Выпускніку ў перыяд падрыхтоўкі да ЦЭ і ЦТ важна навучыцца спраўляцца з эмоцыямі. Што можа дапамагчы

Кожны з нас сутыкаўся ў жыцці з сітуацыяй, калі цябе захлістваюць эмоцыі. Часам саўладаць з імі і сабой няпроста нават даросламу чалавеку, што ўжо казаць пра дзіця, падлетка. Асабліва цяжка ў гэтым плане навучэнцам бывае ў перыяд падрыхтоўкі і правядзення ЦЭ і ЦТ. Падрабязнасці – у матэрыяле карэспандэнта “Настаўніцкай газеты”.

Эмодзі ў дапамогу

Наколькі сучасныя дзеці эмацыянальныя? Што ўвогуле зна­чаць эмоцыі для дзіцяці, падлетка? Педагог-псіхолаг сярэдняй школы № 4 імя П.І.Батава Слоніма Алена Федзеня ўпэўнена, што сучасныя дзеці вельмі эмацыя­нальныя. Ранняе палавое паспяванне, недахоп адвольнасці псіхічных працэсаў, мінімум жывых зносін­ — усё гэта прыво­дзіць да таго, што дзіця адчувае цяжкасці з эмацыянальнай самарэгуляцыяй.

— Цікава, што дзеці актыўна выкарыстоўваюць сімвалы эмоцый — эмодзі — у перапісцы ў сацыяльных сетках, — кажа Алена Уладзіміраўна. — Зносіны ў сацсетках аднапланавыя, выкарыстанне эмодзі стэрэатыпізуе эмацыянальныя рэакцыі дзіцяці. Але хочацца адзна­чыць, што ў смайліках ёсць вялікі плюс. Ідэаграмы дапамага­юць чалавеку распазнаваць свае эмоцыі. Дзіцяці бывае цяжка наз­ваць, што канкрэтна яно адчувае, а выка­заць эмоцыю ў выгля­дзе прыдатнай карцінкі яму лягчэй. Плюс гэта дае эмацыянальнае адрэагаванне на сітуацыю.

Асноўны прынцып кіравання эмацыянальным станам — не баяцца ўласных эмоцый. Усе эмоцыі, якія ўзнікаюць як у дзіцяці, так і ў дарослага, важныя і слу­жаць для абароны і дапамогі чалавеку. Гістарычна склалася адмоўнае стаўленне да такіх эмоцый, як злосць, страх, крыўда. Гэтыя эмоцыі так і называюцца — негатыўныя — у значэнні “дрэнныя”. Абумоўлена гэта імпульсіўнымі паводзінамі маленькага дзіцяці. Калі малое злуецца, яно б’е. Калі яму страшна, яно плача і крычыць. Да таго ж у дзіцячым арганізме адбываецца фізіялагічная рэакцыя, выкід гармонаў, пачашчанае сэрцабіцце, галавакружэнне і г.д., што палохае дзіця.

— Часта бацькі неўсвядомлена абясцэньваюць эмоцыі дзяцей, зрэшты, як і ўласныя (“Не крыўдуй”, “Вось, надзьмуўся”, “Чаго ты плачаш?”, “Не злуйся”, “Не плач”, “Чаго галосіш?” і інш.), — працягвае педагог-псіхолаг. — Асноўная задача дарослага (у тым ліку школьнага псіхолага) — дапамагчы дзецям зразумець (распазнаць) і прыняць свае эмоцыі (“Ты злуешся, і гэта нармальна. Я з табой”), навучыць экалагічна выказваць іх. Важна расказаць дзецям варыянты прымальнага і бяспечнага адрэагавання: можна пабіць падушку, памаляваць, патанцаваць, паскакаць, скамя­чыць, парваць, растаптаць газету, напісаць на лістку тое, што турбуе, хвалюе.

Асабістыя межы

А што рабіць, калі дзіцяці не ўдалося саўладаць з эмоцыямі і здарыўся канфлікт? Як дзецям вырашаць канфлікты мірным шляхам і як у гэтым можа дапамагчы настаўнік, педагог-псіхолаг? Адказваючы на гэтыя пытанні, Алена Федзеня, у прыватнасці, гаворыць, што канфлікт можа быць выкліканы патрэбай псіхікі адрэагаваць на эмоцыі, не пражытыя, прыгнечаныя ў нейкіх стрэсавых для дзіцяці падзеях раней. У такім выпадку патрэбна індывідуальная работа.

— Даволі часта міжасобасныя канфлікты звязаны з асабістымі межамі, а дакладней, з іх адрозненнем, — адзначае Алена Уладзіміраўна. — Напрыклад, дзіця вырасла ў сям’і, дзе асабістых прадметаў практычна не было (“Усё агульнае”, “Трэба ўсім дзяліцца” і інш.). Яно чакае аналагічных паводзін ад іншых дзяцей. У такога дзіцяці непазбежны канфлікт з хлопчыкам ці дзяўчынкай, якія былі адзіным дзіцем у сям’і. У сувязі з гэтым важным кампанентам прафілактыкі канфліктных паводзін з’яўляецца тлумачэнне дзецям паняцця асабістых меж, выпрацоўка адэкватных адносін да адрозненняў у іх. Агульным напрамкам прафілактыкі канфліктаў з’яўляецца навучанне самарэгуляцыі, развіццю эмацыянальнага інтэлекту, прыняццю меркавання іншага чалавека, эфектыўным стратэгіям паводзін у канфлікце.

Роля педагога ў навучанні дзяцей вырашэнню канфліктаў значная, прычым не мае значэння, ведае пра гэта педагог ці не. Штодзень у класных калектывах узнікаюць канфліктныя сітуацыі. Стратэгіі, якія прымяняе педагог у вырашэнні спрэчак, заўсёды з’яўляюцца прыкладам для вучняў.

Канструктыўна да іспытаў

Такім чынам, правільна рэагаваць на ўласныя эмоцыі важна навучыць кожнае дзіця. Асабліва выпускніка, у якога наперадзе экзаменацыйны стрэс. На думку Алены Федзені, прафілактыка экзаменацыйнага стрэсу — гэта заўсёды сістэма работы з усімі ўдзельнікамі экзаменацыйнага працэсу, якая вядзецца на працягу навучальнага года. Для выпускнікоў асноўная работа накіравана на выпрацоўку навыкаў кіравання эмацыянальным станам, мабілізацыі і экспрэс-дапамогі ў стрэ­савых сітуацыях, на фарміраванне ўпэўненасці ў сваіх сілах, развіццё фрустрацыйнай талерантнасці і інш. Заняткі і практыкумы ўключаюць у сябе тэхнікі цялесна-арыентаванай тэрапіі, арт-тэрапеўтычныя гульні і практыкаванні.

— Важна выпрацаваць у вучняў канструктыўнае стаўленне да экзаменаў, павысіць упэўне­насць у сабе. Фарміраванне адэкватнага стаўлення да іспытаў пад­разумявае веру ў сябе. Чым менш веры ва ўласныя сілы, тым большы страх, які можа паралізаваць і нават звесці да нуля ўсе намаганні. Навучэнцам з высокім узроўнем трывожнасці дапамагаюць практыкаванні па змяненні ўспрымання і адносін да экзаменаў як падзеі. Як правіла, экзамены ў выпускнікоў асацыіруюцца са стрэсам, болем, страхам, трывогай, катаргай. Даволі эфектыўнымі паказалі сябе практыкаванні, накіраваныя на перапрашыўку асацыятыўнага шэрага. У гэтай рабоце дапамагаюць метафарычныя асацыятыўныя карты, — расказвае Алена Уладзіміраўна.

Паводле слоў педагога-псіхолага, з бацькамі ў асноўным вядзецца асветніцкая работа па аказанні дапамогі і падтрымкі вучням у перадэкзаменацыйны перыяд і непасрэдна ў час экзаменаў. Для педагогаў праводзяцца кансультацыі па ўзаемадзеянні з трывожнымі навучэнцамі з нізкай самаацэнкай. Да таго ж важным складнікам у прафілактыцы экзаменацыйнага стрэсу з’яўляецца інфармацыйная падтрымка — буклеты, брашуры, афармленне інфармацыйнага стэнда і г.д.

Зняць белую заслону

Як дзіцяці правільна справіцца са стрэсам на экзаменах і ЦТ, калі навучэнец усё ж пачынае моц­на хвалявацца, забывае матэрыял, губляецца?

— Экзамены — гэта, бясспрэчна, стрэсавая сітуацыя, — дзеліцца Алена Уладзіміраўна. — І чым бліжэй гэтая падзея, тым большая трывога. У вопыце любога чалавека ёсць сітуацыі, калі яму было страшна. Калі чалавек так і не навучыўся спраўляцца з такімі сітуацыямі і эмоцыямі, можа ўзні­каць страх зведваць эмоцыі страху, г.зн. страх страху. Менавіта гэты від эмоцый у лепшым выпадку ўводзіць у ступар навучэнца. Самае характэрнае апісанне: “Я ўсё забыўся”, “Белая заслона”. Пры самым неспрыяльным развіцці падзей можа сфарміравацца панічная атака. Лепш за ўсё тут дапамо­гуць практыкаванні на зазямленне.

Можна прымяніць практыкаванне “Апісанне”. Трэба дэталёва апісаць тое, што цябе акружае, выкарыстоўваючы як мага больш падрабязнасцей і дэталей: “Сцены белыя, ёсць чатыры высокія крэслы, на сцяне насупраць ёсць драўляная кніжная паліца”. Далей апісаць прадметы, гукі, тэкстуру, колеры, пахі, формы, колькасць і тэмпературу. Гэта можна зрабіць у любым месцы. Другое практыкаванне — “Алфавіт”: трэба лі­чыць да дзесяці ці прагаворваць алфавіт, прычым рабіць гэта вельмі павольна. Яшчэ добра дапамагае ў такой сітуацыі практыкаванне “Бяспечнае месца”: трэба апісаць месца, вельмі заспа­каяльнае для дзіцяці (напрыклад, пляж ці горы, любімы пакой), пры гэтым факусіравацца на ўсім, што тычыцца гэтага месца: гуках, колерах, формах, прадметах, тэкстуры, адчуваннях у целе. Ну і, вядома, дзіця можа прагавор­ваць сцвярджэнні, якія дапамогуць яму справіцца з хваляваннем: “Я магу справіцца з гэтым”, “Гэтыя пачуцці пройдуць”.

Даведка

Алена Федзеня ў 2008 годзе скончыла факультэт філасофіі і сацыяльных навук БДУ па спецыяльнасці “Псіхалогія”. Адразу пасля заканчэння ўніверсітэта працавала педагогам-псіхолагам у Правамастоўскай сярэдняй школе. З 2016 года працуе ў сярэдняй школе № 4 імя П.І.Батава Слоніма. У 2017 годзе прайшла навучанне ў рамках сертыфікацыйнай праграмы па выкарыстанні метафарычных асацыятыўных карт у розных падыходах да кансультавання, навучання, псіхатэрапіі па тэме “Асновы прымянення метафарычных асацыя­тыўных карт у дапамагаючай дзейнасці” (трэнер Гродзенскага грамадскага аб’яднання практычных псіхолагаў Наталля Уладзіміраўна Тальвінская). Прафесійныя інтарэсы — арт-тэрапія, экзістэнцыяльная псіхалогія, кагнітыўна-паводзінская тэрапія.

Наталля КАСТЭНКА