“У псіхолага-медыка-педагагічныя камісіі Мінска апошнім часам усё больш звяртаюцца беларускамоўныя бацькі з пажаданнем, каб абследаванне развіцця маўлення дзіцяці праводзілася на роднай мове, — адзначае дырэктар Мінскага гарадскога ЦКРНіР Вольга Уладзіміраўна Капліна. — Нашы педагогі своечасова адрэагавалі на такі запыт — распрацавалі змест і дыдактычнае забеспячэнне лагапедычнага абследавання па-беларуску. Летась наша ініцыятыва была адзначана грантам Мінгарвыканкама”.
Аўтарамі адукацыйнага праекта “Правядзенне лагапедычнага абследавання беларускамоўных дашкольнікаў як сродак павышэння якасці работы псіхолага-медыка-педагагічных камісій” сталі настаўнікі-дэфектолагі Наталля Васільеўна Касцюк і Наталля Алегаўна Драздова, а таксама настаўніца Юлія Аляксандраўна Сімахіна.
“Для таго каб глыбей вывучыць сітуацыю з арганізацыяй абследавання беларускамоўных дашкольнікаў у ЦКРНіР Мінска, мы правялі анкетаванне іх дырэктараў, — гаворыць Наталля Алегаўна Драздова. — Высветлілася, што ва ўсіх карэкцыйных цэнтрах існуе патрэба ў спецыялістах, якія свабодна валодаюць беларускай мовай, у метадычнай дапамозе па арганізацыі абследавання маўленчага развіцця дашкольнікаў, якія размаўляюць па-беларуску, у адпаведным дыягнастычным інструментарыі. На наш цэнтр, паколькі ён гарадскі, ускладаецца асаблівая адказнасць пры правядзенні дыягнастычнай, метадычнай, карэкцыйнай, інфармацыйна-аналітычнай работы. У нас праводзіцца псіхолага-медыка-педагагічныя камісія (далей — ПМПК) у выпадках, калі бацькі не згодны з рашэннем таго ці іншага раённага ЦКРНіР. Для правядзення лагапедычнага абследавання беларускамоўных дашкольнікаў і з мэтай укараніць яго методыку ў практыку работы ПМПК Мінска наш педагагічны калектыў распрацаваў адпаведны змест і дыдактычнае забеспячэнне, падабраў варыятыўны фанетычны і лексічны матэрыял. Пачалі з дашкольнага ўзросту, паколькі гэта сензітыўны перыяд развіцця маўлення”.
Папярэдне педагогі прааналізавалі сітуацыю беларуска-рускага блізкароднаснага білінгвізму ў Беларусі, асаблівасці гукавымаўлення і лексіка-граматычнай будовы беларускага маўлення, узроставыя асаблівасці авалодання дашкольнікамі беларускай мовай. Матэрыялаў на беларускай мове, якія выкарыстоўваюцца непасрэдна ў спецыяльнай адукацыі, няшмат. Таму ў першую чаргу спецыялісты звярнуліся да рускамоўных дыягнастычных матэрыялаў абследавання маўлення дзяцей, пераклалі іх на беларускую мову, перапрацавалі, дапоўнілі. Важна было падабраць такі маўленчы матэрыял, пры трактоўцы якога спецыяліст зможа зразумець — перад ім дзіця з парушэннем маўлення або яго маўленне знаходзіцца, напрыклад, пад уплывам рускай мовы. Шукаліся крытэрыі, на якія можна абапірацца пры трактоўцы вынікаў абследавання.
Для абследавання развіцця маўлення дзяцей у якасці нагляднага матэрыялу спецыялісты Мінскага гарадскога ЦКРНіР пачалі выкарыстоўваць дапаможнікі, рэкамендаваныя для навучання беларускай мове рускамоўных дашкольнікаў, літаратурныя крыніцы (казкі, вершы, забаўлянкі, загадкі, прыказкі), маўленчы матэрыял, які можа быць прааналізаваны з улікам асаблівасцей гукамаўлення, развіцця лексікі і граматыкі беларускай мовы. Гэта можа быць, напрыклад, пералік слоў, якія ў далейшым будуць прымяняцца падчас карэкцыйнай работы для замацавання вымаўлення пэўных гукаў. Актыўна выкарыстоўваецца і матэрыял сумежных галін, найбольш адаптаваны для дзяцей дашкольнага ўзросту. У нашай краіне распрацаваны навукова-тэарэтычныя палажэнні, вучэбна-метадычны комплекс навучання дашкольнікаў роднай мове, якія грунтуюцца на лепшых дасягненнях методыкі развіцця беларускага маўлення дзяцей. Да іх адносіцца як метадычная спадчына лепшых педагогаў Беларусі (Я.Колас, М.Багдановіч, У.Луцэвіч і інш.), так і сучасныя метадычныя даследаванні (Е.Р.Андрэева, Н.С.Старжынская, Н.А.Сторажава, Дз.М.Дубініна і іншыя).
Абследаванне дзіцяці падчас праходжання ПМПК праводзіцца ў прысутнасці яго бацькоў. Спецыялісты аналізуюць медыцынскую дакументацыю дзіцяці, назіраюць за ім, размаўляюць, і ў выніку выяўляюць прыкладны ўзровень маўленчага і агульнага развіцця дзіцяці, яго кругагляд. У залежнасці ад гэтага падбіраюць матэрыял, неабходны для далейшай дыягнастычнай работы з канкрэтным дзіцем. Для ўсталявання псіхалагічнага кантакту ў пачатку абследавання, каб дзіця дашкольнага ўзросту адчувала сябе больш упэўнена, спецыялісты задаюць яму простыя пытанні: “Як цябе завуць?”, “Колькі табе гадоў?”, “З кім ты да нас прыйшоў?”, “Хто яшчэ ў цябе ёсць у сям’і?”, “Якія ў цябе любімыя цацкі?”. Дзіця адказвае на той мове, на якой яму камфортна. Многія, дарэчы, выкарыстоўваюць і рускую, і беларускую.
Першы этап дыягностыкі — абследаванне артыкуляцыйнага апарату:
а) будовы (вуснаў, языка, зубоў, сківіц, паднябення);
б) маторыкі (рухомасць органаў артыкуляцыйнага апарату: выразнасць, дакладнасць, аб’ём, тэмп і каардынацыя артыкуляцыйных рухаў, іх плаўнасць; здольнасць да ўтрымання зададзенай пазіцыі і пераключэння да іншай, у якім аб’ёме дзіця можа выканаць гэтыя рухі, ці ёсць у яго спадарожныя парушэнні).
Абследаванне развіцця асноўных рухаў і пэўнага становішча органаў артыкуляцыйнага апарату праводзіцца ў форме артыкуляцыйнай гімнастыкі. Практыкаванні для такога абследавання добра распрацаваны, з’яўляюцца аднолькавымі для рускамоўных і беларускамоўных дашкольнікаў. Дзіцяці прапаноўваецца выканаць заданні па перайманні (услед за лагапедам) або па моўнай інструкцыі, напрыклад: аблізаць языком вусны; дацягнуцца языком да носа, да левай, да правай шчакі; папстрыкаць языком; зрабіць язык шырокім, распластаўшы, а затым вузкім; падняць кончык языка ўверх і доўга ўтрымліваць яго ў гэтым становішчы; перамяшчаць кончык языка то ў левы бок вуснаў, то ў правы, мяняючы рытм рухаў; высунуць язык як мага далей, а потым уцягнуць яго глыбока ў рот; выцягнуць вусны наперад трубачкай, а затым расцягнуць іх у шырокую ўсмешку; рабіць напераменку гэтыя практыкаванні, мяняючы рытм рухаў; высунуць наперад ніжнюю сківіцу, затым адцягнуць яе назад; раскрыць шырока рот, а затым сціснуць сківіцы і г.д.
У выніку абследавання гукавымаўлення павінна быць выяўлена ўменне дзіцяці вымаўляць той ці іншы гук (ізалявана, у словах і сказах, у самастойнай гаворцы). Пры гэтым варта адзначаць недахопы гукавымаўлення: замену, змешванне, скажэнне або адсутнасць асобных гукаў пры ізаляваным вымаўленні, у складах (прамых, зваротных, са збегам зычных), у словах з гэтымі складамі (гук у пачатку, сярэдзіне, на канцы слова) і сказах, фразах, кароткіх пацешках, скорагаворках. Спецыялісты цэнтра падабралі дыдактычны матэрыял, які можа быць выкарыстаны лагапедамі пры абследаванні гукавымаўлення беларускамоўных дашкольнікаў. Дзецям да двух гадоў і старэйшым прапануецца вымаўляць такія гукаперайманні, якія садзейнічаюць развіццю іх слыхамаўленчых навыкаў: ууу — гудзе паравоз, му — мукае карова, аў — брэша сабака і г.д. Прыстасаванне да фанетычных магчымасцей дзіцяці і да звычнай формы яго першых слоў дазваляе абследаваць вымаўленне патрэбных гукаў, развіццё моварухальнага апарату. Дзецям ад двух гадоў прапануецца паўтараць больш складаныя гукапераймальныя словы, якія змяшчаюць розныя па сваёй характарыстыцы гукі: рох-рох, ку- ка-рэ-ку, і-го-го.
Далей праводзіцца абследаванне вымаўлення слоў з рознай складовай структурай. Вывучаецца фанематычны слых — адрозненне гукаў на слых, вылучэнне гука з гукавога, складовага раду і раду слоў, падбор малюнкаў на зададзены гук; адрозненне ў вымаўленні (прагаворванне гукавых, складовых радоў і слоў, прыдумванне слоў на зададзены гук); праверка стану фанематычнага ўспрымання. Асабліва гэта адносіцца да гукаў, падобных па артыкуляцыі ці блізкіх па гучанні. Варта праверыць распазнаванне ўсіх фанем з груп: свісцячых і шыпячых, звонкіх і глухіх, мяккіх і цвёрдых, санорных.
“Мы ўлічваем той момант, што ў беларускай мове ёсць гукі толькі цвёрдыя, якіх няма ў рускай мове, — гаворыць Наталля Алегаўна Драздова. — Падбіраем пералік слоў, на падставе якіх зробім выснову, у дзіцяці парушаецца пэўны гук ва ўсіх словах або толькі ў частцы слоў, больш складаных па структуры. Гук абследуецца ў розных пазіцыях — у пачатку, у сярэдзіне і ў канцы слова. Свісцячыя гукі ў беларускай мове вымаўляюцца крыху мякчэй, чым у рускай мове. Але спецыялісту трэба зразумець, чаму дзіця змякчае гук? Гэта асаблівасць яго вымаўлення або гэта слабасць мышачнага апарату, недахоп тонусу языка. Існуе шмат падобных нюансаў, якія трэба навучыцца трактаваць. Для гэтага педагог, які праводзіць дыягностыку, павінен добра валодаць беларускай мовай”.
Наступны этап — абследаванне лексіка-граматычнага боку маўлення:
а) слоўнікавага запасу;
б) словаўтварэння і словазмянення (абследуецца ў залежнасці ад узросту дзіцяці).
Дзіцяці задаюцца пытанні па лексічных тэмах раздзелаў праграмы дашкольнай адукацыі, каб удакладніць, наколькі добра яно карыстаецца ўсімі часцінамі мовы, ці няма цяжкасцей у выкарыстанні прыметнікаў, дзеясловаў. Часта дзеці добра называюць прадметы, але не могуць апісаць іх характарыстыкі, назваць часткі, прызначэнне. Затым вывучаецца граматычны бок маўлення дзіцяці, калі высвятляецца магчымасць ужывання ім склонаў і прыназоўнікаў, словаўтварэння.
Напрыклад, яму задаюцца пытанні: “Які ты любіш піць сок?”, “З чаго зроблены гэты сок?”, “Калі сок зроблены з (называецца садавіна), то як ён будзе называцца?”. Некаторыя заданні накіраваны як на вывучэнне слоўніка дзіцяці, так і на вывучэнне стану яго мыслення (назаві, што ў цябе ёсць з цацак (адзення, посуду і г.д.); назаві адным словам; гульня “Чацвёрты лішні”).
Важны этап — абследаванне звязнага маўлення:
а) пераказ казкі па малюнках;
б) складанне сказа ці тэксту па сюжэтным малюнку (серыі сюжэтных малюнкаў).
І, нарэшце, абследаванне немаўленчых псіхічных функцый:
а) успрыманне і адлюстраванне рытму з 5 элементаў (у старэйшым узросце);
б) успрыманне і называнне асноўных колераў і форм;
в) абследаванне зрокава-прасторавага гнозісу і праксісу.
Настаўнік-дэфектолаг прапануе: паказаць правай рукой левае вока, левай рукой правае вуха; паказаць прадметы, якія знаходзяцца справа, злева, уверсе, унізе, спераду, ззаду; скласці разрэзаныя малюнкі з 2—8 частак; стан дробнай маторыкі. Лагапед прапануе: “Давай пагуляем. Рабі, як я…”: пальчыкі правай і левай рукі вітаюцца; вітаюцца пальчыкі толькі правай, толькі левай рукі; указальны і сярэдні пальцы бегаюць па стале; выцягнуць указальны палец і мезенец правай (левай) рук; гульня на раялі (пальцы 1—5, 2—4, 5—1, 4—2, 1—2—3—4—5, 5—4—3—2—1 ); кулак-рабро-далонь (кожнай рукой па чарзе); чаргаванне: правая рука — далонь, левая — кулак (потым наадварот).
“Увыніку ўсебаковага лагапедычнага абследавання мы атрымліваем даныя, якія дазваляюць вызначыць прычыну, характар і цяжкасць парушэння маўлення, зрабіць заключэнне і акрэсліць шляхі карэкцыі, — гаворыць Наталля Алегаўна Драздова. — Наш вопыт над праектам паказаў, што асаблівыя цяжкасці ў правядзенні лагапедычнага абследавання беларускамоўных дашкольнікаў выклікае кваліфікацыя шэрага граматычных памылак у маўленні, якія могуць быць як вынікам граматычнай інтэрферэнцыі, так і вынікам парушэння маўлення, што, на наш погляд, патрабуе больш дасканалага вывучэння гэтых асаблівасцей з боку дэфектолагаў (лагапедаў) і мовазнаўцаў. На сёння задача нашых спецыялістаў — пазнаёміць сваіх калег у рамках гарадскога метадычнага аб’яднання настаўнікаў-дэфектолагаў з гэтымі напрацоўкамі для таго, каб яны ўкараняліся ў работу раённых цэнтраў. Магчыма, хто-небудзь з калег зацікавіцца тэмай, самастойна працягне пачатую намі работу і ўдасканаліць яе”.
Надзея ЦЕРАХАВА.
