Гарэць, а не выгараць

- 11:46Дашкольная адукацыя

Прадухіляем сіндром эмацыянальнага выгарання

Выхавальніку дзіцячага сада пастаянна даводзіцца адчуваць вялікія псіхалагічныя і эмацыянальныя нагрузкі. І пры гэтым ён павінен захоўваць актыўнасць, гібка і адэкватна рэагаваць на розныя сітуацыі, быць у добрым настроі. Педагогі, якім гэта ўдаецца, сапраўдныя прафесіяналы, іх любяць дзеці і паважаюць бацькі. Аднак не ўсе на фоне пастаянных стрэсаў і ператамлення могуць захаваць твар, а замест таго, каб гарэць на рабоце, яны выгараюць. Пра сіндром выгарання ўжо нямала сказана. У нашай установе мы прадухіляем яго развіццё ў педагогаў.

Эмацыянальнае выгаранне — гэта немінучае наступства неадэкватнага вырашэння стрэсу і прафесійнага крызісу. Спачатку ў таго, хто выгарае, расце напружанасць у зносінах з калегамі, з’яўляюцца цяжкасці ў адносінах з начальствам, канфлікты ў сям’і. Паступова эмацыянальнае ператамленне пераходзіць у фізічнае. Напружанне, якое нарастае, вядзе да неадэкватнага рэагавання на тое, што адбываецца. Той, хто выгарае, пачынае шукаць спосабы эканоміі эмоцый: стараецца пабыць у адзіноце пасля работы, абмяжоўвае ўсе кантакты, мае зносіны толькі з самымі неабходнымі людзьмі. Калі ж гэта не ўдаецца, то спрацоўвае пэўная ахоўная рэакцыя. Яна можа выяўляцца ў абыякавасці да навакольных, цынізме і нават агрэсіі. Пры гэтым чалавек можа пачаць дзейнічаць на шкоду сабе. У канчатковым выніку выгаранне можа прыводзіць да рэзкага зніжэння самаацэнкі і прафесійнай матывацыі. Чалавек па звычцы можа захоўваць павагу да работы, аднак усё становіцца яму абыякавым.Больш за ўсё схільныя да эмацыянальнага выгарання людзі, якія адчуваюць высокую трывожнасць, з нізкай эмацыянальнай устойлівасцю, нясмелыя і падазроныя, схільныя да пачуцця віны, імпульсіўныя. Выгаранне таксама ўласціва людзям, залежным ад знешніх ацэнак і адабрэння іншых, якія не ўмеюць абараніць свой пункт гледжання, не вераць у сябе і свае здольнасці. У большай ступені да яго схільны людзі, якія не ўмеюць эфектыўна планаваць свой рабочы дзень, ігнаруюць розныя магчымасці павышэння кваліфікацыі, пасіўныя.
У яслях-садзе № 70 Магілёва штогод праводзіцца дыягностыка эмацыянальнага выгарання ў педагогаў дашкольных устаноў (мадыфікацыя методыкі Бойкі), вызначаецца прафесійнае выгаранне (методыка Рукавішнікава), вывучаецца псіхалагічны мікраклімат у калектыве, адсочваецца адаптацыя новых спецыялістаў да педагагічнага калектыву. Вынікі сведчаць пра наяўнасць у большасці педагогаў сярэдняй трывожнасці.
Размовы з выхавальнікамі, аналіз вынікаў апытання ў калектыве дазволілі вылучыць пытанні, якія больш за ўсё іх хвалююць:
— фарміраванне ўстойлівасці да стрэсагенных сітуацый, якія ўзнікаюць у працэсе прафесійнай дзейнасці;
— практычная прапрацоўка прыёмаў рэлаксацыі, самарэгуляцыі і расслаблення, накіраваная на прафілактыку эмацыянальнага напружання;
— павышэнне кампетэнтнасці ў пытаннях захавання псіхалагічнага здароўя.
Вызначэнне гэтых праблем стала штуршком для распрацоўкі цыкла заняткаў для педагогаў “Эмацыянальны камфорт” з мэтай пазнаёміць іх з паняццем “эмацыянальнае выгаранне”, яго характарыстыкамі, навучыць спосабам зняцця эмацыянальнага напружання, гарманізацыі ўнутранага эмацыянальнага стану, сфарміраваць пазітыўнае прыняцце сябе.
Педагогі падчас заняткаў павінны вучыцца знаходзіць рэсурсы ў сваёй прафесійнай дзейнасці, знімаць напружанне за кошт выказвання негатыўных эмоцый, якія назапасіліся, атрымаць псіхалагічную падтрымку. Цыкл разлічаны на 7 сустрэч з перыядычнасцю правядзення 1—2 разы на тыдзень. Працягласць заняткаў 1,5—2 гадзіны.
У групе з 12 чалавек былі выхавальнікі рознага ўзросту (ад 25 да 50 гадоў). У пачатку работы былі праведзены міні-лекцыі пра вынікі псіхалагічных даследаванняў па праблеме эмацыянальнага выгарання, пра тыпы людзей, схільных да сіндрому, пра значэнне і магчымасці элементаў арт-тэрапіі, цялесна-арыентаванай тэрапіі, музыкі, водаратэрапіі для рэгуляцыі эмацыянальнай сферы, пазітыўнай псіхатэрапіі.
Выбар арт-тэрапеўтычных і медытатыўных тэхнік для дасягнення эмацыянальнага камфорту быў абумоўлены тым, што яны з’яўляюцца ўніверсальнымі метадамі ў рабоце як з дзецьмі, так і з дарослымі. Каштоўнасць арт-тэрапіі ў тым, што яна звяртаецца да ўнутраных рэсурсаў самога чалавека. Медытатыўныя тэхнікі эфектыўныя і карысныя ў працэсе групавой работы. Выбар праектыўных метадаў цікавы тым, што яны дазваляюць выцягнуць тое, што хвалюе чалавека, вызначыць дыяпазон праблем, выйсці на групавое абмеркаванне гэтых праблем.
Каштоўнасць цыкла заключаецца ў тым, што ён носіць інтэграцыйны характар, уяўляючы сабой абагульненне спосабаў работы, якія належаць да вопыту розных тэорый і напрамкаў у псіхалогіі. У плане кожных заняткаў цыкла прадугледжана ўступная частка, якая ўключае ў сябе пастаноўку праблемы і разміначныя практыкаванні; асноўную частку з 2—3 практыкаванняў, якая займае вялікі прамежак часу і накіравана на вырашэнне некаторых праблем, і заключную частку.
Уступная частка ўключае ў сябе пытанні пра стан удзельнікаў і разміначныя практыкаванні. У якасці размінкі можна выкарыстоўваць практыкаванні, якія дазваляюць педагогам пераключыцца ад сваіх клопатаў да работы ў групе, актывізавацца, настроіцца на далейшую работу па тэме, уключыцца ў сітуацыю “тут і зараз” (практыкаванні “Сігнал”, “Павуціна”, “Кампліменты”, “Снежны камяк” і інш.). Змест асноўнай часткі мадыфікуецца ў адпаведнасці з патрэбамі групы. Практыкаванні ўключаюць і псіхалагічную зарадку, і фізічную разгрузку, арт-тэрапію, медытацыю, практыкаванні і тэхнікі цялесна-арыентаванага падыходу.
Для завяршэння заняткаў выкарыстоўваюцца практыкаванні “Апладысменты па крузе”, “Дзякуй за…”, “Усмешка”, “Мне сёння…” і інш.
На першых занятках, дыягнастуючы стан актыўнасці групы, высветлілася, што ў выхавальнікаў назіраецца вялікая цікавасць да пазнання сваёй асобы, іх цікавіць дадатковая інфармацыя пра тыпы характару чалавека. На наступных занятках былі праведзены тэсты “Намалюй характар”, “Геаметрычны малюнак чалавека”, “Чароўная краіна ўнутры нас”, гульня “Скарбонка жыццёвых сіл”.
Выхавальнікам было прапанавана тэсціраванне на выяўленне самаацэнкі эмацыянальнага стану ў пачатку і ў канцы заняткаў. Пры аналізе адказаў можна было заўважыць, што эмацыянальны стан выхавальнікаў у канцы заняткаў значна паляпшаўся.
Хацелася б назваць практыкаванні, накіраваныя на развіццё пазітыўнага мыслення, усведамленне педагогамі праблемы эмацыянальнага выгарання, зняцце эмацыянальнага напружання.
Пры выкананні практыкавання “Шчыра кажучы” выхавальнікам трэба было выцягнуць любую картку з незакончаным сказам і паспрабаваць закончыць фразу шчыра і сумленна. Гэта дапамагло ўдзельнікам выгаварыцца, даць выхад эмоцыям. Сумеснае абмеркаванне праблем зблізіла выхавальнікаў, дапамагло зразумець, што праблемы ў многіх падобныя.
Выкананне практыкавання “Малайчына!” адбывалася вельмі весела, выхавальнікі адзначылі, што адчулі сябе значнымі, каштоўнымі. У пачатку практыкавання было прапанавана падзяліцца на два кругі — унутраны і знешні, стаць тварам адно да аднаго. Удзельнікі, якія стаяць ва ўнутраным крузе, павінны былі гаварыць пра свае дасягненні, а ў знешнім крузе — хваліць свайго партнёра, гаворачы наступную фразу: “А гэта ты малайчына — раз! А гэта ты малайчына — два!” і г.д., пры гэтым загінаючы пальцы. Удзельнікі знешняга круга па камандзе (воплеску) перамяшчаюцца ўбок на адзін крок, і ўсё паўтараецца. Потым унутраны і знешні кругі мяняліся месцамі, і гульня паўтаралася да таго часу, пакуль кожны ўдзельнік не пабыў на месцы таго, хто хваліць, і выхвалякі. Калі ўдзельнікі групы дзяліліся сваімі адчуваннямі, нельга было не заўважыць характэрную змену ў паставе ў час перадачы сваіх пачуццяў, што дазволіла зрабіць выснову пра станоўчыя змены ўнутранага стану.
Практыкаванне “Плюс-мінус” дало магчымасць аб’ектыўна ацаніць сваю дзейнасць. Удзельнікі запісвалі на лісточках як негатыўныя, так і станоўчыя бакі работы педагога, а потым прымацоўвалі іх да пэўных бакоў “дрэва”. Пры прымацаванні сваіх лісточкаў з “плюсамі” і “мінусамі” да “дрэва” ўдзельнікі ўсвядомілі, што ў педагагічнай дзейнасці вельмі многа пазітыўных момантаў, што плюсоў у рабоце больш, што цяжкасці ў многіх педагогаў падобныя, а таксама прыйшлі да высновы, што работа педагога цяжкая, але прыемная.
Уражанне на ўдзельнікаў зрабіла і практыкаванне “Задавальненне”, пры выкананні якога кожны знайшоў свае шляхі зняцця эмацыянальнага напружання і падтрымліваючыя рэсурсы. Удзельнікі пісалі не менш за 5 штодзённых дзеянняў, якія прыносяць ім задавальненне. Далей іх трэба было праранжыраваць па ступені задавальнення. Потым тлумачылася, што гэтыя дзеянні і ёсць рэсурс, які можна выкарыстоўваць як хуткую дапамогу для аднаўлення сіл педагога.
У практыкаванні “Галоўнае — другараднае” выхавальнікі пісалі па парадку на лісце паперы 5—7 спраў, якія для іх зараз найбольш важныя. А потым прапаноўвалася заплюшчыць вочы і пастарацца ўявіць сябе ў канцы жыцця, як быццам ім ужо 75—80 гадоў, яны не працуюць, а займаюцца сваімі справамі, хатняй гаспадаркай, часта думаюць пра сваё жыццё, успамінаючы самыя маркотныя і радасныя падзеі. Потым прапаноўвалася ўявіць, што з таго часу яны глядзяць у сваё сучаснае і ацэньваюць галоўнае і другараднае. Педагогі заўважалі, як многа часу і сіл аддавалі нейкаму занятку, які не меў для іх жыцця вялікага значэння і толькі здаваўся вельмі важным. Потым прапаноўвалася расплюшчыць вочы, узяць новы ліст паперы і скласці спіс сваіх заняткаў па ступені значнасці для жыцця, як бы ад асобы 80-гадовых. Параўноўваючы два атрыманыя спісы, выхавальнікі заўважалі змены і пераасэнсоўвалі ўклад свайго жыцця.
Сярод арт-тэрапеўтычных практыкаванняў выхавальнікам спадабаліся заданні, дзе патрабавалася намаляваць свой настрой, адчуванні, перажыванні, скласці калажы. Работы заўсёды былі вельмі цікавыя, ажыўлена абмяркоўваліся. У практыкаванні “Колер маіх пачуццяў” выхавальнікі самастойна складалі колеравую карту сваіх пачуццяў, ажыццяўлялі “колеравае дыханне”, знаёміліся з рэкамендацыямі па выкарыстанні колеру ў адзенні, у інтэр’еры.
Практыкаванні на зняцце мышачнага напружання (“Шалтай-балтай” “Снежная баба” і інш.) спачатку даваліся выхавальнікам цяжка, але пасля некалькіх заняткаў многія адчулі сябе больш свабодна, пры гэтым у некаторых удзельнікаў адбывалася спантаннае выліванне эмоцый — ад слёз да смеху.
Мэтай практыкавання-медытацыі “Сад маёй душы” было зняцце напружання, аднаўленне гарманічнага стану, расслабленне ўсіх груп мышцаў. Фонам для выканання гэтага практыкавання была спакойная рэлаксацыйная музыка, чытаўся тэкст-медытацыя. Прапаноўвалася ўяўляць тое, што гаварылася. Пасля візуалізацыі педагогі апісвалі ўражанні, пачуцці, адчуванні і вобразы. У другой частцы практыкавання ўдзельнікі на паперы малявалі тое, што яны ўявілі, — кветку або сад.
Практыкаванні на медытацыю “Паплавок у акіяне”, “Карцінкі ў старой кнізе” выклікалі розныя адчуванні. Адным практыкаванні спадабаліся, другім яны здаліся цяжкімі, таму што візуалізацыі часам выяўляюць тое, што застаецца для чалавека нявыказаным або нявырашаным.
Практыкаванні на рэлаксацыю, такія як “Маяк”, “Закінуты сад”, “Храм цішыні”, дапамаглі педагогам візуалізаваць карціны прыроды, мірнага акружэння, сонечнага святла, абароненасці.
Для згуртавання групы, фарміравання даверу сярод калег выкарыстоўваліся практыкаванні “Мыйная машына”, “Броўнаўскі рух”, “Давер” і інш.
Падчас выканання практыкаванняў-рэлаксацый па жаданні ўсіх удзельнікаў групы выкарыстоўвалася водаратэрапія з эфірнымі масламі мяты, лімона, апельсіна.
Важным вынікам практычнай работы стала тое, што пасля некаторых заняткаў тры выхавальнікі звярнуліся да педагога-псіхолага з просьбай аказаць індывідуальную псіхалагічную дапамогу, таму што падчас выканання пэўных практыкаванняў усвядомілі свае праблемы і хацелі б іх прапрацаваць.
У канцы пройдзенага цыкла заняткаў была праведзена дыягностыка для ацэнкі эфектыўнасці і актуальнасці работы ў гэтым напрамку. Прыемным было тое, што ўсе педагогі адчулі, што адносіны паміж імі значна пацяплелі, калектыў стаў больш згуртаваным, стала больш узаемаразумення з бацькамі выхаванцаў, а таксама з членамі сваіх сем’яў, стала лягчэй ісці з імі на кампраміс. У педагогаў зменшылася адчуванне незадаволенасці сабой, знізілася трывожнасць і дэпрэсіўныя праяўленні, павысілася ўпэўненасць у сабе. Змены праявіліся ў зніжэнні стомленасці і павышэнні працаздольнасці, змяншэнні раздражняльнасці.
Паспяховаму пераадоленню эмацыянальнага выгарання спрыяе імкненне да набыцця ведаў і ўменняў перажываць цяперашні момант свайго жыцця ва ўсёй яго паўнаце, добра разумеючы свае патрэбы і пачуцці, уменне бачыць сваё жыццё цэласным. Важным было тое, што кожны педагог змог выказаць свой эмацыянальны стан, падзяліцца ведамі і вопытам, задаць пытанні і атрымаць адказы. Абмен думкамі, зносіны і раздзяленне пачуццяў з калегамі — сам па сабе ўнікальны спосаб пазбаўлення ад стрэсу.
У канцы цыкла заняткаў былі сабраны найбольш цікавыя рэлаксацыйныя практыкаванні, антыстрэсавыя прыёмы, якія кожны атрымаў у выглядзе памяткі. Галоўнае — гэта мець жаданне ўмацаваць сваю псіхіку і развіць сваю асобу.

Ірына КУРГАНАВА,
педагог-псіхолаг ясляў-сада № 70 Магілёва.