У Цэнтры турызму і краязнаўства Бабруйска Магілёўскай вобласці прайшоў чарговы краязнаўчы конкурс “Знаходка года”. Пра нашу знаходку мінулага года я пісала раней. Гэта была самапрадка, якую мы не проста паказалі, а ажывілі. Зараз я раскажу не толькі пра знаходкі нашай каманды, але і пра ўвесь конкурс. Конкурс знаходак распрацавалі метадысты Святлана Іванаўна Максімовіч (зараз намеснік дырэктара цэнтра) і Святлана Аксенцьеўна Семчанка, метадыст з вялікім вопытам. А Людміла Кіслёнак аздабляе гэтае свята цікавымі гульнямі, інтэрактывамі — і атрымліваецца цэлае свята.
Пачалі свята дзяўчаты і хлопцы з 17-й школы. Яны расказвалі пра хрышчэнне немаўляці: як бацькоў хросных шукаць, як правільна купаць, хрысціць, браць, насіць дзіцятка, як гасцей на хрэсьбінах сустракаць.
Таксама на конкурсе было аж 4 прэзентацыі манет. Тыя, хто іх паказваў на конкурсе, мелі магчымасць павучыцца і ў канкурэнтаў. Аўтары павінны былі ў пашпарце знаходкі паведаміць яе гісторыю, месца знаходжання. На гэта аўтары нумізматычных знаходак прамаўчалі, бо было ж аднойчы: адзін хлопец 
(сапраўдны калекцыянер!) сказаў, што адна з манет — са скарбонкі, якую ён знайшоў, капаючы маме агарод. І тут зала ўсхвалявалася: “Скажы, скажы адрас!”
Юлія Мірошнікава са сваімі выхаванцамі са школы для дзяцей з дрэнным слыхам паказала каменную сякеру, ды такую вытанчаную, тоненькую, мініяцюрную, можна сказаць. Іх прэзентацыя была грунтоўная, як у прафесійных археолагаў.
Гурток Андрэя Багамолава прэзентаваў газету “Правда” ад 10 мая 1945 года. Якасць захаванасці выдатная. Толькі газета пажоўкла. На палову першай старонкі размешчаны партрэт Сталіна, ніжэй — маленькія партрэты ўсіх камандуючых франтамі.
Была сярод знаходак хлебная лапата — сапраўдная, 1933 года. Гэта ў нас Таццяна Ачыновіч мае вельмі багаты музей у 16-й школе. І дзе яна толькі бярэ гэтыя народныя рэчы? Здаецца, ужо ніводнага хутара не засталося, а ў самых глухіх вёсачках прыгожыя разныя аканіцы памянялі на шклопакеты, аднак у Таццяны колькасць знаходак расце. Я ўжо гадоў 8 назад адчула адрыў дзяцей ад этнаграфічнай культуры: дзеці сярэдняга школьнага ўзросту не ведалі, як назваць жалезную выгнутую штуку, якой зразаюць пшаніцу на полі. Не маглі і дзеяслоў для гэтага дзеяння (жаць) успомніць. А серп? Хто яго ведае, што гэта!
Быў яшчэ гадзіннік кішэнны, як у нашага Бабра Самуілавіча на кірмашовай плошчы ў Бабруйску. Яго прэзентавала Хрысціна Краменя. Такі гадзіннік быў брэндам СССР. Купіць яго было нельга, бо выпускалі па 
заказе Міністэрства ўнутраных спраў, КДБ, дарылі за мірныя і ваенныя заслугі.
Калі кіраўнік нашага пошукавага атрада “Абеліск” Сяргей Поразаў паказаў ролік, зняты на берагах Бярэзіны, аб тым, як яго хлопцы цягнулі з абмялелай ракі лодку — жалезную, браніраваную, 400 кг вагой, гэта выклікала шмат пытанняў і прапаноў. Дзядуля Хрысціны Генадзь Фёдаравіч Краменя, які прыйшоў падтрымаць любімую ўнучку, падказаў месца, дзе ляжыць катар, які патануў. Можа, і ён з Дняпроўскай флатыліі, бо гэтая малая лодка, відаць, з пантонных канструкцый, па ёй перапраўляліся праз Бярэзіну войскі Батава і Бахарава ў “Бабруйскі кацёл”.
Быў яшчэ самы сапраўдны тульскі самавар з усімі медалямі. Яго прэзентавалі гімназісты Лідзіі Міхайлаўны Пазняк. Самавар — сямейная рэліквія. Ён перажыў вайну ў партызан — саграваў сваімі напіткамі многіх людзей.
Антон Ткачук, вучань Валерыі Янаўны Ткачук з 25-й школы, паказаў вельмі каштоўную для нас, бабруйчан, знаходку — фрагмент кафлі, які ён знайшоў у Панюшкавічах, непадалёк таго месца, дзе гадоў 200 назад стаяў фальварак Дуніных-Марцінкевічаў. Ідэнтыфікацыя гэтай даўняй кафлі сведчыць пра тое, што такая дарагая на той час рэч не магла аздабляць печы сялянскіх хат. Яна была з панскага, шляхецкага дому. І знаходка, і прэзентацыя Антона Ткачука былі адзначаны журы ў намінацыі “Лепшая работа”.
* * *
Лепшай была прызнана і работа “Фотакопіі нашага лёсу” васьмікласніцы Леры Мініч з аб’яднання “ Турысты-краязнаўцы”. Так здарылася, што зусім нядаўна Лера, шукаючы нейкія рэчы, знайшла сямейны архіў: старыя фотакарткі, асабовыя справы, нейкія даведкі 1943 года, пасляваенныя даведкі людзям аб тым, што яны ўдзельнічалі ў Брэсцкай падпольнай арганізацыі “Граеўская”, спіс падпольшчыкаў, успаміны і 
аўтабіяграфіі, напісаныя пяром. А яшчэ ў архіве былі кнігі пра вайну. На ўсіх кнігах — дароўныя надпісы. Былі кнігі вельмі старыя і кнігі нашага часу, былі пісьмы ад аўтараў гэтых кніг. Усе гэтыя знаходкі гаварылі пра прадзеда Леры, пра тату яе любімага дзеда Сяргея.
Лера папрасіла дзядулю (яшчэ паспела: любы дзядуля Сяргей Іванавіч Сцепаненка хутка памёр) расказаць пра гэта. Яны селі на канапу і гаварылі аж за поўнач, пакуль бабуля не паклікала спаць…
Рэчаў для конкурсу было многа, занадта многа. Як зрабіць прэзентацыю, каб Леру пачулі дзеці? Аказалася, вельмі лёгка, бо дзяўчыне самой было гэта важна.
“Так я знайшла сямейны архіў, — пачала Лера прэзентацыю на конкурсе. — Выходзіць, я даведалася пра свайго дзеда роўна праз 100 гадоў. Канечне, я ведала, што ў мяне ёсць і прадзед, і прапрадзеды, але дакладна хто яны — не. Мой прадзед Іван Барысавіч Сцепаненка нарадзіўся ў 1915 годзе ў Чарнігаўскай губерні ў вёсцы Хібалаўцы. Вучыўся ў 4-класнай школе, потым — у сямігодцы з 9 да 13 гадоў. Позна, падумала я. А чаму? А была ж вайна, рэвалюцыя, вайна. У 1933 годзе, у свае 18 гадоў (калі ва Украіне быў галадамор), дзед пайшоў вучыцца на токара. А вучыўся, відаць, вельмі добра, бо стаў памочнікам інструктара. Яшчэ і ў камсамол яго прынялі. Але не хацеў ён быць інструктарам. Папрасіўся працаваць на чыгунцы — і яго перавялі слесарам на Чарнігаўскую чыгунку.
У 1936 годзе дзеда Івана прызвалі ў Чырвоную Армію. Адслужыў два гады. Вучыўся ў Кіеве падчас службы, атрымаў спецыяльнасць механіка і майстра па будаўніцтве мастоў. А яшчэ дзеда прынялі ў кампартыю. Талковы быў у мяне дзед. Вярнуўся з войска, будаваў у Кіеве масты. Але ў 1939 годзе, пасля далучэння заходніх зямель да СССР, дзеда камандзіравалі ў Беларусь, на чыгунку Беласток — Брэст-Літоўскі.
Яшчэ да службы ў войску дзед пачаў ствараць сваю сям’ю: пазнаёміўся з дзяўчынай — фельчарам. Ганна была маладзейшай на 6 гадоў, родам з шахцёрскай сям’і з Луганскага рудніка Бранка. Сціплая, сур’ёзная. Яны ажаніліся ў студзені 1941 года. Жылі і працавалі ў Брэсце да 22 чэрвеня: прадзед — начальнікам мостацягніка № 2, а бабуля Ганна — фельчарам у чыгуначнай амбулаторыі”.
З асабовай справы дзеда Івана Лера зачытала 11 запісаў, дзе ён працаваў (яго як спецыяліста і камуніста кідалі ва ўсе бакі будаваць дарогі, масты). Сярод запісаў пра страшныя гады вайны напісана сцісла, афіцыйна: “Чэрвень 1941 года — кастрычнік 1943 года — работа ў Брэсцкай падпольнай арганізацыі “Граеўская”, сакратар; кастрычнік 1943 года — красавік 1944 года — партызанскі атрад імя М.Шчорса Брэсцкага злучэння”.
Аўтабіяграфія таксама расказвае пра гэта двума радкамі. Больш расказалі кнігі — напрыклад, “Брест непокорённый” доктара гістарычных навук А.Грабёнкінай. У гэтай кнізе Лера знайшла фота дома па вул.Чырвонагвардзейскай — гэта дом прадзеда, явачная кватэра падпольшчыкаў.
“Я не знаёма з Брэстам, ніколі не была там, — гаварыла Лера. — Цяпер я хачу хутчэй туды паехаць. Можа, яшчэ і дом стаіць, можа, яшчэ ёсць старажылы”. 
Чыталі мы з Лерай пісьмы. Вось дачка вядомага падпольшчыка і аўтара шматлікіх кніг пра Брэст Зоя Смірнова. Яна запрашае ў Брэсцкую крэпасць на Дзень Перамогі ўжо ўнукаў падпольшчыкаў. Значыць, трэба спісацца, знайсці Зою. Яна жыве ў Хімках пад Масквой.
Шмат думак было, калі разглядалі фотакопіі далёкіх часоў. Здзівіла адна даведка аб тым, што дзед Іван здаў прафесійны экзамен на “выдатна” ў 1943 годзе. У ліпені 43-га. Здаў камісіі з акупацыйнай нямецкай улады! Але, відаць, толькі тэорыю ведаў выдатна, а на самай справе падпольшчыкі шкодзілі немцам з усіх сіл, бо ў кастрычніку 1943 года сям’я прадзеда пайшла ў лес да партызан.
Калі партызанскі перыяд скончыўся, дзед апынуўся на Чарнігаўшчыне ў горадзе Шчорс. Мы з Лерай думалі — нейкая нестыкоўка. Яшчэ не прыйшла Савецкая Армія, не з’ядналася з партызанамі, а дзед пакінуў партызанскі лес. Можа, ужо той Шчорс быў свабодны ад немцаў ва Украіне? Мне было прыемна, што дзяўчына сама знайшла звесткі пра становішча на франтах вайны і патэлефанавала мне. Вельмі лёгка і ўважліва, сур’ёзна, учэпіста Лера вывучала архіў сваіх дзядоў. Пасля работы ў Шчорсе ў 1949 годзе прадзеда зноў перавялі ў Беларусь на чыгуначную станцыю Бярэзіна, гэта значыць, у Бабруйск.
Мы разглядалі фотаздымкі, чыталі дакументы, Лера любавалася, якім прыгожым быў почырк у бабулі, дзівілася, як можна так акуратна пісаць пяром. Казала, што і ў дзеда Сяргея такі быў почырк, як у прадзеда. Лера вельмі лёгка знаходзіла ў кнігах усе старонкі, на якіх гаварылася пра прадзеда.
У спісах асабовай справы прадзеда значацца адзінаццаць узнагарод. І ў прабабулі не менш. Вось так жылі людзі ў савецкую эпоху, у цяжкую пару, але, відаць, найлепшую па духу таго часу.
Лера вельмі хвалявалася перад выступленнем, расказвала, затаіўшы дыханне, — і яе вельмі ўважліва слухалі.
* * *
Напрыканцы, падводзячы вынікі, скажу: знаходак было многа. Дзеці знайшлі шмат цікавых сведкаў гісторыі, шмат патрэбнага матэрыялу, а я знайшла вельмі таленавітую вучаніцу. А ведаеце, як яна прыйшла да мяне на заняткі? Яе бабуля ўбачыла мяне з дзецьмі, калі мы ехалі ў аўтобусе да музея, падышла і спытала, ці можна прывесці ўнучку. Напачатку Лера была замкнутая, вельмі сур’ёзная. Лёгка матуля і бабуля адпусцілі дзяўчынку на раскопкі, і зараз яна з захапленнем чакае новай археалагічнай экспедыцыі.
Я рада, што ў якасці знаходак атрымала не толькі выдатную вучаніцу, але і шмат новых, цікавых праектаў на лета, на перспектыву. Няхай яны ажыццявяцца!
Людміла ДАБРАВОЛЬСКАЯ,
Цэнтр турызму і краязнаўства, Бабруйск.
