Лагойшчына — гэта не толькі маляўнічыя далягляды і ўзгоркі (па беларускіх мерках нават горы). Гэта яшчэ і багатая гісторыя, у якой перапляліся слаўныя і трагічныя старонкі, пра што нагадваюць помнікі архітэктуры, мемарыяльныя комплексы. Падрабязнасці – у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.
Малодшая сястра Хатыні
Адзін з такіх комплексаў і стаў нагодай для камандзіроўкі. У суботу, 15 ліпеня, споўнілася роўна 50 гадоў, як на месцы спаленай карнікамі Дальвы быў адкрыты адзін з найбольш вядомых у Беларусі мемарыялаў. Разам з Хатынню ён уваходзіць ва ўсе экскурсійныя маршруты Лагойшчыны і з’яўляецца абавязковым для наведвання школьнікамі раёна. Але пабываць у Дальве і Хатыні варта не толькі вучням.
Добра памятаю сваю першую паездку ў Хатынь. Адбылася яна не ў школьныя або студэнцкія гады, а ўжо ў дарослым узросце. І тут ёсць свае плюсы. Маючы пэўны жыццёвы вопыт, сваю сям’ю, можна больш глыбока асэнсаваць словы экскурсавода, асабліва інфармацыю пра тое, што сярод забітых мірных жыхароў у асноўным былі жанчыны і дзеці, чые мужчыны і таты ў гэты час ваявалі на фронце. А калі ў цябе ёсць сын, то скульптура “Няскораны чалавек” уражвае асабліва.
Хатынь і Дальва — дзве сястры з адным трагічным лёсам. Аднайменныя мемарыялы таксама падобныя. Яны паказваюць трагізм вайны, жахі генацыду. У той жа час гэта два зусім розныя комплексы. Калі Хатынь заўсёды шматлюдная, велічная, то Дальва — па-дамашняму ўтульная (думаю, карэктна выкарыстоўваць такія словы). Па-першае, гасцей сустракае вобраз простай сялянкі, жанчыны-маці, да якой прытуліўся сыночак. Па-другое, на месцы дамоў, абазначаных сімвалічным бярвеннем, ляжаць дзіцячыя цацкі. З імі нібыта і гулялі дзеці, якіх 19 чэрвеня 1944 года забілі, спалілі зажыва карнікі. Самаму малодшаму Косцю Кухаронку было толькі 2 годзікі…
Мемарыяльны комплекс “Дальва” адкрыты 15 ліпеня 1973 года па ініцыятыве і пры актыўным удзеле Мікалая Пятровіча Гірыловіча — адзінага жыхара вёскі Дальва, які выжыў у дзень трагедыі 19 чэрвеня 1944 года.
Справа жыцця
За перыяд нямецка-фашысцкай акупацыі на тэрыторыі Лагойскага раёна поўнасцю або часткова былі знішчаны больш за 80 вёсак, не ўсе з іх адрадзіліся. Невядома, ці з’явіўся б мемарыял на месцы Дальвы, калі б не асабістая зацікаўленасць Мікалая Пятровіча Гірыловіча — адзінага жыхары гэтай вёскі, якому пашчасціла выжыць у той страшны чэрвеньскі дзень. Убачанае ў падлеткавым узросце настолькі моцна ўразіла, што галоўнай мэтай свайго жыцця ён вызначыў захаванне памяці пра аднавяскоўцаў, стварэнне мемарыяльнага комплексу.
— Першае ўпамінанне пра Дальву адносіцца да XVII стагоддзя. Жыхары выкупалі ў пана зямлю сярод ляснога масіву і апрацоўвалі яе. На пачатак Вялікай Айчыннай вайны ў вёсцы было 12 дамоў, дзе жылі ў асноўным мнагадзетныя сем’і. Пасля таго як мужчын забралі на фронт, у вёсцы засталіся 44 жыхары. З іх былі толькі 2 мужчыны, якія не прайшлі медкамісію. Астатнія — жанчыны і дзеці. Мікалаю Пятровічу Гірыловічу на момант трагедыі было 13 гадоў. 19 чэрвеня ён дапамагаў пасвіць каня. Праз пэўны час, калі змяніў за гэтай справай тату, то пачуў крыкі, убачыў агонь, дым. Прыбег у вёску, а дамоў ужо не было, яны дагаралі. Убачыўшы трупы аднавяскоўцаў, хлопчык спужаўся і сышоў у лес да партызан. 10 дзён, пакуль не прыйшлі партызаны, усе забітыя ляжалі пад пякучым сонцам…
Мікалай Пятровіч жыў у Мінску. Паступіў у вучылішча сувязі, дзе яму трапіўся выдатны майстар, які казаў: “Калі хочаш чагосьці дабіцца ў жыцці, абавязкова вучыся”. І хлопец прытрымліваўся гэтага прынцыпу. Скончыў вучылішча, пазней школу працоўнай моладзі, затым Маскоўскі ўсесаюзны завочны электратэхнічны інстытут сувязі, працаваў інжынерам, начальнікам апаратна-студыйнага комплексу на Белдзяржтэлерадыё. Мэтай свайго жыцця ён вызначыў стварэнне мемарыяла на месцы спаленай вёскі. Урачыстае адкрыццё комплексу адбылося 15 ліпеня 1973 года. Дарэчы, скульптар Уладзімір Церабун атрымаў за сваю працу прэмію Ленінскага камсамола. Гэта была яго дыпломная работа, — расказала дырэктар Акалоўскай сярэдняй школы Анжэла Уладзіміраўна Сівец.
У Акалоўскую школу мы завіталі невыпадкова. Менавіта за гэтай установай адукацыі замацаваны мемарыяльны комплекс “Дальва”. Кожнае памятнае мерапрыемства на месцы спаленай вёскі праходзіць з удзелам мясцовых настаўнікаў і вучняў. Анжэла Уладзіміраўна добра памятае свае школьныя гады, калі разам з аднакласнікамі стаяла на ўрачыстым адкрыцці, і ганарыцца тым, што шмат разоў наведвала комплекс падчас экскурсій, агітпрабегаў, паходаў спачатку ў якасці вучаніцы, потым настаўніцы пачатковых класаў. Сёння гэтыя традыцыі яна працягвае ў якасці дырэктара школы.
Значную ролю ў захаванні гістарычнай памяці адыгрывае школьны музей. Па словах настаўніка гісторыі Аляксандра Пятровіча Якубоўскага, частку экспанатаў перадаў Мікалай Пятровіч Гірыловіч пасля таго, як у музеі на тэрыторыі мемарыяльнага комплексу была праведзена рэканструкцыя. Прадстаўленыя ў школе дакументы, фотаздымкі, рэчы вы не ўбачыце ні ў якім іншым музеі.
Сярод унікальных прадметаў — макет з даваеннай выявай Дальвы. Зроблены ён па ўспамінах М.П.Гірыловіча. Расказвае экспазіцыя і пра лёс іншых вёсак Акалоўскага сельсавета, пра настаўнікаў, якія працавалі ў школе ў розныя часы, пра побыт і заняткі вяскоўцаў. Невыпадкова музей комплексны і мае гісторыка-краязнаўчы кірунак.
Лёс чалавека
Захоўвае памяць пра ахвяр генацыду беларускага народа і музей плешчаніцкай сярэдняй школы № 1. Створаны ў 1972 годзе былым дырэктарам школы ўдзельнікам Вялікай Айчыннай вайны Іванам Пятровічам Вярбіцкім, ён ужо больш за паўстагоддзя з’яўляецца цэнтрам грамадзянска-патрыятычнага выхавання. Як і ў кожнага музея, тут ёсць сваё аблічча, свае адметнасці. Калі пераступаеш парог экспазіцыйнай залы, то адразу звяртаеш увагу на дзясяткі фотаздымкаў-партрэтаў. Гэта людзі, жыццё якіх было звязана з Плешчаніцамі і чый лёс абпаліла вайна.
— Калісьці гаварылі так: “У Беларусі тры сталіцы — Мінск, Бабруйск і Плешчаніцы”, — даволі арыгінальна пачала экскурсію настаўніца гісторыі Зінаіда Міхайлаўна Далідчык. — Справа ў тым, што да вайны насельніцтва Плешчаніц было пераважна яўрэйскім. Гэта быў цэнтр яўрэйскага жыцця, такі ж значны, як і Мінск з Бабруйскам.
Асаблівы лад жыцця мястэчка парушыла вайна. З 26 па 27 чэрвеня 1941 года тут праходзілі жорсткія абарончыя баі, бо ў Плешчаніцах размяшчалася вайсковая часць. Пасля акупацыі быў устаноўлены новы парадак. Што гэта за парадак, нагадваюць некалькі мемарыяльных знакаў. На адным з іх, які даглядае першая школа, пазначаны такія словы: “Вечная памяць ахвярам фашызму. Тут пахавана 70 чалавек яўрэйскага насельніцтва. Прозвішчы невядомы”. На самай справе такіх людзей у Плешчаніцах было забіта значна больш.
Рэалізуючы нацысцкую праграму знішчэння яўрэйскага насельніцтва, немцы пасля акупацыі арганізавалі тут гета, адвялі пад яго тэрыторыю 50 дамоў, дзе пасялілі каля тысячы чалавек. Амаль усе яны потым былі забіты, але адзін хлопчык змог пазбегнуць смерці. Ён прайшоў праз вайну і напісаў кнігу “Лясны бадзяга”. Менавіта ўспаміны Ізраіля Сегаля сталі асновай даследчай работы вучаніцы 9 класа Марыі Вінаградавай “Генацыд жыхароў Плешчаніц у гады Вялікай Айчыннай вайны”.
Па ўспамінах Ізраіля Сегеля, акупацыйная ўлада абвясціла яўрэйскаму насельніцтву, што будзе перасяленне ў Зембін або Лагойск. Застацца дазволілі толькі рамеснікам і іх сем’ям. На падводы саджалі ў першую чаргу старых, хворых, маленькіх дзяцей і цяжарных жанчын. Сам Ізраіль не паспеў з’ехаць, бо раніцай, не ведаючы аб перасяленні, пайшоў на рэчку з таварышам. Пазней стала вядома, што гэтых людзей на падводах так і не давезлі ні да Зембіна, ні да Лагойска. Па дарозе ім загадалі злезці з падвод, зняць каштоўныя рэчы. Сагналі ў закінутую пуню і там расстралялі, а трупы падпалілі.
Людзі зразумелі, што хутка заб’юць і тых, хто застаўся ў Плешчаніцах. Бацькі Ізраіля пачалі рыхтавацца да ўцёкаў, але не паспелі. Выскачыў з дому толькі хлопчык. Тата ледзь паспеў паказаць вачамі сыну, каб той схаваўся ў баразне. Гэта і выратавала яму жыццё. Тату і маму расстралялі… Дзіцяці ўдалося прайсці праз вайну, потым атрымаць прафесію, ажаніцца, стварыць сям’ю. Але так пашчасціла далёка не кожнаму. Амаль усе плешчаніцкія яўрэі былі забіты 16 кастрычніка 1941 года. Сёння на месцы расстрэлу і брацкай магілы стаіць помнік, які даглядаюць настаўнікі і вучні плешчаніцкай сярэдняй школы № 1.
Гэта гісторыя жыцця толькі аднаго чалавека, чый фотаздымак вісіць на музейным стэндзе. А такіх партрэтаў у школьнай экспазіцыі — дзясяткі. Тут і выявы Герояў Савецкага Саюза, і настаўнікаў з вучнямі, якія змагаліся на франтах, у партызанскіх атрадах, падполлі. Гэтыя фотаздымкі — нібыта імёны на мемарыяльных плітах. У мужныя, засяроджаныя твары можна ўглядацца бясконца…
Памяць у сэрцах
Пра падзеі Вялікай Айчыннай вайны памятаюць не толькі ў Акалове і Плешчаніцах. У кожнай установе адукацыі раёна аформлены стэнды па тэме генацыду беларускага народа. У гімназіі Лагойска, да таго ж, створаны асобныя банеры: “Праект “Памяць у сэрцах”, “Генацыд у Лагойскім раёне ў перыяд нямецка-фашысцкай акупацыі 1941—1944 гг.”, “Лагойшчына, абпаленая вайной”.
— Ствараць банеры мы пачалі пасля сустрэчы з архітэктарам Галінай Левінай, дачкой Леаніда Левіна — аўтара мемарыяльнага комплексу “Хатынь”. Яна прыязджала да нас, прэзентавала кнігу “Хатынь”, расказала пра ўрочышча Іванаўшчына — яшчэ адно месца памяці, дзе 30 жніўня 1941 года былі расстраляны лагойскія яўрэі, а таксама беларусы, якія хавалі ў сябе гэтых людзей або дапамагалі партызанам. Роўна праз 80 гадоў пасля трагедыі на тым месцы адбылося перапахаванне. Папярэднічалі гэтай падзеі маштабныя раскопкі, назіраць за якімі прыходзілі нашы настаўнікі і вучні. Мы былі настолькі ўражаны ўбачаным, а таксама словамі, якія прагучалі на памятным мітынгу, што пачалі сустракацца са сведкамі вайны, запісваць іх успаміны. У выніку з’явіўся праект “Памяць у сэрцах” і адпаведныя банеры, — паведаміла намеснік дырэктара па вучэбна-метадычнай рабоце Наталія Міхайлаўна Сяргеенка.
Тэма Вялікай Айчыннай вайны з’яўляецца цэнтральнай у даследчых работах навучэнцаў гімназіі. Кожны год гэтыя работы прадстаўляюцца на краязнаўчых конкурсах раённага, абласнога, рэспубліканскага ўзроўняў і традыцыйна — на Тышкевіцкіх чытаннях, якія праводзяцца Лагойскім гісторыка-краязнаўчым музеем імя К. і Я.Тышкевічаў. У гэтым годзе вучні 11 класа Іван Варабей і Дар’я Дунец прадставілі даследчую работу “Без тэрміну даўнасці: генацыд мірнага насельніцтва ў гады Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Лагойскага раёна” і атрымалі дыпломы ІІ ступені.
У Лагойску ўсё па-свойску
І гэта далёка не адзіныя краязнаўчыя дасягненні гімназістаў. Пад кіраўніцтвам настаўніцы геаграфіі Алены Мікалаеўны Бабкевіч вучні Ліза Сяргеенка, Насця і Марыя Вашкевіч, Павел Бабкевіч працавалі над стварэннем трох экскурсійных маршрутаў па Лагойску.
Азнаёміцца з імі можна на спецыяльным банеры. Але такая магчымасць даступная толькі навучэнцам і настаўнікам гімназіі. Усім астатнім, хто хоча даведацца пра гісторыю Лагойска, яго адметныя мясціны, Алена Мікалаеўна раіць устанавіць сабе на смартфон дадатак izi.TRAVEL. Ён бясплатны. Спампоўваеце ў плэймаркеце, уводзіце ў пошуку слова “Лагойск” — і вашай увазе прапаноўваюцца тры даволі цікавыя аўдыягіды. Будзеце слухаць, як зачараваныя! Па-першае, інфармацыя прадстаўлена разнастайная, грунтоўная, вывераная. Па-другое, калі ўключыць геалакацыю, то агучвацца апісанне таго ці іншага аб’екта будзе толькі пры вашым падыходзе да яго. Да таго ж у час экскурсіі можна паўдзельнічаць у віктарынах, выканаць некалькі заданняў, адказаць на пытанні па змесце экскурсіі.
Пройдземся і мы па маршруце, прычым па самай рамантычнай яго частцы — сцяжынкамі парку Тышкевічаў. Закладзены парк у пачатку ХІХ стагоддзя ў англійскім стылі тагачасным уладаром гэтых мясцін графам Піем Тышкевічам. Дамінантай парку стаў цагляны палац, узведзены на месцы руін старога драўлянага замка ў 1815 годзе. На жаль, час быў бязлітасны да гэтай архітэктурнай жамчужыны. Ад былой раскошы палаца, пабудаванага ў стылі позняга класіцызму, засталіся толькі фрагменты некаторых сцен. Але і яны ўражваюць. Можна толькі ўявіць, наколькі велічна калісьці выглядаў палац, размешчаны на ўзвышэнні.
Адметнасцю парку заўсёды былі крыніцы, якія струменяць з-пад зямлі літаральна на кожным кроку. Крыніцы і цяпер лічацца гаючымі, а набраць празрыстай і смачнай вады сюды едуць нават са сталіцы. Велічныя руіны палаца, журчанне крыніц, высокія разгалістыя дрэвы (у парку расце шмат экзатычных відаў) — па цяністых прысадах асабліва добра прагульвацца спякотным летнім днём.
Як настаўніцу геаграфіі Алену Мікалаеўну Бабкевіч хвалюе экалагічны стан ракі Гайны, якая пяшчотна прытулілася да парку і нясе свае воды ў Бярэзіну. Калі з-за антрапагеннага ўздзеяння зменіцца ўзровень вады ў рацэ, яе хімічны састаў, то ўсё гэта адмоўна паўплывае і на крыніцы. А як педагога-краязнаўца і стваральніка экскурсійных маршрутаў Алену Мікалаеўну непакоіць той факт, што ў папулярным сярод турыстаў, асабліва жыхароў Мінска, Лагойску да сённяшняга часу няма інфармацыйных паказальнікаў.
— Пасля распрацоўкі чатырох аўдыягідаў і стварэння адпаведнага банера з інтэрактыўнай турыстычнай картай нашага горада мы звярнуліся да кіраўніцтва Лагойскага райвыканкама з прапановай устанавіць падобны банер у самым папулярным сярод гасцей горада месцы — каля крыніц. Прыемна, што наша прапанова была ўхвалена. Калі гэтая задума рэалізуецца, кожны жадаючы зможа падысці да карты, азнаёміцца з планам горада, счытаць смартфонам QR-код і даведацца шмат карыснай інфармацыі. Такія коды добра было б размясціць і на шыльдачках помнікаў архітэктуры, каб можна было не толькі прачытаць тое, што будынак ахоўваецца дзяржавай і ўзведзены ў пэўным годзе, але і больш падрабязна даведацца пра яго гісторыю, хто жыў у будынку, якія ўстановы там размяшчаліся. Ідэю, дарэчы, я падгледзела, прагульваючыся па вуліцах Гродна. Мне падабаецца ў гэтым горадзе тое, што, нягледзячы на сваю сучаснасць, ён захаваў асаблівую атмасферу, сваё аблічча. Будзе цудоўна, калі гэта зможа зрабіць і мой родны горад. Хочацца, каб у плане захавання архітэктурнай спадчыны ў Лагойску, як кажуць, было ўсё па-свойску, — падзялілася настаўніца.
Ідэі — гэта добра, аднак яшчэ лепш, калі яны рэалізоўваюцца. А рэалізацыя настаўніцкіх задум магчыма толькі пры зацікаўленасці вучняў. Як захапіць дзяцей краязнаўчай справай? Гэтае пытанне хвалюе многіх педагогаў. У Алены Мікалаеўны свой адказ.
— Мне лёгка прапаноўваць вучням нейкую справу. Яны заўсёды пагаджаюцца, тут жа натхняюцца. Я іх не прымушаю, усе справы робім па згодзе, па любові, тады дзеці лёгка ідуць на кантакт. Мне з імі цікава і ім са мной таксама. У нас у краязнаўчай дзейнасці адносіны не як “настаўнік — вучань”, а па прынцыпе “роўны вучыць роўнага”. Падчас складання экскурсійнага маршруту дзеці могуць расказаць мне і пра сваё жыццё, падзяліцца набалелымі праблемамі. Напрыклад, для Насці Вашкевіч самым яркім успамінам мінулага лета было тое, як мы разам запісвалі экалагічны тур “Лагожск”. Мы ўзялі ссабойку, прайшліся па горадзе, адпачылі ў парку на лаўцы, паабедалі, адзначылі пункты на карце, потым раздрукавалі гэтую карту. Мне лёгка знаходзіць агульную мову з дзецьмі. Думаю, тут усё залежыць ад асобы педагога, — падзялілася Алена Мікалаеўна.
Прыклад педагога
Сапраўды, многае залежыць ад настаўніка. Дзякуючы яго харызме, абаяльнасці, эрудыцыі, вучні пачынаюць любіць той ці іншы вучэбны прадмет, цікавіцца гісторыяй, адметнасцямі роднага краю. Нарэшце, становяцца патрыётамі. І цудоўным таго пацвярджэннем з’яўляюцца педагогі, з якімі мне пашчасціла сустрэцца падчас камандзіроўкі. Усе яны нарадзіліся на Лагойшчыне, скончылі тут школу, а пасля атрымання прафесіі вярнуліся на малую радзіму. Каб вучыць дзяцей і каб захоўваць спадчыну.
Ігар ГРЭЧКА
Фота аўтара
