Як прыцягнуць школьнікаў да ўдзелу ў выхаваўчых мерапрыемствах
Найважнейшай задачай, якая стаіць на сучасным этапе перад школай, з’яўляецца вырашэнне праблемы арганізацыі эфектыўнай работы па прафілактыцы безнагляднасці і правапарушэнняў непаўналетніх. Асаблівае значэнне ў гэтым напрамку надаецца выхаваўчым мерапрыемствам у агульнаадукацыйных школах у шосты школьны дзень.
Найбольш небяспечным у дачыненні да фарміравання дэвіянтных паводзін з’яўляецца падлеткавы ўзрост. Узрост навучэнцаў гэтай ступені характарызуецца павышанай цікавасцю да сябе і іншых, высокай энергічнасцю, хуткай зменай і нестабільнасцю інтарэсаў, імкненнем да самарэалізацыі ў розных сферах дзейнасці. У гэты перыяд дзеці пачынаюць прымяраць розныя формы паводзін, у іх фарміруецца ўменне выбіраць правільную лінію паводзін у розных умовах і сітуацыях, патрэба рабіць, дзейнічаць у адпаведнасці з уласным маральным кодэксам, са сваімі маральнымі ўстаноўкамі і правіламі, свядома кіравацца імі.
Калі няма цікавай справы, выхаваўчым асяроддзем для падлетка становіцца аднаўзроставая група, у якой могуць быць непажаданыя і небяспечныя праяўленні нерацыянальнага выкарыстання вольнага часу — бязмэтнае правядзенне часу, ужыванне спіртных напіткаў, курэнне і г.д. Шануючы новае сацыяльнае асяроддзе, як бы сцвярджаючы сябе ў ролі дарослага, з прычыны схільнасці да пераймання падлеткі могуць стварыць крымінагенныя, сацыяльна небяспечныя групы. Усё гэта сведчыць пра неабходнасць развіваць у навучэнцаў уменні і навыкі арганізаванага правядзення вольнага часу праз уцягненне ў выхаваўчыя мерапрыемствы ў шосты дзень школьнага тыдня.
Прааналізаваўшы практыку выхавання, мы фіксуем шырока распаўсюджанае меркаванне, быццам зместам выхавання з’яўляецца дзейнасць. Таму праграма выхавання часта падмяняецца планам работы, а рэкамендацыі па ўзмацненні выхавання — распрацоўкамі якіх-небудзь відаў дзейнасці. Ва ўстановах адукацыі існуе меркаванне, што дастаткова арганізаваць разнастайную дзейнасць выхаванцаў, каб ініцыіраваць іх асобаснае развіццё. Але разнастайнасць дзейнасці ніяк не садзейнічае ўзыходжанню дзяцей на прыступку культуры. Яны і пасля гутарак, тэатра, харавых спеваў, пікніка, працоўнага дэсанту духоўна не ўзбагачаюцца і лепшымі не становяцца.
Звычайна планаваннем жыццядзейнасці адукацыйнай установы займаецца педкалектыў, а навучэнцы толькі ўдзельнічаюць у распрацоўцы канкрэтных спраў. У выніку невялікая група актыўных дзяцей можа рэалізаваць свае здольнасці ў выхаваўчых мерапрыемствах, а інтарэсы большасці навучэнцаў не ўлічваюцца, таму яны і не спяшаюцца ўключацца ў прапанаваную ім дзейнасць. Не забяспечваецца матывацыя ўключэння школьнікаў у выхаваўчыя мерапрыемствы, бо яны не разумеюць сэнсу спраў, якія іх чакаюць. Часта ў школах выхаваўчыя планы работы перагружаны мерапрыемствамі, што перашкаджае іх якаснай падрыхтоўцы і правядзенню. У некаторых выпадках яны бываюць цікавы толькі педагогам, паколькі трэба паставіць птушачку і зрабіць справаздачу перад кіраўніцтвам. Сёння школа павінна працаваць па многіх напрамках. І калі сур’ёзна адносіцца да рэкамендацый, то ў членаў педагагічных калектываў не хопіць сіл, а ў дзяцей — часу, каб падрыхтаваць урокі і прысутнічаць на ўсіх мерапрыемствах.
У школе павінна быць арганізавана такое выхаваўчае асяроддзе, якое дасць дзіцяці магчымасць выбару розных відаў заняткаў і творчай дзейнасці, што адпавядае іх асабістым патрэбам. Такім чынам, перад намі паўстала пытанне, як арганізаваць выхаваўчыя мерапрыемствы, каб прыцягнуць у іх большую частку навучэнцаў школы.
Мы падумалі, што выхаваўчыя мерапрыемствы ў школе павінны арганізоўвацца з улікам структуры “вучнёўскага шчасця”, калі кожнае дзіця хоча адчуваць сваю прыналежнасць да жыцця калектыву. Гэтая патрэба складаецца з трох частак:
1) дзіця хоча атрымліваць пацвярджэнне таго, што яно кампетэнтнае ў якой-небудзь галіне ведаў, што яно не дурное, нават калі ў яго дзённіку — “двойкі”. Атрыманне ад старэйшых і равеснікаў пацвярджэнняў сваёй інтэлектуальнай самастойнасці дае падлетку эмацыянальнае перажыванне паспяховасці, радасці. Задача выхавальніка — заўважыць тую самую галіну ведаў, у якой кампетэнтны яго выхаванец, нават калі гэтая галіна мізэрная;
2) камунікатыўная самастойнасць — адчуванне, што дзіця цікавае ў зносінах, прызнанне таго, што з ім цікава пагутарыць на розныя тэмы, што яно прызнана раўнапраўным партнёрам па зносінах;
3) свой уклад — адчуванне таго, што дзіця патрэбна тут, што яго ўклад у жыццё школы незаменны.
Арганізацыя выхаваўчага працэсу павінна адпавядаць наступным правілам: 1) даваць кожнаму дзіцяці магчымасць свабоднага выбару дзейнасці; 2) даваць магчымасць змены сацыяльнай пазіцыі ў працэсе яго жыццядзейнасці; 3) падахвочваць ставіць сябе на месца іншага (прымяненне механізма ідэнтыфікацыі).
Калі дзіця не можа сцвердзіцца ў навучанні, задача педагога — дапамагчы яму знайсці справу па душы, здольнасцях, інтарэсах, каб адчуць сябе ў ёй паважаным чалавекам. Гэта магчыма праз правядзенне конкурсу “Вучань года”, дзе дзеці могуць рэалізаваць свае здольнасці не толькі праз высокія вучэбныя дасягненні, але і розныя праяўленні актыўнасці ў наступных намінацыях: “Самы актыўны вучань”, “Самы творчы вучань”, “Самы спартыўны вучань”, “Самы актыўны член групы падтрымкі”, “Самы актыўны назіральнік”, “Народны ўмелец”. Конкурс праводзіцца на працягу года і заключаецца ў тым, што поспехі, дасягнутыя вучнем з дапамогай сілы волі, уседлівасці, цярплівасці, адзначаюцца настаўнікам спецыяльным значком, на якім ставіцца дата дасягнення, пішацца сутнасць дасягнення і фіксуецца ў своеасаблівым партфоліа “Летапіс дасягненняў”. На працягу года работа па афармленні партфоліа не страціць сваёй актуальнасці. Наадварот, яна стане элементам развіцця ў дзяцей рэфлексіі, адэкватнай самаацэнкі і талерантнасці. Момант гульні, які ў гэтым прысутнічае, дазваляе дзіцяці атрымліваць задавальненне пры выхаванні ў сабе сілы волі. Акрамя таго, з моманту з’яўлення першага дасягнення будуць наглядна бачны вынікі кожнага дзіцяці, кожны будзе мець права сабой ганарыцца. Гэта рэальная карціна развіцця дзіцяці, развіцця яго пазітыўнай “Я-канцэпцыі”.
Лепш за ўсё пачынаць праводзіць такі конкурс з 5 класа. Менавіта ў пераходны перыяд у сярэдняе звяно дзіця мае патрэбу ў самаацэнцы, самасцвярджэнні і самарэалізацыі. Развіццё гэтых самасцей дазволіць зрабіць пераход у новую псіхалагічную эпоху больш мяккім і выніковым. Асаблівасць самасвядомасці заключаецца ў тым, што дзеці імкнуцца пазнаць самі сябе, але яны яшчэ не ўмеюць дастаткова глыбока аналізаваць свае ўчынкі, свае поспехі і няўдачы. Адна з галоўных знешніх умоў самасцвярджэння падлетка — паспяховасць выхаванца ў вядучым відзе дзейнасці ў перыяд станаўлення яго асобы. Ад паспяховасці ў ёй залежыць яго аўтарытэт сярод педагогаў і равеснікаў.
Такі выхаваўчы падыход асноўваецца на запаведзях і прынцыпах, да якіх заклікалі педагогі-гуманісты Ф.А.Дыстэрверг, І.Г.Песталоці, К.Д.Ушынскі, Л.С.Выгоцкі і іншыя. Ахарактарызуем асноўныя з іх.
1. Прынцып прыродазгоднасці. Вельмі важнае правіла выхавання — прымаць дзіця такім, якое яно ёсць. Прырода чалавека мацнейшая за выхаванне. Усе хочуць быць добрымі, сумленнымі. Але для гэтага трэба быць псіхічна моцным, фізічна здаровым, самастойным, адказным за свае паводзіны. Каб паўнацэнна жыць, трэба многа ведаць, умець, быць гатовым вучыцца пастаянна, таму зыходная пазіцыя педагога да выхаванца — давер, апора на патэнцыял, які ў яго ёсць, пошук і развіццё яго здольнасцей, цікавасці, стымуляванне ўнутраных духоўных сіл.
2. Дзейнасны прынцып. Выхоўвае не педагог, а арганізацыя жыцця дзяцей, жывыя ўрокі, якія ўтвараюць асобасны вопыт кожнага выхаванца. Чым багацейшая школьная дзейнасць, тым мацней яна кранае сэрцы і душы дзяцей. Калектыўная творчая справа — частка школьнага выхаваўчага -ўздзеяння на дзіця. У такой справе кожнаму выхаванцу знаходзіцца месца, работа па душы. Тут мяняюцца, умацоўваюцца адносіны паміж выхаванцамі, расце самапавага. Факт змянення адносін і ўтварае выхаваўчы момант у любой выхаваўчай справе.
3. Узроставы прынцып. Для таго каб развіццё выхаванца ажыццяўлялася паслядоўна і правільна, неабходна ведаць спецыфіку кожнага ўзросту дзіцяці і ствараць адпаведныя педагагічныя ўмовы.
4. Прынцып супрацоўніцтва. Галоўная ідэя выхавання ў супрацоўніцтве — працаваць разам, вырашаць праблему разам, вучыцца разам. Калі поспех групы залежыць ад сумесных намаганняў і ад намаганняў кожнага члена групы, то выхаванец не можа не ўсведамляць адказнасці за свае поспехі і за поспехі сваіх сяброў.
Вышэйпералічаныя прынцыпы звязваюць разам паняцці “прырода асобы”, “узроставыя асаблівасці асобы”, “дзейнасць”, “супрацоўніцтва”.
Для прыцягнення большай колькасці навучэнцаў школы і ў тым ліку дзяцей групы рызыкі да ўдзелу ў выхаваўчых мерапрыемствах неабходна выкарыстоўваць наступныя прыёмы карэкцыйна-выхаваўчага ўздзеяння:
1. Зніжэнне патрабаванняў да ўдзельніка ўзаемадзеяння да дасягнення сацыяльнай і псіхалагічнай адаптацыі.
2. Уцягненне ў калектыўныя віды дзейнасці, стымуляванне развіцця творчага патэнцыялу і самавыяўлення.
3. Арганізацыя сітуацый, у якіх дзіця можа дасягнуць поспеху, выкарыстанне ўсіх мер падтрымкі.
4. Дэманстрацыя і тлумачэнне пазітыўных узораў паводзін (асабісты прыклад, мастацкая літаратура, перыёдыка, бібліяграфія, сустрэча з цікавымі людзьмі).
Таксама можна выкарыстоўваць наступныя прыёмы індывідуальнага ўздзеяння:
Мабілізацыя ўнутраных сіл школьніка на ўдзел у выхаваўчых мерапрыемствах:
* раскрыць яго магчымасці, уменні;
* пераканаць у неабходнасці работы, якая чакае;
* раскрыць перспектывы яго намаганняў;
* вызначыць змест канкрэтных відаў працы.
Актывізацыя валявой устаноўкі:
* глыбокая матывацыя;
* распрацоўка правіл штодзённай эфектыўнай працы.
Адабрэнне першых поспехаў у дзейнасці:
* пэўнае завышэнне ацэнак станоўчых вынікаў дзейнасці падлетка;
* сітуацыя поспеху.
Такі падыход мае метадалагічную аснову — канцэпцыю сацыяльнага загартоўвання М.І.Ражкова. Адной з ключавых ідэй гэтай канцэпцыі выступае канструяванне поля сацыяльных проб, дзе сацыяльныя пробы — паслядоўнасць дзеянняў, звязаных з выкананнем спецыяльна арганізаванай сацыяльнай дзейнасці на аснове паслядоўнага выбару адэкватнага сітуацыі спосабу паводзін. Псіхалагічнае поле можна разглядаць як сукупнасць актуальных стымулаў актыўнасці.
Такімі стымуламі з’яўляюцца перажыванне азарту, прыгод, эмацыянальнай напружанасці, саперніцтва, поспеху і паражэння, уласнай запатрабаванасці, прэстыжнасці гульнявога статусу, цікавасці разумовага і практычнага вырашэння гульнявых задач; зніжэнне трывожнасці і боязі за магчымую няўдачу ва ўзаемадзеянні, магчымасць пабудовы станоўчага вобразу “Я” ва ўласнай свядомасці, прадастаўленне магчымасцей быць прынятым, адобраным дарослымі або равеснікамі; магчымасці паказаць свае моцныя бакі, індывідуальныя здольнасці, самастойнасць. Дасягненне поспеху залежыць ад свядомасці ўдзелу (неабходнасці аналізаваць і рэфлексіраваць свае паводзіны). Адсюль узнікаюць магчымасці стымулявання самапазнання і самаўдасканалення.
Найбольш прыдатным для дзяцей малодшага падлеткавага ўзросту з’яўляецца прыём стварэння прыгод (нечаканых, эмацыянальна значных сітуацый), які рэалізоўваецца праз правядзенне асобных гульнявых і конкурсных мерапрыемстваў і выпрабаванняў — ініцыяцый. Гэта могуць быць вялікія псіхалагічныя гульні і разнастайныя акцыі. Для прыцягнення ўдзельнікаў можна выкарыстоўваць сістэму жэтонаў, якія яны атрымліваюць пасля ўдзелу ў мерапрыемстве. Уладальнікі жэтонаў удзельнічаюць у розыгрышы галоўнага прыза. Такая сістэма стымулявання актыўнасці дазваляе прыцягнуць да ўдзелу ў выхаваўчых мерапрыемствах да 70% дзяцей.
* Для прыцягнення да ўдзелу ў выхаваўчых мерапрыемствах педагагічны калектыў і савет старшакласнікаў сярэдняй школы № 13 Жлобіна заснаваў конкурс “Вучань года”. У конкурсе ўдзельнічаюць навучэнцы 5—9 класаў.
* Для стварэння сітуацыі поспеху для дзяцей з рознымі здольнасцямі былі распрацаваны наступныя намінацыі: “Самы актыўны вучань”, “Самы творчы вучань”, “Самы спартыўны вучань”, “Самы актыўны член групы падтрымкі”, “Самы актыўны назіральнік”, “Народны ўмелец”. Вызначаўся таксама парадак вылучэння кандыдатаў і крытэрыі іх адбору.
* Права на вылучэнне кандыдатаў на званне вучня года мае любы класны калектыў школы.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыі “Лепшы вучань па паспяховасці” можа стаць навучэнец, які займаецца на IV узроўні і з’яўляецца прызёрам (1—3 месца) творчых конкурсаў, прадметных алімпіяд розных узроўняў або аўтарам даследчых работ.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыі “Самы актыўны вучань” можа стаць любы навучэнец, вылучаны класным калектывам, які адпавядае гэтаму званню. Гэта вучань, які ўдзельнічаў у вялікай колькасці школьных мерапрыемстваў, заваяваў дзелавы аўтарытэт, умее праяўляць ініцыятыву, браў на сябе адказнасць за асноўныя справы калектыву і за паводзіны аднакласнікаў.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыях “Самы творчы вучань” і “Самы спартыўны вучань” можа стаць любы навучэнец, які ўдзельнічае ў калектыўных творчых справах і спартыўных спаборніцтвах з’яўляецца прызёрам творчых конкурсаў або спартыўных спаборніцтваў рознага ўзроўню.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыі “Самы актыўны член групы падтрымкі” можа стаць любы навучэнец, які быў членам груп падтрымкі сваіх аднакласнікаў, якія ўдзельнічалі ў школьных або пазашкольных мерапрыемствах.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыі “Самы актыўны назіральнік” можа стаць любы вучань, які наведаў вялікую колькасць мерапрыемстваў у школе. Пацвярджэннем з’яўляецца наяўнасць адпаведных наклеек у “Летапісе дасягненняў”.
* Кандыдатам на званне вучня года ў намінацыі “Народны ўмелец” можа стаць любы вучань, які ўдзельнічаў у падрыхтоўцы розных вырабаў або ў правядзенні працоўных дэсантаў.
* Вылучэнне кандыдатаў на званне вучня года ў класным калектыве ажыццяўляецца на аснове парадку вылучэння кандыдатаў. Класны кіраўнік правярае партфоліа вучняў, выбірае самых актыўных за месяц і абмяркоўвае з аднакласнікамі, ці варты гэтыя навучэнцы ўдзельнічаць у конкурсе. За месяц адлюстроўваюцца вынікі асабістага першынства толькі па класах. На стэндзе “Нашы героі” вывешваюцца фотаздымкі прэтэндэнтаў на перамогу па розных намінацыях. Выніковы пратакол падаецца журы конкурсу.
Для падвядзення вынікаў конкурсу выкарыстоўваецца партфоліа вучняў “Летапіс дасягненняў” (або “Кніга пра мяне”), распрацаванае для фіксацыі ўдзелу дзяцей у школьных мерапрыемствах, якія праводзяцца.
Вучні могуць удзельнічаць як у агульнашкольных, так і ў класных мерапрыемствах.
Такая мадэль выхаваўчай работы спрыяе прыцягненню вялікай колькасці школьнікаў для ўдзелу ў мерапрыемствах не толькі шостага школьнага дня. Асноўны ўпор у ёй робіцца на актуалізацыю непасрэднай цікавасці дзяцей да ўдзелу ў выхаваўчых мерапрыемствах праз падбор форм і метадаў, якія спрыяюць навучанню самарэгуляцыі, супрацоўніцтву, адэкватнаму праяўленню актыўнасці, ініцыятывы і самастойнасці, ажыццяўленню правільнага выбару форм паводзін. Такім чынам, мы можам далучаць да выхаваўчых мерапрыемстваў падлеткаў, якія не могуць сцвердзіцца ў навучанні, не маюць спартыўных дасягненняў або яўных мастацкіх здольнасцей. Намінацыі конкурсу даюць роўныя магчымасці ўсім навучэнцам школы.
Лепш за ўсё пра такі падыход гавораць словы паэта Дугласа Мэлаха:
Калі ты не можаш быць хвоей
на вяршыні ўзгорка,
Будзь маленькім дрэўцам у даліне, але толькі самым лепшым
дрэўцам.
Будзь кусцікам, калі не можаш
быць дрэвам.
Будзь травой ля дарогі і дай адпачынак стомленаму вандроўніку,
Калі не можаш быць кусцікам.
Калі ты не можаш быць кітом, будзь самым прыгожым акунём
у возеры!
Калі мы не можам быць капітанам, нехта павінен быць і матросам.
Для ўсіх знойдзецца работа
на караблі жыцця,
толькі знайдзі сваю справу.
Калі ты не можаш быць шырокай дарогай, будзь вузенькай
сцяжынкай.
Калі ты не можаш быць сонцам, будзь зоркай на небе.
Толькі знайдзі сваю справу
і старайся быць самым лепшым.
Таццяна ГОВАР,
педагог-псіхолаг сярэдняй школы № 13 Жлобіна.
