Для свайго першага канцэрта ў Маскве Мансэрат Кабалье запрасіла дырыжыраваць сімфанічным аркестрам менавіта яго: “У Еўропе ён вельмі вядомы, і спяваць разам з ім — для мяне вялікі гонар”. Узмаху яго дырыжорскай палачкі падпарадкоўваліся лепшыя аркестры ўсіх кантынентаў.
Сённяшні госць праекта “Мая школа” — заслужаны дзеяч мастацтваў Расіі, народны артыст Беларусі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь, лаўрэат Нацыянальнай тэатральнай прэміі Расіі “Залатая маска”, галоўны дырыжор Дзяржаўнага акадэмічнага сімфанічнага аркестра Рэспублікі Беларусь, маэстра Аляксандр АНІСІМАЎ.
— Аляксандр Міхайлавіч, ці лічыце вы сябе педагогам?
— Я калісьці шмат часу прысвяціў педагагічнай дзейнасці. І выкладаць стаў адразу пасля таго, як скончыў 10 класаў. Справа ў тым, што навучальная ўстанова, у якой я вучыўся (Харавое вучылішча імя М.Глінкі ў Ленінградзе), спалучала агульнаадукацыйную падрыхтоўку і атрыманне спецыяльнасці. З 7 класа мы лічыліся студэнтамі. Акрамя атэстата аб сярэдняй адукацыі, атрымлівалі дыплом, які даваў магчымасць працаваць па спецыяльнасці, у тым ліку выкладаць. Гэтая навучальная ўстанова мае надзвычай вялікія традыцыі і была ўтворана пры акадэмічнай капэле імя М.Глінкі, якая вядзе сваю гісторыю з 1713 года (яшчэ ў 1701 годзе Пётр І перайменаваў хор дзяржаўных пеўчых дзякоў, найстарэйшы музычны калектыў Расіі, што дзейнічаў у Маскве з 1476 года, у прыдворны хор). У свой час у капэле працавалі М.І.Глінка, М.А.Рымскі-Корсакаў, Г.Я.Ламакін, М.С.Беразоўскі, Д.С.Бартнянскі і іншыя вядомыя рускія кампазітары, якія мелі дачыненне да харавой творчасці. І ў тыя часы, і зараз у харавым вучылішчы вучацца толькі хлопчыкі — такая своеасаблівая бурса. З усёй Расійскай імперыі збіралі таленавітых дзяцей (сам М.І.Глінка спецыяльна ездзіў па вёсках у пошуках талентаў). Для навучэнцаў былі створаны ўсе ўмовы: інтэрнат, бясплатнае харчаванне і, канечне, навучанне музыцы.
— Што вы выкладалі і як да вас ставіліся вучні?
— Я быў вельмі моцны ў тэарэтычных дысцыплінах: “Сальфеджыа”, “Тэорыі музыкі і гармоніі”. Акрамя гэтага, я вёў пачатковы клас дырыжыравання. Навучэнцам вучылішча я даваў прыватныя ўрокі, дзякуючы чаму па тым часе быў, можна сказаць, багаты. Да мяне выстройвалася чарга. Займаўся з тымі, хто не паспяваў па музычных дысцыплінах, і дапамагаў ліквідаваць прабелы.
У 18 гадоў я быў дастаткова самастойным маладым чалавекам. Бацька аддаў мне свой пакой у камунальнай кватэры, перасяліўшыся ў іншую, і я сам спраўляўся няблага. Тады я ўжо быў студэнтам кансерваторыі, а ў студэнтаў, як звычайна, шмат інтарэсаў, і не толькі прафесійных. Памятаю, аднойчы ехаў са спаткання і спаў у трамваі стоячы. (Смяецца.)
У пакоі стаяла фартэпіяна, і ў мяне была магчымасць займацца. Часам, калі ўзнікала неабходнасць паіграць позна вечарам ці ноччу (не заўсёды на працягу дня паспяваў усё зрабіць), я, каб не перашкаджаць суседзям, задзейнічаў медыятар — спецыяльны заглушальнік, каб не было моцнага гуку. Хапала і сіл, і магчымасцей, і жадання, а галоўнае, цярплівасці.
— Аляксандр Міхайлавіч, дзе вы нарадзіліся і як праходзіла ваша дзяцінства?
— Я масквіч, і маё дзяцінства прайшло ў пасляваеннай сталіцы. У адрозненне ад свайго сына, які памятае сябе ў двухгадовым узросце, я амаль не памятаю сваіх дзіцячых гадоў. Згадваю толькі, што вельмі любіў вучыцца.
Цацак у мяне асабліва не было. Добра памятаю драўляны карабель на колах, які я вазіў за сабой на вяровачцы. Таксама ў памяці засталося, як у дзіцячым садку мяне прымушалі есці манную кашу, якую я вельмі не любіў, таму я ўпрошваў, каб мяне туды не вадзілі. Затое потым я з вялікім задавальненнем спачатку акцябронкам, піянерам, а потым і важатым ездзіў у лагер.
— Якія ўспаміны засталіся ў вас са школьных часоў?
— Вучыўся я ў звычайнай маскоўскай школе № 96. Яна знаходзілася насупраць майго дома, у Цішынскім завулку. Зараз гэта ад зін з элітных раёнаў Масквы, а раней там стаялі лачугі, у адной з якіх жылі мы з маці (з бацькам яны разышліся, і тата жыў у Ленінградзе).
Я быў проста закаханы ў сваю першую настаўніцу Альбіну Аляксандраўну, вельмі прыгожую і маладую. Пачыналі пісаць мы ў пропісях. Дзякуючы таму, што я быў вельмі старанным, мае пропісі былі ўзорнымі. Дакладна ведаю, што іх нават бралі ў тыпаграфію для падрыхтоўкі перавыдання.
Добрым словам хочацца згадаць маю першую настаўніцу па фартэпіяна Святлану Аляксандраўну Аўчыннікаву. Менавіта яна “вінавата” ў тым, што я накінуўся на музыку, а не адрынуў яе (бо адно — спяваць на вяселлях, днях нараджэння ці на ранішніку ў школе, зусім іншая справа — карпець над кніжкамі, вучачы ноты, па некалькі гадзін сядзець за інструментам). Яна здолела прывіць мне любоў не проста да музыкі, а менавіта да фартэпіяна. Далучанасць да гэтага інструмента мне вельмі шмат дала. Дзякуючы гэтаму пасылу, я праз некаторы час стаў вучыцца і на фартэпіянным аддзяленні, акрамя харавога, а потым яшчэ і па класе аргана.
Сярод нешматлікіх артэфактаў з майго дзяцінства адным з самых цікавых з’яўляецца запіс на вінілавым дыску выканання сярэдневяковай секвенцыі Stabatmater Д.Б.Пергалезі ў складзе хору вучылішча.
Канечне, я добра памятаю свайго першага педагога па дырыжыраванні Уладзіміра Канстанцінавіча Баранава, вучня прафесара Ленінградскай кансерваторыі Лізаветы Пятроўны Кудраўцавай, якой ён потым мяне перадаў (далей я ўжо вучыўся ў яе), — яна, так бы мовіць, мая “бабуля” ў дырыжыраванні. Лізавета Пятроўна была легендарным педагогам, яе ўсе называлі не інакш як мамай. Дзякуючы ёй, мы аб’ездзілі шмат конкурсаў па ўсім свеце. Яна пазнаёміла нас з духоўнай харавой музыкай рускіх кампазітараў — творамі, якія тады былі нерэкамендаваны для выканання. Я доўга шукаў гэтыя творы, нарэшце трапіў у закрытыя фонды бібліятэкі імя М.Я.Салтыкова-Шчадрына ў Ленінградзе, а потым даведаўся, што амаль у мяне пад бокам, у Ленінградскай капэле, захоўваецца вялікая колькасць такога матэрыялу, які доўгі час быў закрыты для доступу.
Лізавета Пятроўна пакінула вельмі глыбокі след у маёй музычнай бяграфіі, і да гэтага часу я чэрпаю вопыт з таго, што яна мне дала. Узбагаціла яна не толькі мяне. Многія вядомыя зараз дырыжоры старэйшага і цяперашняга пакаленняў з’яўляюцца яе вучнямі: Дзмітрый Кітаенка, Андрэй Барэйка, Андрэй Аніханаў і іншыя.
Наш класны кіраўнік Ганна Аляксандраўна Маліна, якая выкладала літаратуру, была абсалютна фантастычным чалавекам. Яна змагла аб’яднаць наш клас — дзесяць няўрымслівых хлопчыкаў — так, што мы нават праводзілі вечары паэзіі. Памятаю, на адным з вечароў я чытаў на памяць усю паэму Лермантава “Мцыры”. Ганна Аляксандраўна прывіла нам любоў да паэзіі Барыса Пастарнака, Роберта Раждзественскага і Андрэя Вазнясенскага.
Цудоўна памятаю дырэктара вучылішча Роберта Ігнацьевіча Савейку, а таксама згадваю цікавы выпадак, які даў жыццё крылатаму выразу. Неяк дырэктар — агромністы дзядзька — ішоў па калідоры, а насустрач яму з-за вугла з невымернай хуткасцю вылецеў вучань. Сутыкненне было непазбежнае. Роберт Ігнацьевіч спыніў хлопца, узяў яго за плечы і, крыху страсянуўшы, сказаў: “Ідыёт! Ты ж разумны хлопчык!” І гэта не адзіная фраза, што была ім народжана. Аднойчы, седзячы на ўроку, паглядзеў у журнал і, выклікаўшы аднаго з нас, прамовіў: “Ну як жа так? У нас у харавым вучылішчы 24 раялі, а ў цябе па арыфметыцы “двойка”. Гэты жарт я асэнсаваў толькі праз шмат гадоў: у нас былі створаны амаль ідэальныя па тым часе ўмовы для паспяховай вучобы, “двойкі” былі абразай усёй установе.
І я глыбока ўпэўнены, што ў жыцці чалавека найважнейшую ролю адыгрывае асоба: той чалавек, які зможа ўзрушыць цябе на дасягненне вяршынь.
— Адкуль у вас з’явілася цяга да музыкі? Ці ёсць у сям’і музыканты, акрамя вас?
— У дзяцінстве пра музыку нават і не думаў. Мне былі цікавы хімія, арыфметыка (а потым алгебра), літаратура. Была такая прага да навукі, што, атрымліваючы перад канікуламі новенькія, з пахам фарбы падручнікі на наступны год, за лета я паспяваў самастойна засвоіць усю праграму наступнага класа, а потым на працягу года проста паўтараў матэрыял.
Паколькі маці была вельмі занята і шмат працавала, мяне выхоўвалі дзядуля і бабуля. Дзядуля іграў на гармоніку, і я, хаця не ведаў ніякіх нот, навучыўся спяваць папулярныя народныя (у большасці застольныя) песні, сур’ёзныя і недзіцячыя: пра каханне і здраду, пра Радзіму. Справа ў тым, што дзеда часта запрашалі іграць на сямейных святах. Ён браў мяне з сабой — так мы зараблялі грошы.
У 6—7 гадоў у мяне прарэзаўся голас. Крыху пазней, у піянерскім лагеры, мяне заўважылі і прапанавалі пайсці ў музычную школу. Так, нягледзячы на вялікае адставанне ў музычных ведах, мяне ўзялі ў 4 клас Маскоўскага харавога вучылішча. Дагнаць і перагнаць усіх мне ўдалося вельмі хутка. Дапамагло жаданне быць лепшым, якое прывіваў дзед: калі заўважаў нават маленечкую памылку на старонцы, бязлітасна выдзіраў яе са сшытка і прымушаў перапісваць нанова.
— Вы гэтак жа ставіліся да выхавання сваіх дзяцей?
— Я не быў такім жорсткім, але калі стаў заўважаць, што сын, які вучыўся ў Парыжы, пачаў забываць рускую мову, то пайшоў на хітрасць. Мы дамовіліся, што за кожную вывучаную страфу з “Яўгена Анегіна” я буду даваць сыну ад зін франк. І вывучыў ён дастаткова многа… Але галоўнае нават не ў развіцці памяці і мовы — ён такім чынам спрычыніўся да скарбаў рускай класічнай літаратуры.
— З чаго пачалася ваша дырыжорская дзейнасць?
— Мая прафесія пачыналася з работы з харавымі калектывамі, спачатку ― самадзейнымі. Праца з імі патрабуе велізарнай цярплівасці, бо гэта дарослыя людзі, да кожнага з іх патрэбен свой падыход. Шмат хто з удзельнікаў самадзейных калектываў нават нот не ведаў, але справа не ў гэтым. Ставячы перад хорам і кожным выканаўцам паасобку складаную задачу, трэба зрабіць так, каб ніхто не пакрыўдзіўся і не стаміўся, каб гэтыя дарослыя людзі прынялі пэўную гульню. І гэта была сапраўдная настаўніцкая праца.
Калі пачаў працаваць з прафесійным калектывам, зразумеў, што сітуацыя тая ж самая: усе удзельнікі — гэта вялікія дзеці, працуючы з якімі трэба мець фантазію, каб разбудзіць іх фантазію і жаданне ажыццяўляць тое, што ты задумаў. Трэба мець моцную цярплівасць, каб пераадолець іх нецярплівасць, добра ведаць псіхалогію, каб усё ўлічыць пры рабоце з вялікім калектывам, у якім 100 і больш чалавек. Дырыжор не павінен думаць толькі пра ноты, а разумець і цалкам бачыць тое, што адбываецца ў канцэртнай зале ці падчас спектакля ў тэатры.
Бывае, што пры рабоце над музычным матэрыялам даводзіцца падключаць гумар. Помніцца, быў выпадак, калі пры выкананні аднаго твора трэба было дасягнуць эфекту нечаканасці. Я доўгі час не мог гэтага растлумачыць аркестрантам. “Я разумею, вы ігралі гэтую музыку не адзін раз. Уявіце сабе, — потым сказаў я, — што вы ўзялі ў рукі часопіс “Мурзілка”, адкрываеце, а там — бац! — “Плэйбой”. І гэта ўмомант спрацавала. (Смяецца.)
— Вы шмат ездзіце па свеце. Для работы з музыкантамі дастаткова мовы музыкі ці веданне замежных моў таксама абавязкова?
— У школе, кансерваторыі і аспірантуры вучыў нямецкую мову і ведаў яе даволі няблага, але, калі адкрылася мая міжнародная кар’ера, нямецкай мовы аказалася недастаткова. Прыйшлося вучыць англійскую, якая сёння дапамагае мець зносіны з аркестрам у любым месцы планеты.
Браў прыватныя ўрокі, а ў Ірландыі ўвогуле пэўны час наведваў заняткі ў каледжы. Калі я пачаў вучыць англійскую мову, мне было ўжо за 30. І гэта было вельмі няпроста. Заняткі праходзілі ў сярэдзіне дня паміж ранішнімі рэпетыцыямі і вячэрнімі канцэртамі ці спектаклямі, таму не давалі жаданага эфекту. Калі б я, як мой сын, таксама музыкант, вучыў замежныя мовы з дзяцінства (ён цудоўна ведае англійскую і французскую мовы), было б значна прасцей.
Мой сённяшні ўзровень валодання мовай дае магчымасць нават часам пажартаваць з аркестрам, што таксама немалаважна для ўзаемаразумення. Але, на жаль, з-за няведання мовы ў мінулым шмат што прайшло міма мяне. Мала быць таленавітым толькі за дырыжорскім пультам — трэба таксама мець зносіны з канцэртнымі дырэктарамі і спонсарамі, выступаць на прэс-канферэнцыях, рухаць свой імідж.
— Вас вельмі многа, як кажуць, насіла па свеце. Якім ветрам занесла ў Беларусь?
— Вецер быў вельмі сур’ёзны. У канцы 70-х гадоў я быў дастаткова моцным дырыжорам са стабільнай пазіцыяй у Ленінградскім малым тэатры оперы і балета. Але дзедава выхаванне не давала мне спакою: я марыў, што калі-небудзь буду мець сваю справу, стану галоўным дырыжорам ці мастацкім кіраўніком тэатра або аркестра.
Я шмат цікавіўся тым, што адбывалася ў тэатрах Савецкага Саюза, не саромеўся пытацца нават у міністэрствах культуры Расіі і СССР, бо ў той час яны займаліся менавіта культурай, а не палітыкай. (Смяецца.) Аднойчы мне прапанавалі ўзяць удзел ва Усесаюзным фестывалі творчай моладзі тэатраў оперы і балета, які павінен быў адбыцца ў Мінску. Так у красавіку 1976 года я ўпершыню прыехаў у Мінск. У конкурснай праграме я дырыжыраваў оперу “Дон Жуан” Моцарта. Спектакль і мая работа запомніліся ўсім — я быў прызнаны лепшым сярод маладых дырыжораў. І адразу кіраўніцтва тэатра оперы і балета прапанавала мне застацца ў Мінску (дарэчы, тэатр мне таксама вельмі спадабаўся). Але тады я адмовіўся, бо меў пэўныя амбіцыі і добрыя пазіцыі ў Ленінградзе.
Праз некалькі месяцаў мне зноў патэлефанавалі і запрасілі ўжо на пасаду галоўнага дырыжора. Так у 33 гады я стаў, бадай, самым маладым галоўным дырыжорам тэатра ў былым СССР. Мне вельмі спадабалася ўвага, якую мне ўдзялялі: неўзабаве мне прадаставілі шыкоўную чатырохпакаёвую кватэру на вуліцы Пуліхава, у самым, як тады казалі, “андатравым” раёне Мінска (побач жылі мой калега Валянцін Елізар’еў і іншыя прадстаўнікі наменклатуры і інтэлігенцыі). На мяне ўскладалі вялікія надзеі, і я стараўся іх апраўдаць.
— Што было вашай першай прэм’ерай у Мінску?
— Першая пастаноўка была крыху хуліганская. Мы зрабілі вечар старадаўняй оперы і старадаўняй харэаграфіі. У першым акце ішла камічная кантата “Выбранне капельмайстра” Ёзефа Гайдна, якую мы прадставілі як оперу. Па сюжэце, на Алімпе трэба было тэрмінова выбраць галоўнага дырыжора, на гэтую пасаду пасля спрэчак выбралі нейкага невядомага чалавека, які ў другім акце спрабаваў кіраваць аркестрам, але ў яго нічога не атрымлівалася. І тут са словамі “Давайце я паспрабую!” выходзіў я і дырыжыраваў далей.
Гэтая работа была нібы пралогам да далейшых буйных пастановак. Першая вялікая работа — балет “Шчаўкунчык” у пастаноўцы В.Елізар’ева, якая стала легендарнай. Потым з’явіліся і оперныя пастаноўкі. Акрамя таго, я стаў выкладаць дырыжыраванне ў кансерваторыі (многія з тых, хто вучыўся ў мяне, спачатку прыйшлі ў тэатр асістэнтамі, а потым выраслі ў галоўных дырыжораў тэатраў і аркестраў), там жа кіраваў студэнцкім сімфанічным аркестрам.
— Ці былі запамінальныя моманты ў гастрольных паездках?
— Канечне. Без гэтага ніяк. У час, калі я працаваў галоўным дырыжорам Пермскага тэатра оперы і балета імя П.І.Чайкоўскага, мы ўсім тэатрам выехалі на гастролі ва Уладзівасток. І там нас запрасілі выступіць перад асабовым складам эсмінца “Мінск”. Але аказалася, што піяніна ёсць толькі ў кают-кампаніі, а там магло размясціцца чалавек 25—30 (а ўсяго на эсмінцы службу праходзілі каля 1500 чалавек). На шчасце, на борце быў акардэон. Мы адпрацавалі ўсю праграму пад яго акампанемент.
А ў Англію мне неяк прыйшлося ехаць на гастролі са зламанай нагой. І аркестранты падарылі мне руку ад шкілета ў якасці абярэга.
— Многія людзі, аддаленыя ад музыкі, не разумеюць дзейнасці дырыжора. У чым заключаецца ваша работа за пультам?
— З аднаго боку, дырыжор — як рэгуліроўшчык на вельмі адказным скрыжаванні. Яго жэсты павінны быць зразумелыя і дакладныя, і ён сам павінен разумець, каму ў які бок трэба рухацца. І нічога крыўднага для мяне няма, калі дырыжорскую палачку параўноўваюць з жазлом рэгуліроўшчыка. Але гэта толькі адзін са складнікаў, на мой погляд, асаблівай прафесіі, якая часам не паддаецца тлумачэнню. Асоба дырыжора, яго самабытнасць і персаналіці прыводзяць да таго, што выкананні аднаго і таго ж твора з рознымі дырыжорамі гучаць па-рознаму. На любое выкананне накладваецца асоба выканаўцы (напрыклад, вядомыя барытоны Георг Отс і Муслім Магамаеў адзін і той жа твор выконвалі абсалютна па-рознаму), яго бачанне музычнага матэрыялу, яго стан здароўя, настрой і шмат якія іншыя нюансы. Пасылы розных дырыжораў таксама адрозніваюцца. Хаця музыканты дакладна выконваюць менавіта тыя ноты, што прапісаны ў партытуры, кожнае новае выкананне становіцца ўнікальным — энергетыка дырыжора ўплывае на ўвесь аркестр.
— Сёння з’явілася шмат маладых таленавітых дырыжораў. Ці складаюць яны канкурэнцыю старэйшаму пакаленню?
— Сапраўды, ёсць маладыя дырыжоры, на якіх западаюць менеджары і імпрэсарыа, якія хочуць прадставіць публіцы шоу: прыгожы, гарачы, таленавіты 19-гадовы малады чалавек дырыжыруе аркестрам з сусветным імем! Але раней было крыху інакш. У гэтым узросце толькі пачыналася пазнанне прафесіі, за пульт выходзілі людзі ўжо больш сталыя.
У Рыхарда Штрауса на гэты конт ёсць цудоўнае выказванне: “Нават калі вы ведаеце, што дырыжыраваць вельмі цяжка, трэба дажыць да 70 гадоў, каб даведацца, наколькі гэта цяжка”.
— Аляксандр Міхайлавіч, чым вы займаецеся ў вольны ад работы час, калі ён, канечне, у вас бывае?
— У вольны час стараюся пачытаць, але зноў-такі пра музыку. Зараз на маім стале ляжыць новае выданне перапіскі П.І.Чайкоўскага з Надзеяй фон Мек. Увогуле, я вельмі люблю кнігі пра жыццё вядомых асоб, іх успаміны і мемуары.
— А вы не спрабавалі пісаць мемуары?
— Мне прапаноўвалі, але я, відаць, да гэтага пакуль не гатовы. Можа, час для гэтага яшчэ не прыйшоў.
— Вялікі дзякуй за размову. Прыміце, калі ласка, ад імя чытачоў “Настаўніцкай газеты” віншаванні з юбілеем, а таксама пажаданні новых творчых узлётаў і цікавых праектаў.
Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
