсаванне”.
Работа над сабой
Апошнія шэсць гадоў вучні К.Я.Алесік заваёўваюць прызавыя месцы на алімпіядах — маюць 7 дыпломаў на абласных этапах. А ў 2014/2015 навучальным годзе вучаніца Кацярыны Якаўлеўны Вікторыя Канашук атрымала дыплом III ступені на заключным этапе Рэспубліканскай алімпіяды па грамадазнаўстве. За добрую падрыхтоўку сваёй прызёркі настаўніца ўдастоена прэміі спецыяльнага фонду прэзідэнта. Кацярына Якаўлеўна пераканана: работа з адоранымі дзецьмі немагчыма без работы над сабой.
“Каб вучань давяраў настаўніку і браў у яго лепшае, трэба, каб настаўнік сам ішоў наперад. Самы лепшы спосаб пераканаць вучыцца, убачыць каштоўнасць ведаў — уласны прыклад. І цікавасць і захапленне — гэта тыя важныя фактары, якія рухаюць наперад адораных дзяцей. Ёсць меркаванне, што працаваць са слабымі дзецьмі цяжэй за ўсё. На маю думку, складаней за ўсё працаваць з адоранымі дзецьмі. Першае, самае галоўнае, — сфарміраваць матывацыю. Калі няма трывалай матывацыі — усё будзе дарма, нават калі ты суперпадкаваны настаўнік, а перад табой — мегаадораны вучань. Другі важны аспект — своечасова выявіць самародка і пастаянна даваць яму пасільную індывідуальную нагрузку. Справа ў тым, што здольным дзецям заўсёды ўсё даецца лягчэй, чым астатнім. Таму матывацыя ў іх куды слабейшая, чым у сярэднестатыстычнага дзіцяці. Калі ў адораных дзяцей няма добрай нагрузкі і матывацыі, у іх прытупляюцца задаткі і здольнасці і да канца вучобы яны не тое што становяцца нароўні з іншымі, а часам і саступаюць ім. Настаўнік, які вядзе вучня да сур’ёзных вынікаў, сам павінен заўсёды быць у тонусе і падтрымліваць высокі ўзровень ведаў і педагагічнага майстэрства, інакш ён страціць аўтарытэт у вачах вучня. Акрамя таго, важна не падмануць вучня, які ідзе за табой па дарозе ведаў, верыць у цябе. Настаўніку даводзіцца быць і педагогам, і псіхолагам адначасова. І ў адказны момант — падчас алімпіяд, конкурсаў — настаўнік перажывае такое ж эмацыянальнае напружанне, што і дзіця. Інакш выніку можа не быць”.
Крытычнае сіта навукі
“Мне ўсё жыццё шанцуе на людзей, якія знаходзяцца побач. Гэта і адміністрацыя школы на чале з дырэктарам Наталляй Пятроўнай Зезюковай і намеснікам дырэктара па вучэбнай рабоце Аленай Леанідаўнай Марук, якім удалося стварыць спрыяльныя ўмовы працы, і калектыў, у якім адчуваеш падтрымку, з радасцю расцеш і развіваешся. Гэта таксама Маларыцкі раённы аддзел адукацыі, які падтрымлівае ініцыятыву і матывуе да самаразвіцця. І выкладчыкі Брэсцкага ўніверсітэта, дзе мне пашчасціла вучыцца, а зараз і выкладаць самой. Менавіта там мяне прыцягнулі да навукі. Навука дала магчымасць не спыняцца ў развіцці, пашыраць кола знаёмстваў са знакамітымі ў навуковым асяроддзі людзьмі, у якіх было чаму павучыцца”.
Навуковую дзейнасць, распачатую ва ўніверсітэце, Кацярына Якаўлеўна працягвала ў Рэспубліканскім інстытуце вышэйшай школы, супрацоўнічала з Інстытутам гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Тэму дысертацыі выбрала ў гендарнай галіне: адукацыя беларускіх жанчын у пасляваенны перыяд. Вывучаючы гэтую праблему, Кацярына Якаўлеўна пабывала ў Маскве, наведала архівы беларускіх гарадоў, працавала ў Нацыянальнай бібліятэцы і Нацыянальным архіве ў Мінску. Работа ў бібліятэках і архівах дапамагла рухацца наперад не толькі ў навуковым кірунку, але і ў прафесійным — новыя веды ніколі не будуць лішнімі і ў педагагічнай дзейнасці.
“Калі вызначылася з кандыдацкай, чула адусюль шмат разваг кшталту “навукай у Беларусі займацца і тым больш дабіцца нечага ў гэтым кірунку амаль немагчыма — гэта самая закрытая сфера дзейнасці”. Але з радасцю кажу, што мае 9 гадоў падрыхтоўкі навуковай работы перакрэслілі гэтыя меркаванні. Канечне, крытыкавалі сурова, але любая работа павінна прайсці праз крытычнае сіта даследчыкаў, і калі чалавек ідзе ў навуку, ён павінен быць да гэтага падрыхтаваны. Акрамя таго, што ў Інстытуце гісторыі працуюць добрыя спецыялісты, у іх ёсць яшчэ вялікі чалавечы патэнцыял, таму на сваіх плячах адчула, што беларуская навука суровая, але добразычлівая”.
Канечне, сумяшчаць педагогіку і навуковую дзейнасць Кацярыне Якаўлеўне было вельмі цяжка — выкраіць час удавалася не так часта, як хацелася б. Але яна не магла сысці на паўдарогі да выніку.
“Рыхтуючы сваіх вучняў да алімпіяд, я заўсёды вучу іх ісці да канца, змагацца да апошняга. Таму саступіць на гэтым дзевяцігадовым адрэзку — значыць парушыць свае ж маральныя прынцыпы. Настаўнік павінен быць прыкладам трываласці для сваіх вучняў”.
Алёна КРЫВЯНКОВА.
Фота з архіва Кацярыны АЛЕСІК.
