14 студзеня вядомы беларускі паэт і публіцыст, лаўрэат шматлікіх літаратурных прэмій, заслужаны журналіст Беларускага саюза журналістаў, ганаровы грамадзянін Наваполацка, галоўны дырэктар міжнароднага радыё “Беларусь” Навум Гальпяровіч адзначыў сваё 65-годдзе. На юбілейнай вечарыне, якая праз тыдзень пасля дня нараджэння адбылася ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі, Навум Якаўлевіч прызнаўся, што ён чалавек шчаслівы — і таму, што нарадзіўся якраз у так званы стары Новы год; і таму, што нарадзіўся ў старажытным Полацку, а першым краявідам, які ўбачыў у сваім жыцці з акна полацкага радзільнага дома, былі вежы Сафійкі; і таму, што асабіста ведае асалоду сямейнага ладу і прафесійнай уладкаванасці; і таму, што па жыцці яму сустракаліся пераважна добрыя людзі. Словам, гэтакая ўніверсальная формула чалавечага шчасця, што ўключае тры асноўныя складнікі — месца, час і людзей, якія з табой побач.
Надоечы я сустрэўся з Навумам Якаўлевічам, каб сам-насам пагаварыць пра ўсё гэта ў яго жыцці — пра месца, пра час, пра людзей.
— Навум Якаўлевіч, а вось гэтую вашу ўлюбёную метафару, маўляў, нарадзіцца ў Полацку — значыць, першае, што ўбачыць, гэта вежы Сафійкі, хто прыдумаў?
— Ды гэта і не метафара. Сапраўды, той старадаўні чырвоны будынак радзільнага дома, дзе на чацвёртым паверсе нараджаліся дзеці, стаяў якраз насупраць Сафійскага сабора. Тады, калі нарадзіўся я, там быў склад, ніхто на сабор асаблівай увагі не звяртаў, але, тым не менш, вежы ж былі, хоць і без крыжоў. І можна лёгка ўявіць сабе, як мамы падносілі сваіх немаўлят да акна, за якім віднеліся вежы… Гэта наогул маё самае любімае месца ў Полацку. Глядзіш з гэтай стромы і бачыш, як Палата — маленькая, вірлівая, вузкая — упадае ў шырокую Дзвіну. А якраз на процілеглым беразе было старажытнае гарадзішча, сёння гэты раён называецца Забалоцце, там ёсць такі вісячы масток, які акурат звязвае Забалоцце з цэнтральнай часткай горада, з тым месцам, дзе стаіць Сафійка… Разумееце, там адчуванне самога Полацка, самога гэтага горада са сваёй 1150-гадовай гісторыяй. А хто прыдумаў гэтую, як вы кажаце, метафару? Для нас, палачан-пісьменнікаў, якія нарадзіліся прыблізна ў адзін час, гэта ўжо быццам нейкі брэнд. І ні ў якім разе не плагіят. Мы, палачане, і прыдумалі.
— Што самае адмысловае вам найчасцей прыгадваецца з вашага полацкага дзяцінства і юнацтва? Маю на ўвазе, магчыма, нават нейкія сакральныя асабіста для вас згадкі.
— Такіх момантаў я магу згадаць вельмі многа. Ну, напрыклад, як мы, малыя, бегалі да Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра і да Спаса-Праабражэнскай цэркаўкі, глядзелі на паломнікаў, якія туды прыходзілі, як нас не пускалі і бацькі, і настаўнікі ў школе, але мы ўсё роўна туды бегалі і глядзелі…
Потым, безумоўна, гэта кнігі. Наогул я рана навучыўся чытаць, яшчэ дашкольнікам запісаўся ў Полацкую дзіцячую бібліятэку, якая размяшчалася ў дамку Пятра І, мяне нават запісваць не хацелі, давялося даказваць, што чытаць я ўмею. Дык вось у сувязі з кнігамі, помню, недзе ў чацвёртым класе мне трапіўся даваенны падручнік па гісторыі СССР для сярэдніх школ і там было напісана пра Полацк. Гэта было такое неверагоднае адкрыццё! Тады ці не ўпершыню я ўсвядомлена зрабіў выснову: ага, раз пра мой родны Полацк напісана ва ўсесаюзным падручніку, значыць, Полацк сапраўды старажытны горад! І тады ж мы з маім аднакласнікам Валодзем Казловым вырашылі напісаць паэму пра Полацк, пра яго гісторыю. І як гэта два чацвёртакласнікі хацелі ўкласці ўсю гісторыю старажытнага Полацка ў некалькі староначак школьнага сшытка, я нават не ведаю! (Смяецца. — М.Ч.) Але ж напісалі. І аднеслі гэтую паэмку ў рэдакцыю раённай газеты “Сцяг камунізму”, дзе яе прачытаў мой будучы рэдактар (а тады ён быў адказным сакратаром) Іван Фёдаравіч Лемеш. Ён такі суровы быў дзядзька, паглядзеў, пачытаў і кажа: “Ну, гэта, канечне, яшчэ не паэма. Вы лепш пра свае школьныя справы пішыце!”
А яшчэ раней быў такі выпадак, які, мабыць, вызначыў ува мне нешта такое вельмі глыбокае і святое тады яшчэ на падсвядомым узроўні. Я вучыўся ў другім класе і хадзіў у Дом піянераў у драматычны гурток. Ставілі там “Чыпаліна”, я Вішаньку іграў… А гэтым драмгуртком кіраваў Анатоль Сцяпанавіч Камянкоў — такі высокі, худы мужчына з доўгімі сівымі валасамі і глыбокім басам. Казалі нават, што ён некалі святаром быў. Аднойчы нас запрасілі выступіць у піянерскім лагеры “Гваздова”, гэта за горадам кіламетраў, можа, якіх пятнаццаць ці дваццаць. Для мяне, другакласніка, гэта была наогул, можна сказаць, першая такая далёкая паездка, бабуля збірала ў дарогу… Але калі мы сабраліся каля Дома піянераў, то высветлілася, што выступленне пераносіцца на наступны дзень, і мы, малыя, угаварылі Анатоля Сцяпанавіча дазволіць нам ужо не вяртацца дадому, а пераначаваць у Доме піянераў. Мы леглі ў адным з пакояў, і ён перад сном нам расказаў легенду пра падземны ход у Сафійскім саборы! Уяўляеце, ноч, мы, малыя, адны на ўвесь Дом піянераў, і такі таямнічы глыбокі голас Анатоля Сцяпанавіча, які расказвае пра хлопчыка Янку — як яму завязалі вочы, як потым павялі кудысьці праз сутарэнні, недзе ўверсе журчэла вада, гэта значыць, ён пераходзіў падземным ходам Дзвіну, а потым яго ўвялі ў аграмадную залу, развязалі вочы, а ўсюды — золата, дыяменты, каштоўныя рэчы… І дзядок сказаў яму: “Набірай што хочаш!” А потым вывеў яго нейкім дзіўным чынам на пляц перад Сафійкай, Янка стаяў і не ведаў, дзе ўзяў ён увесь гэты скарб… Канечне, пасля такога аповеду нам было ўжо не да сну, мы не спалі ўсю ноч, неяк выступілі на наступны дзень у лагеры, але які там Чыпаліна, якая Вішанька, калі ў галаве і вачах стаяў той падземны ход, таямнічыя скарбы і хлопчык Янка! Цікава, дарэчы, што тымі ж падземнымі хадамі цікавіліся таксама і Пеця Васючэнка, які тут недалёка жыў, і Валодзя Арлоў, які наогул жыў у самым цэнтры Полацка… Ніхто з нас, вядома, у тыя падземныя хады так і не трапіў, але вось тое дзіцячае адчуванне таямнічасці… яно таксама на ўсё жыццё.
— Рамантыкі, сапраўды, вам, малым, хапала!
— А рэкі нашы полацкія ўзгадаць! Гэта ж яшчэ якая рамантыка! Малымі купаліся ў Палаце. Здавалася, вузенькая, маленькая, як кажуць, курыца ў некаторых месцах магла б яе перайсці, але мы ўмудраліся нават ныраць з дошкі! Бо вірлівая вельмі, а віры глыбокія. Я аднойчы нават тануў у тых вірах… Ну, а ўжо Дзвіна — сапраўдная рака! Для нас, хлапчукоў, гэта было як нейкі парог сталасці — калі перайшоў купацца з Палаты ў Дзвіну, значыць, ты ўжо дарослы. А Дзвіна — гэта ж і рыбакі, і лодкі, і масты, і краявіды фантастычныя…
Дарэчы, пра рамантыку раскажу яшчэ адзін эпізод з дзяцінства. Памятаю, я прачытаў “ТВТ” Янкі Маўра, і мне таксама захацелася з сябрамі стварыць тайнае таварыства. Расказаў хлопцам, яны загарэліся, і вось аднойчы сабраліся мы каля нашай хаты на прызбе — я, Валодзя Казлоў, Уладзік Мацюшэўскі, яшчэ нехта. Сабрацца сабраліся, а што з гэтым нашым тайным таварыствам рабіць — не ведаем! (Смяецца. — М.Ч.)А Уладзік Мацюшэўскі, як высветлілася, перад тым, як ісці на таварыства, маме сваёй сказаў пра гэта… Назаўтра ў школу прыйшоў чалавек у цывільным, нас павялі да дырэктара, розныя дзіўныя пытанні задавалі, маўляў, а што ў вас там за таварыства, а піянерская арганізацыя хіба не таварыства… Ну, і ўсё ў такім духу. А што мы маглі адказаць? Таго нашага таварыства практычна ж і не было. Была вось толькі адна рамантыка дзіцяча-юначая. І было месца — старажытны Полацк, які самім сваім рамантычна-гістарычным асяроддзем рабіў з нас тых, каго называюць палачанамі.
— Што вы ўсё-такі маеце на ўвазе, калі гаворыце пра палачан як асаблівых людзей?
— Полацк — горад асаблівы яшчэ і таму, што гэта, магчыма, адзіны горад ва ўсёй Беларусі. Бо ўсе астатнія нашы гарады – гэта мястэчкі, нават вялікія, якія некалі былі мястэчкамі. А Полацк, нягледзячы на тое, што тут і хаты драўляныя ёсць, і вуліцы незаасфальтаваныя, усё роўна горад. Першы горад у Беларусі… І, адпаведна, палачане – людзі нейкія асаблівыя — гэта нават цяжка патлумачыць, але гэта так. Ёсць адмысловая полацкая нацыянальнасць, адмысловы полацкі менталітэт, як сказаў Рыгор Барадулін. “Ты адкуль? З Полацка?” — гэтыя словы для нас, палачан, ужо як пароль нейкі гучыць. З Полацка — значыць, свой. І гэтых сваіх я, напрыклад, штодня бачу тут, у Мінску. Бачыў і на самых розных мерыдыянах, і мы ўсё роўна пазнавалі адно аднаго…
— Гэта як?
— А вось так. Сядзім мы неяк у аэрапорце ў пасёлку Бярозава ў Заходняй Сібіры, чакаем борта чарговага, каб паляцець у Белаярскі. Бачу, ідзе лётчык, я на яго гляджу, ён на мяне глядзіць-усміхаецца. І тут я ўспамінаю, што некалі ён сябраваў з аднакласніцай маёй Валяй Матузавай. Як завуць яго, не памятаю, але мы без слоў ідзём насустрач адно аднаму і пачынаем абдымацца. Пагаварылі крыху, ён, як высветлілася, намеснікам камандзіра авіяатрада працуе. Ён усё распытвае: “Куды ляціце? А назад як будзеце ляцець? Праз Бярозава?” Развіталіся нарэшце, я са сваёй групай паляцеў у Белаярскі, потым яшчэ некуды, недзе там затрымаліся на некалькі дзён з-за нялётнага надвор’я… А потым, ужо ў Сургуце, мне кажуць, маўляў, вам перадалі мех сушанай рыбы. Якая рыба, адкуль, хто перадаў? Аказваецца, гэта той палачанін пастараўся, перадаў лётчыкам знаёмым, каб яны знайшлі мяне і абавязкова мне аддалі. Тая рыба за мной па ўсёй Сібіры ганялася, з аэрапорта ў аэрапорт!
Я нават не ведаю, як назваць гэтыя ўзаемаадносіны паміж палачанамі. Нават не зямляцтва, братэрства нейкае! І тут у Мінску ўсюды мае “браты”. Напрыклад, той жа акадэмік, былы дырэктар Батанічнага саду Уладзімір Рашэтнікаў — у Полацку жыў толькі да вайны, потым паехаў вучыцца ў белы свет, усё свядомае жыццё жыве ў Мінску, а ўсё роўна наш, полацкі.
Ці тая ж Інга Хрушчова з тэлебачання — я з ёй нават толкам ніколі і не размаўляў, толькі па тэлефоне. А ўсё роўна нават праз тэлефон адчулася, што свой чалавек, з Полацка.
Ці самы апошні прыклад. Хадзіў я на спектаклі ў Рэспубліканскі тэатр беларускай драматургіі, глядзеў фільмы розныя, і так неяк інтуітыўна ўпадабаў аднаго акцёра харызматычнага — Ігара Сігова. А потым раптам даведваюся, што і ён з Полацка! Тэлефаную, запрашаю на перадачу, ён прыходзіць сюды, увесь свеціцца. І ў маіх вачах радасць. Разгаварыліся, пачалі горад успамінаць, агульных людзей знаёмых… Ён у 14-й школе вучыўся.
— Дарэчы, пра школу… А вы, Навум Якаўлевіч, вучыліся ў Полацку ў рускамоўнай ці беларускамоўнай школе? Наогул, ад нараджэння былі беларускамоўным хлопчыкам?
— Скажам, так — трасянкамоўным (Смяецца. — М.Ч.). А школа стала рускамоўнай якраз у той год, калі я пайшоў у першы клас!
Вы ведаеце, калі гаварыць шчыра, сітуацыя з мовай і ў школе, і ў горадзе наогул была вельмі неадназначная. Па-першае, пасля вайны ў Полацку жыло вельмі многа прыезджых, якія, натуральна, гаварылі на рускай мове. І многія мясцовыя людзі лічылі вымаўленне афіцэраў, іх жонак эталонам. Па-другое, агульнавядома, якая пачалася тады палітыка — беларускамоўныя школы імкліва закрывалі. Карацей, той факт, што наша школа стала рускамоўнай, большасцю палачан быў успрыняты як станоўчы, як тое, што школа стала сапраўды гарадская. Канечне, маленькім хлопчыкам я ўсяго гэтага не разумеў. Мне, напрыклад, падабалася, як на год старэйшая за мяне суседская дзяўчынка Юля пісала і “і” беларускае, і “хатняя работа”. І я быў, мабыць, крыху здзіўлены, калі ці не на першым уроку настаўніца многіх з нас папраўляла, маўляў, і “ч” павінна быць мяккім, і “р” павінна быць мяккім. Ну, трэба дык трэба. Я без праблем авалодаў новым вымаўленнем.
— Першую настаўніцу добра памятаеце?
— А як жа! Тамара Фёдараўна Кананок зараз на юбілей мне нават тэлеграму прыслала! Ёй 80 гадоў, на жаль, вельмі хворая ўжо… Яна прыняла наш клас зусім маладзенькай, адразу пасля педвучылішча. Потым завочна вучылася ў інстытуце, а ў сярэдніх класах выкладала ўжо рускую мову і літаратуру. Яна як мама другая для нас была, мы нават на вяселлі яе запрашалі.
— А настаўніцу беларускай мовы і літаратуры?
— Алена Дзмітрыеўна, прозвішча не ўзгадаю. Таксама цікавы чалавек. Як на сённяшні дзень, дык яна, напэўна, не была ні перадавой, ні крэатыўнай. Нават, па тых мерках, была несучаснай, ніколі не жартавала, хадзіла нейкая ўся адзінокая і сумная. Але што добра помніцца і сёння, што яна размаўляла на чысцюткай беларускай мове. І, шчыра кажучы, я быў адным з яе любімых вучняў, бо таксама любіў і мову родную, і літаратуру. Палова ж класа наогул была вызвалена ад вывучэння беларускай. Дарэчы, калі гаварыць пра родную мову, то неверагодна, але факт: у атэстаце сталасці ў графе “Беларуская мова” ў мяне стаіць прочырк. Так атрымалася з-за таго, што я і многія мае аднакласнікі давучваліся 10 і 11 клас у завочнай школе, а там беларускую мову не вывучалі зусім. Нават літаратуру беларускую тамтэйшая настаўніца Соф’я Міхайлаўна выкладала ў нас па-руску, як зараз памятаю, рэкамендавала “Снежныя зімы” Шамякіна чытаць у перакладзе. Праўда, я з гэтым быў катэгарычна не згодны, чытаў і адказваў па-беларуску…
— Ужо тады ведалі, што вашым лёсам стане менавіта беларуская мова?
— Не, тады яшчэ не ведаў. Тады ўсё было на інтуіцыі. І нават вершы ўжо ў свядомым узросце (калі не лічыць тую рускамоўную паэмку пра Полацк, пра якую згадваў раней) я пачаў пісаць адразу на дзвюх мовах: першую падборку рускамоўных вершаў паслаў у “Зорьку”, беларускамоўных — у “Піянер Беларусі”. А тое, пра што вы гаворыце, прачнулася пазней, калі, ужо будучы студэнтам журфака, я паехаў пагасцяваць да дзядзькі ў Ленінград. Ён жыў там у самым цэнтры, на Неўскім. І вось, гуляючы па Ленінградзе, я заблукаў у рэдакцыю часопіса “Нева”. Заходжу туды, а ў мяне з сабою быў сшытачак вершаў рускамоўных. Пытаюся ў нейкай бабулькі: “Можна вам паказаць?” — “Гэта да Усевалада Раждзественскага, туды, калі ласка, праходзьце”. А Усевалад Раждзественскі (пра што я, канечне, тады не ведаў) — гэта быў вельмі паважаны паэт, можна сказаць, класічны паэт, яшчэ з так званага Сярэбранага веку. Я паказаў яму вершы, ён папрасіў іх пакінуць і зайсці перад ад’ездам. І якое ж было маё здзіўленне, калі праз некалькі дзён ён мне сказаў: “Я прачытаў. Вы ж з Полацка, так? А вы не спрабавалі пісаць па-беларуску? Паэт жа, разумееце, ну, ён не можа быць без каранёў, мова — яго карані…” І яшчэ нешта ў такім жа духу. Гэта было для мяне як адкрыццё! Вядомы рускі паэт мне кажа такое! З таго часу па-руску я ўжо не пісаў. І, дарэчы, сам той факт, што да мяне, практычна хлопчыка, ён так уважліва паставіўся, не адмовіў, таксама мяне тады вельмі моцна ўразіў. Такіх адносін у нашым літаратурным асяроддзі, на жаль, я не часта бачыў. Сам памятаю, як аднойчы ў маладосці прыехаў з Полацка ў Мінск па запрашэнні аднаго рэдактара, каб паказаць яму вершы, а той проста ўзяў ды не прыйшоў на дамоўленую сустрэчу.
— З вашай біяграфіі вядома, што ў маладосці вы, так бы мовіць, пераспрабавалі, прынамсі, тры вышэйшыя навучальныя ўстановы…
— Нават чатыры, калі быць зусім дакладным! Першай быў інстытут замежных моў, куды я паступаў, але не паступіў. Потым быў факультэт журналістыкі БДУ, дзе я правучыўся некалькі гадоў, але кінуў, бо захацеў вучыцца ў Літінстытуце ў Маскве — паслаў туды дакументы, не ведаў, што патрэбна была рэкамендацыя, і, натуральна, туды мяне не прынялі. Давялося шукаць шчасце ў чацвёрты раз (вышэйшую адукацыю ж трэба было неяк атрымаць), і я вырашыў паступаць на “завочку” ў Віцебскі педінстытут. А вось там, у працяг нашай гаворкі пра мову, адбылося самае цікавае. На той момант я ўжо канчаткова быў беларускамоўным і, вядома ж, наважыўся здаваць уступныя экзамены па-беларуску. З першымі двума праблем не было. А апошні экзамен быў па навуковым камунізме. За дзень да экзамену ў калідоры сустракаю выкладчыка і паэта (ён ужо нябожчык) Анатоля Мікалаевіча Канапельку. А пра мяне пагалоска ўжо пайшла, маўляў, нейкі дзіўны абітурыент здае ўсе экзамены па-беларуску. Ну, і ён мне так па-сяброўску кажа: “Слухай, ты, можа, усё-такі навуковы камунізм па-руску здавай. Ці мала што. Прадмет складаны, заблытаешся, заваліш, крыўдна будзе”. Я тады і спалохаўся: можа, і праўду кажа, навошта мне праблемы лішнія. Прыходжу на экзамен, сам не ведаю, на якой мове буду гаварыць, пытаюся ў Франца Каспаравіча Кунцэвіча (быў такі выкладчык): “Мне на якой мове адказваць?” А ён мне адразу: “Вы яшчэ пытаецеся? Вы паглядзіце, колькі выкладчыкаў прыйшло, каб вас паслухаць!” Гляджу: і сапраўды, як на спектакль прыйшлі — на дзіва падзівіцца. Ну, што зробіш, адказаў па-беларуску. Франц Каспаравіч выслухаў, кажа: “Ну, з пункта гледжання прадмета, у мяне ніякіх пытанняў няма”. І тут жа звяртаецца да загадчыка кафедры беларускай мовы, які таксама прыйшоў: “А як наконт чысціні мовы абітурыента?” Той крыху здзіўлена: “Мова таксама бездакорная…” Вось так я і паступіў у Віцебскі педінстытут. За ўсю яго пасляваенную гісторыю навуковы камунізм на беларускай мове, я думаю, ніхто не здаваў.
— Вось зараз слухаю я вас, Навум Якаўлевіч, пракручваю ў галаве вядомыя мне ўжо факты і думаю: праз усё жыццё вы пастаянна сутыкаліся з сітуацыяй выбару — паміж рускай і беларускай мовай, паміж той і іншай адукацыяй, паміж літаратурай і радыё, нарэшце, паміж Полацкам і Мінскам, дзе жывяце апошніх пятнаццаць гадоў… Мне падаецца, што наогул гэта самая характэрная ваша жыццёвая сітуацыя — сітуацыя выбару. Ці я памыляюся?
— Ды, мабыць, не памыляецеся! Гэта, можа быць, вельмі па-філасофску гучыць і, можа быць, я ўпершыню пра гэта скажу, але, сапраўды, усё маё жыццё — гэта плён выбару. Хіба толькі радыё я не выбіраў, радыё выбрала мяне (там была свая гісторыя), а я потым ужо ўспомніў, што ў дзяцінстве любіў гуляць у радыё (спрабаваў пераймаць словы дыктара), любіў слухаць радыё і г.д. А наогул — так, заўсёды быў выбар. Прычым не тое, каб нейкі прагматычны выбар, маўляў, што лепш, што горш, а выбар паміж тым, што для душы, і тым, да чаго душа не ляжала. І ўсё, што я сёння маю, гэта плён майго свядомага выбару. Як бы вам сказаць… Мяне адзін чалавек аднойчы папракнуў, маўляў, недзе я часам на кампраміс іду, хачу быць для ўсіх добрым, а з-за гэтага мяне нехта можа нядобра выкарыстаць у сваіх мэтах і г.д. На што я адказаў: “Тое, чаго я дабіваўся, і тое, чаго я дасягнуў, — гэта мой шлях. І толькі мой. І я не хачу страчваць, не хачу адмаўляцца ад таго, што ў мяне ёсць, што я набыў”. Я ні ад чаго не адмаўляюся, у тым ліку ад памылак сваіх. Гэта, зноў жа, выбар — адмовіцца ад сябе ці прыняць такім, які ты ёсць, якім ты свядома сябе зрабіў.
— Чаму вы ўсё-такі вырашылі ў 49 гадоў пераехаць у Мінск? Гэта так падобна да авантуры!
— Дык гэта і была авантура абсалютная! На што мне было скардзіцца ў мае 49? Работа цікавая, сям’я надзейная, кватэра нармальная, месца (тады я ўжо жыў у Наваполацку) цудоўнае, тым больш што рукой падаць — мой родны Полацк. Я паважаны ў горадзе чалавек, працую на рэспубліканскім радыё, нікому нават не падпарадкоўваюся непасрэдна там, дзе жыву… І я, сапраўды, ужо быў вырашыў для сябе: і ў правінцыі можна жыць такім жа насычаным жыццём, як у сталіцы. Мы стварылі полацка-глыбоцкі філіял Беларускага саюза пісьменнікаў, выдалі два нумары альманаха “Край”, дзе я быў рэдактарам. Словам, жыві і радуйся жыццю! Але… Хочаце — верце, хочаце — не верце, гэта быў, як часам кажуць, голас, покліч аднекуль. Я вельмі добра запомніў той момант і тое месца. Я ехаў на аўтобусе з Наваполацка ў Полацк рабіць рэпартаж, мы паволі пераязджалі мост праз Дзвіну, я глядзеў уніз на ваду, і тут раптам гэта: “Табе трэба ў Мінск”.
Прыехалі ў Полацк, зрабілі рэпартаж. Заходжу там да мясцовай паэткі Надзеі Салодкай аддаць рукапіс, кажу ёй: “Надзя, я вырашыў у Мінск ехаць”. — “Як гэта ты вырашыў?” — “Ну, вось вырашыў і ўсё”.
— А родныя?
— Для родных гэта наогул шок быў. Я ж сам нічога не ведаў, як будзе, што будзе. Ехаў у белы свет як у капеечку: ні жылля, ні работы… Прыехаў, зайшоў на радыё, думаў там уладкавацца, а там мне адно толькі прапанавалі — у Віцебск старшынёй карпункта. Ну, што, я буду Наваполацк на Віцебск мяняць?! Іду сабе па Мінску, думак увогуле ніякіх няма, і тут выпадкова сустракаю аднаго чалавека, які кажа: “А зайдзі ты ў “Вожык”.
Заходжу ў “Вожык”, і зноў абсалютна нечакана для мяне (я нават рот не паспеў яшчэ адкрыць) рэдактар Валянцін Уладзіміравіч Болтач гаворыць: “А не хацеў бы ты ў Мінск пераехаць? Тут вось у нас вызваляецца пасада намесніка галоўнага рэдактара — адказнага сакратара. Ні кватэры, ні прапіскі не абяцаю, гэта ўжо твае справы, але на работу ўзяць магу”.
— Дык як вы знайшлі жыллё?
— Першую ноч не ведаў, дзе пераначаваць. Пераначаваў у сям’і гісторыка Сяргея Тарасава. Там крыху пажыў, потым — у яго блізкіх, на дачы, потым — яшчэ недзе. А затым мне вельмі пашанцавала з кватэрай, дзе я і сёння жыву. Наваполацкую кватэру прадалі, пазычылі ў сваякоў вялікую суму (я потым доўга аддаваў), ну і неяк выкруціліся. Але ж і кватэра гэтая таксама няпростая! Тут жыла Алясандраўна Антонаўна Кетлер, якой Якуб Колас вершы прысвячаў! Я нават кніжкі з Коласавымі дарчымі надпісамі знайшоў…
— Дык гэта нават не авантура, а проста містыка нейкая! Скажыце, а за ўсе гэтыя мінскія гады Мінск стаў для вас родным горадам?
— Была вясна. Мы з Алесем Пісьмянковым праводзілі аднаго значнага пісьменніка дадому. Вярталіся ўжо ноччу: ідзём уздоўж шляхоў трамвайных, маўчым, кожны сам сабе, паветра такое вясновае, свежае, маладая лістота клейкая… І я падумаў тады: “Так, Мінск стаў і маім родным горадам”.
Разумееце, я, можа быць, і прывыкаў да Мінска пэўны час, але тут было шмат сяброў, шмат спраў, шмат жадання зрабіць нешта. Мінск распрастаў мае крылы, даў магчымасць раскрыць напоўніцу ўсё тое, што ўва мне ёсць. Ужо адно тое, што літаральна праз год пасля майго прыезду сюды, мяне выбралі намеснікам старшыні Саюза пісьменнікаў Беларусі, — пра гэта я нават у снах не мог падумаць… І вось так яно неяк атрымалася, што Полацк — гэта рамантыка, гэта душа, гэта прыехаць, надыхацца паветрам, пахадзіць па вуліцах, успомніць дзяцінства, пастаяць на тым святым месцы каля Сафійкі, пра якое я казаў… А працаваць — тут, у Мінску. Хаця, паўтаруся, Мінск таксама ўжо родны. Я нават жартую іншым разам: я жыву ў Полацку ў мікрараёне Мінск. І не ў апошнюю чаргу мне Мінск стаў родным дзякуючы менавіта сябрам: Алесю Пісьмянкову, Валодзю Маруку, якіх ужо няма, многім іншым… З Алесем мы нават пэўны час ладзілі для сябе такую экскурсійную праграму па Мінску: то ў Лошыцкі парк пойдзем, то на Грушаўку, то на Магілёўку, дзе ён некалі жыў. У нашым раёне (вуліцы Калініна, Чарнышэўскага) вельмі любілі гуляць, ён мне расказваў-паказваў: “А вось тут жыў Караткевіч, а вось тут жыў Адамчык, а вось школа, дзе вучыліся яго дзеці…” Я і зараз там часта прагульваюся па вечарах, успамінаю Алеся, якога мне вельмі не хапае.
— Бывае, што ён вам сніцца?
— Рэдка сніцца, але вось аднойчы… ён мне прысніўся і пытаецца: “Ну як там справы?” Я расказваю, ён задае пытанні. Я адчуваў тады такую асалоду. А потым я кажу: “Слухай, а адкуль ты тэлефануеш? Цябе ж няма…” І ён прапаў. Я прачнуўся агаломшаны, доўга хадзіў пад уражаннем гэтага сна. Разумееце, і ў мяне, і ў яго многа ж было сяброў. Асабліва ў яго. Яго многія лічылі такім шчасліўчыкам, у якога ўсё лёгка так ладзілася, якому ўсё ўдавалася. Але вось чамусьці ён з такой прагай паставіўся да зносін менавіта са мной. Я нават не ведаю, што нас так зблізіла. Можа, што жылі недалёка, можа, што густы літаратурныя і, так бы мовіць, чалавечыя былі ў нас падобныя… А можа (хай гэта, магчыма, і не зусім карэктна гучыць), ён проста згаладаўся менавіта па такім чалавеку, як я? Але ў нас гэта была штодзённая патрэба — тэлефанаваць адзін аднаму, сустракацца, бясконца гаварыць пра жыццё і літаратуру…
— Навум Якаўлевіч, з вамі таксама можна гаварыць бясконца, вы вельмі цікавы суразмоўца, але фармат ёсць фармат. І таму напрыканцы дазвольце задаць некалькі пытанняў пра справы, так бы мовіць, выключна кніжныя, літаратурныя. Чым вас найбольш уразіў мінулы Год кнігі?
— Вы ведаеце, да стану беларускай кнігі я стаўлюся з пэўнай доляй трывогі, і сказаць, што ў гэтым сэнсе ў мяне значна паболела аптымізму ў Год кнігі, я, шчыра кажучы, не магу. Вось літаральна на днях выступаў у бібліятэцы Талстога перад навучэнцамі прафтэхкаледжа. Добрыя хлопцы такія, даволі ўважліва слухалі. Але калі я папрасіў падняць рукі тых, хто летась прачытаў хоць адну кнігу, паднялася рука толькі аднаго хлопца з прыблізна сарака. Ды і тое, наколькі я зразумеў, тая кніга была нейкая выпадковая.
Год кнігі быў вельмі добрай справай у тым сэнсе, што даваў нагоду цэлы год гаварыць пра кнігу, пра пісьменнікаў у СМІ, на розных імпрэзах, мерапрыемствах і г.д. Гэта здорава. І мне вельмі хацелася б, каб гэтая гаворка пра кнігу не скончылася, каб Год кнігі стаў Векам кнігі. Праблемы ж застаюцца: і з дзіцячым чытаннем, і з выхаваннем мастацкіх густаў чытачоў, і з самасвядомасцю саміх пісьменнікаў. У нас часам нават у літаратурна-мастацкіх выданнях чытаеш такія ацэнкі, што проста дзіву даешся — такая блытаніна, такі хаос. Ну, я ж ніколі не параўнаю некаторых сённяшніх папулярных аўтараў — не хачу называць іх прозвішчы — з тым жа Мележам, Брылём, Шамякіным, Караткевічам… А яны самі сябе ставяць не тое што на роўных, а вышэй за іх! Адзін чалавек мне гаварыў: “Ды ў мяне 13 кніжак выйшла! Ды ў мяне тыражы такія!” Ну і што, калі ўсё гэта чыстай вады графаманія?!
І яшчэ пра адно хацелася б сказаць. У мяне з дзяцінства, з 14 гадоў, захавалася ўражанне: да нас у Полацк на дэкаду рускай літаратуры прыязджалі пісьменнікі, я чуў тады, як чытаў сваю “Грэнаду” сам Міхаіл Святлоў. І тады я ўпершыню адчуў, што пісьменнікі — людзі незвычайныя… Гэтае ўражанне пазней толькі падмацоўвалася ўласнымі назіраннямі. Нават пры ўсіх сваіх магчымых недахопах пісьменнікі — гэта людзі тонкія, глыбокія, здольныя ўспрымаць і разумець гэты свет не так, як пераважная большасць людзей. І ў грамадстве, мне здаецца, павінна быць адпаведнае да іх стаўленне, не такое, як у нас цяпер. Урэшце, гэта ж людзі, якія пішуць кнігі, а без кніг жа няма жыцця.
— Вам асабіста як сёння пачуваецца як літаратару? Ці лёгка пішацца?
— Нармальна пачуваецца ў тым сэнсе, што я для сябе даўно вырашыў: мне нічога не павінна перашкаджаць быць вольным у літаратурнай творчасці. У тым ліку і журналістыка. Я проста не сумяшчаю іх — журналістыку і паэзію, літаратуру. Гэта як два крылы, як дзве рукі…
— Паэзія — правая ці левая? І, адпаведна, журналістыка?
— Паэзія, хутчэй за ўсё, правая. Пры ўсім пры тым, што я зусім не хачу пакрыўдзіць журналістыку, работу на радыё, без якой я таксама не змог бы жыць. Ці лёгка пішацца? Яно ніколі не пішацца лёгка. Проста аднойчы адзін чалавек са старэйшых маіх сяброў мне параіў: “Пісаць трэба ўсё, што сёння пішацца. Дзённікі пішуцца — пішы дзённікі, вершы пішуцца — пішы вершы, кнігі гістарычныя складаюцца — складай кнігі і г.д.”. Словам, як у Забалоцкага: “Душа обязана трудиться И день и ночь, и день и ночь!” Апошнім часам мяне больш цягне да прозы, у тым ліку мемуарнай. Хочацца расказаць пра тых людзей, якіх ужо няма, але якіх я бачыў, з якімі сустракаўся і якія адкрылі ў свой час мне вельмі многа. Пра таго ж Сяргея Іванавіча Грахоўскага, якога я нядаўна перачытваў, пра Янку Брыля… Вельмі хочацца гаварыць менавіта пра старэйшых. Бо, здаецца, у іх было нешта такое, чаго ў нас, сучаснікаў, няма — і ў стаўленні да жыцця, і ў стаўленні да літаратуры. Гэта я кажу пры тым, што сам далёка ўжо не юнак.
— Ці пісалі б вы толькі для аднаго чытача?
— Тут, ведаеце, ёсць такая казуістыка. Я ж і пішу толькі для аднаго чытача — для сябе. З іншага боку, у пэўны час я пісаў для каханай, у пэўны час — для дачкі, для сына… Усё адно атрымліваецца адзін чытач, ці не так? Ніколі не скажу, што я пішу для народа, бо я сам частка гэтага народа. Хаця, безумоўна, калі тое, што я пішу, знаходзіць водгук, то для мяне гэта вялікая радасць. А бывае, што выступаеш недзе і раптам ловіш вачыма на сабе нечы асабліва цікаўны позірк. Тады думаеш: вось ён, твой адзін чытач, вось ты для яго і пішаш, і чытаеш, і жывеш…
— Вялікі дзякуй вам за шчырую гутарку!
Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
gilevitch@ng-press.by
Фота аўтара.
