Шчыра кажучы, наважыўшыся званіць Мікалаю Іванавічу Чаргінцу, каб напрасіцца да яго на гутарку для нашай газеты, я крыху баяўся, што ён адмовіць па адной простай прычыне — сваёй занятасці. І я, зрэшты, яго б зразумеў: сярод творчых людзей у сённяшняй Беларусі, бадай, цяжка знайсці яшчэ хоць каго-небудзь, на каго было б ускладзена так многа найсур’ёзнейшых грамадскіх абавязкаў і звязаных з імі клопатаў, як на Мікалая Іванавіча — старшыню Саюза пісьменнікаў Беларусі, сустаршыню Саюза пісьменнікаў Саюзнай дзяржавы, старшыню Рэспубліканскага грамадскага савета па маральнасці, члена Кансультацыйнага савета пры Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, сустаршыню Міжнароднага літаратурнага фонду, сакратара Міжнароднай асацыяцыі пісьменнікаў-баталістаў… Цалкам верагодна, што ў гэтым шэрагу я нешта ўпусціў.
Як высветлілася, мае апасенні былі і дарэмныя, і недарэмныя. Як толькі ён пачуў, што яму тэлефануюць з газеты наконт інтэрв’ю, сказаў, што апошнім часам усё часцей адмаўляецца ад гутарак з журналістамі, але тут жа перапытаў: “Вы з якой газеты? З “Настаўніцкай”? У рубрыку “Мая школа”?”. І тут жа пасля імгненнай паўзы: “Калі з “Настаўніцкай”, дык тады прыязджайце! Мне ёсць што расказаць настаўнікам і пра сваю жыццёвую школу, і пра школу сённяшнюю ў сувязі з дзейнасцю нашага Саюза пісьменнікаў”.
Акрылены такім паваротам спраў, я неўзабаве выехаў з рэдакцыі ў Дом літаратара на вуліцу Фрунзэ, 5.
Вайна…
— Мікалай Іванавіч, калі я нічога не блытаю, вам не было яшчэ і чатырох гадоў, калі пачалася вайна… Наколькі выразна захаваліся ў вашай памяці першыя дзіцячыя ўспаміны пра тыя трагічныя ваенныя гады?
— Так, я нарадзіўся ў кастрычніку 1937 года ў Мінску. І хоць вайну бачыў яшчэ зусім дзіцячымі вачыма, усё тое, тады ўбачанае і перажытае, вельмі моцна ўрэзалася ў памяць. Сям’я ў нас была вялікая, у бацькоў нас было сямёра, напярэдадні вайны нарадзілася восьмае дзіця — дзяўчынка, але яна не пражыла і года. У студзені 1942 года яе забіў гестапавец. Я добра памятаю, як гэта было. Гестапаўцы рабілі чарговы вобыск. Наша сям’я была заўсёды ў іх на прыцэле, паколькі, як потым высветлілася, у гестапа на нас даносіў сусед-
стукач (яму было вядома ці ён здагадваўся, што маці і ўжо амаль дарослыя старэйшыя сёстры былі сувязнымі партызан). Бацька ж быў на фронце. І вось памятаю, як гестапаўцы пачалі выпытваць пра нешта ў маці, а яна, напэўна, каб іх крышку разжаліць, узяла на рукі гэтую маленькую дзяўчынку, паспрабавала карміць, тая ў гэты час моцна плакала… І адзін немец замест таго, каб паспачуваць, вылаяўся, загадаў, каб дзяўчынка замаўчала, і тут жа дзяржаннем парабелума гэтак лёгенька, здавалася, ёй па галоўцы стукнуў — і ўсё… Праз секунду па матчыных грудзях — чорная кроў з галавы дзяўчынкі.
Безумоўна, прыйшлося наглядзецца на ўсе гэтыя жахі. Перад вайной у нас была кватэра на Танкавай, а якраз там немцы зрабілі гета, і нас выкінулі. Маці знайшла дом у раёне Камароўкі на вуліцы Цнянскай, дзе раней жылі яўрэі… Дык мы за вайну ўжо прывыклі, як гэта ні па-дзікунску сёння гучыць, што на слупе насупраць нашых вокнаў заўсёды вісеў чалавек. Немцы толькі мянялі павешаных.
Памятаю яшчэ, як літаральна на вачах сябрук мой Воўка загінуў ад нямецкай кулі. Мы ж, малыя, тады яшчэ мала што разумелі. Вечна галодны ходзіш, перабіваешся ці скрылёчкам хлеба з апілкамі (дагэтуль у вачах стаіць, як маці тыя скрылёчкі ніткай адмервае-адразае), ці наогул травінкай пухірыстай… А тут немец ідзе п’яны! А гэта ж здабыча — п’яны немец. Можа, і сапраўды цукеркай пачастуе, як раней ужо некалькі разоў было. Мы з Воўкам і прычапіліся да яго: “Пан, дай нам бум-бум!”. “Бум-бум” — гэта значыць цукерка. А ён, гад, выхапіў пісталет — і давай цэліцца на нас. Мы, канечне, драпака адразу, а той ужо страляе. Бяжым і чуем, як ззаду кулі — дзыньк, дзыньк аб драўляны тратуар на Цнянскай… Я ўцёк, а Воўка — не. Я забег за нейкі вугал, азіраюся, а ён ужо мёртвы ляжыць пасярод вуліцы, і да яго жанчыны з лямантам бягуць з нашага дома…
— Цікава і разам з тым вусцішна вас слухаць. Напэўна, вас моцна раняць фразы накшталт “немцы таксама розныя былі”?
— Як вам сказаць… Немцы, сапраўды, былі розныя. І мне даводзілася бачыць іх, розных. Напрыклад, я магу расказаць такі выпадак.
У маёй маці была швейная машынка “Зінгер”, і яна, каб неяк пракарміць сям’ю, шыла розныя дзіцячыя распашонкі, навалачкі са старых ануч, з кавалкаў ад парашута, з усяго, што толькі магла знайсці. А потым з гэтымі навалачкамі ды распашонкамі яна разам з іншымі жанчынамі выпраўлялася, як тады гаварылі, “у заходнюю” — гэта значыць, на захад ад Мінска. Яна займалася гэтым і падчас акупацыі, і пасля вайны. Але, што цікава, ужо ў гады вайны яна пачала браць у такія вандроўкі не маіх старэйшых сясцёр, а мяне, бо я, малы, ужо вельмі добра лічыў і ніколі не падвёў бы яе ў разліках. І вось аднойчы ў 1943 годзе (мне толькі-толькі споўнілася шэсць гадоў) мы выправіліся з ёй “у заходнюю”. Разам з намі было яшчэ жанчын восем-дзесяць, мы ішлі пешшу ў бок Дзяржынска. Памятаю, як было мне цяжка, як амаль не ішлі ногі — я ўжо настолькі стаміўся, але маці, бачыў, стамілася яшчэ больш, бо цягнула клункі, а жанчыны пакрыкваюць, падганяюць: хутчэй, хутчэй… А потым, гледзячы на маці, яны нешта трывожна пачалі гаварыць паміж сабой. Маці зусім знемаглася, спынілася, урэшце села на зямлю і… страціла прытомнасць. Ну што тыя жанчыны? Пакудахталі-пакудахталі, сказалі мне нешта, маўляў, адпачніце тут, а потым дагоніце, а самі пайшлі далей — гэта ж былі амаль незнаёмыя жанчыны, так, толькі каб за кампанію ісці, а не паасобку… І я застаўся з непрытомнай маці, можна сказаць, сярод голага поля каля дарогі на Брэст. Што было рабіць, у каго было прасіць дапамогі? І тут раптам як з-пад зямлі — пажылы немец з вінтоўкай за плячыма, напэўна, з тых, што ахоўвалі дарогу. Пастаяў, паглядзеў на маці, пакруціў галавой, нешта прамармытаў па-нямецку, я тады не мог зразумець, што ён казаў пра тыф… Потым узяў ці то нейкую анучу, ці рукавіцы — баяўся, мабыць, заразіцца — узяў неяк маці, падцягнуў яе да дрэва, падклаў ёй клунак пад спіну. Стаіць, глядзіць на мяне: “Кіндар, кіндар, кляйнэ кіндар…”. Бачна, што шкадуе, але і сам не ведае, што рабіць. Але потым здарыўся цуд! Для мяне ў той момант гэты немец быў нейкі чараўнік! Ён крыху ўзняўся на дрэва, нешта там узяў і мне дае. А гэта — хлеб і тушонка амерыканская… Божа мой, як я тады ўсё гэта еў! Да гэтага часу памятаю смак.
Затым, калі я наеўся, ён пачаў спыняць машыны, якія ехалі ў бок Мінска. Ніхто не хацеў браць, і толькі бліжэй да вечара спыніўся грузавік з немцамі і паліцаямі — гідліва так усцягнулі маці, мяне, нашы клункі… За кіламетраў дзесяць ад Мінска нас выкінулі, яны зварочвалі некуды. Я зноў застаўся адзін з маці — прасядзеў каля яе ўсю ноч. А на раніцу нас падабралі нейкія дзед з бабкай, што ехалі на калёсах ужо на мінскі базар, якраз на нашу Камароўку. Спыніліся на Камароўскіх развілах (сённяшняя плошча Якуба Коласа, дзе з двух бакоў сустракаюцца па дзве дарогі, таму і называлася месца Камароўскімі развіламі), высадзілі маці, клункі побач паклалі. А вакол ужо ва ўсю кіпіць базарны дзень… Я бягом кінуўся дадому, схапілі мы з сёстрамі нейкую каляску, прыбеглі — маці як ляжала, так і ляжыць. А клункаў няма…
— Вышэй вы гаварылі, што вашы родныя трымалі сувязь з партызанамі. Напэўна ж, вы, будучы тады яшчэ зусім маленькім хлапчанём, не маглі нават і зразумець усіх гэтых рэчаў… І ўсё-такі, як удавалася вашай такой вялікай сям’і заставацца заадно, як вы змаглі элементарна выжыць?
— Аднойчы я ледзьве не здаў сваю сям’ю. Гэта быў, здаецца, канец 1942 года, позняя восень. Мая старэйшая сястра Жэня была з разраду тых дзяўчат, пра якіх кажуць сарвігалава. Узяла мяне за руку: “Колька, хадзем са мной да нашага дома!”. І мы пайшлі туды, дзе раней жылі, на Танкавую. Мы і раней туды час ад часу бегалі, але на гэты раз нам адкрылася ўжо зусім іншая карціна — з калючым дротам, з шыльдамі “Стаяць! Страляем без папярэджання!”. Як высветлілася, Жэня мяне цягнула туды не проста так, ад некага ёй было ўжо вядома, што ў той дзень будуць гнаць яўрэяў на расстрэл, незразумела толькі, навошта ёй спатрэбіўся я… Нарэшце і сапраўды павялі яўрэяў, іх суправаджалі немцы і паліцаі з вінтоўкамі. Яўрэяў вялі на расстрэл, а беларусы, якія тут жылі да вайны і цяпер прыйшлі сюды, пазнавалі сваіх знаёмых, былых 
суседзяў. То тут, то там чуліся вітанні: “Сёма, ну як ты там? Трымайся! Усё будзе добра!”. І ўсё ў такім духу. Гэта ж, сапраўды, было страшна нават падумаць, што насамрэч адбывалася. Да вайны ж ніхто не звяртаў увагі на нацыянальнасці — беларус ты, рускі або яўрэй, жылі ну й жылі ў добрым суседстве…
І тут раптам яшчэ здалёк нам крычыць наша былая суседка: “Жэня! Раю забяры!”. А калі праз некалькі секунд яна амаль параўнялася з намі, выпіхнула гэтую трохгадовую яўрэечку Раю проста ў рукі маёй сястры. Немец-канваір, які ішоў наперадзе, нешта адчуў ці заўважыў, азірнуўся, кінуўся быў спачатку да нас, потым плюнуў, пайшоў далей. А вось паліцай адзін, памятаю, высокі такі, як падскочыць да нас — і матам-пераматам, маўляў, вы што тут робіце, вам што, жыць надакучыла, да яўрэяў захацелі далучыцца? Я стаю, не разумею нічога, толькі бачу, Жэня таму паліцаю кажа: “Лёнька, ты?”. А той пабляднеў, стаў як укапаны… Яны ў школе разам вучыліся, канечне ж, пазналі адно аднаго. Жэня яму: “Лёнь, ідзі адсюль, добра? Ты ж нічога не бачыў…”. Той павярнуўся і пайшоў.
А цяпер ужо непасрэдна пра тое, як я сям’ю сваю ледзь не забіў праз тую яўрэечку. Я ўжо казаў, што наш сусед, увесь час даносіў на нас. Вядома ж, ён данёс і пра яўрэйскую дзяўчынку Раю, якую мы ў сябе хавалі. А хованку прыдумалі для яе вельмі мудрагелістую — пад плітой чыгуннай на месцы, дзе раней была духоўка. Маці духоўку выняла, і атрымалася хованка — там можна было пасядзець нават нейкі час і не падсмажыцца, калі печ палілася, бо духоўка грэлася толькі дзякуючы таму, што побач размяшчаўся ход для дыму. Маці адразу разлічыла: калі прыйдуць немцы — Раю ў тую хованку, і ніхто нават і не здагадаецца, што там дзіця.
Так яно і было. Немцы прыйшлі, аглядаюцца, шукаюць, ператрасаюць усё. І тут адзін, які па-руску добра гаварыў, мяне да сябе паклікаў і давай са мной, выдаючы сябе за свайго, гаварыць. Слова за слова, цукеркай мяне пачаставаў, урэшце пра дзяўчынку ў мяне пытаецца такім ліслівым тонам, маўляў, я ж ведаю, што мама тую дзяўчынку перахавала, ты мне скажы, калі ведаеш, дзе, а я тады тых дзядзек адвяду ад таго месца, каб не здагадаліся… Я так сам сабе думаю: “Як жа мне не ведаць? Вунь у печцы сядзіць…”. Я ўжо амаль рот адкрыў, і раптам бачу — вочы маці. Яна стаіць на ганку і так дзіўна-дзіўна на мяне глядзіць. Я не ведаю, як яна змагла мне перадаць сваім поглядам, што нельга гаварыць пра тую хованку. Нібыта здранцвенне нейкае надышло… А немец мяне ўжо трасе за плечы: “Коля, ну дык дзе ж яна? Кажы!”. І я адказваю: “Дык вунь жа яна!”. І паказваю на суседскую дзяўчынку ў двары. Той паглядзеў, пайшоў туды, нешта папытаўся ў суседзяў, потым вярнуўся: “Ты гэтую дзяўчынку меў на ўвазе?”. Я яму: “Дык а якую яшчэ?!”.
— Дзе і як вы сустрэлі вызваленне?
— Каб адказаць на гэтае пытанне, мне прыйдзецца расказаць яшчэ адну доўгую гісторыю. Але яна вартая таго.
Пачну з таго, што мая маці трымала сувязь са сваім ці то дзядзькам, ці то стрыечным братам — камандзірам партызанскага атрада Статкевічам (дарэчы, у маці таксама дзявочае прозвішча Статкевіч). Ён сам выйшаў на нас, сваякоў, і перадаў нам сваю дачку гадоў чатырох ці пяці. Я яе страшна не любіў, у яе ўвесь твар быў пасыпаны болькамі. Зразумела, сядзелі-хаваліся ад блакад у балотах — антысанітарыя, голад, холад… Але мы, вядома ж, яе прытулілі ў сябе, мая маці яе як родную дачку даглядала.
А ў той час да нас якраз пачаў часта наведвацца нейкі дзіўны немец — ці то немец, ці то не немец, і па-руску добра гаварыў, і па-нямецку нягорш. Прыедзе на веласіпедзе, пасядзіць, пагаворыць крыху, кіне на развітанне: “Ну добра, пайду ўжо, заўтра зранку на аблаву трэба ісці на Камароўку”, — і пойдзе. Маці не любіла таго немца, баялася: а можа, ён на яе старэйшых дачок вока паклаў, ужо ж амаль дарослыя дзеўкі… Ды толькі пасля немца таго ў нашым доме часта заставаліся пустыя бланкі аўсвайсаў-пропускаў. Дзіўны ўсётакі быў той немец.
Пасля вайны я ўжо даведаўся пра яго лёс. Ён быў нашым. Працаваў настаўнікам нямецкай мовы ў Брэсце, разам з нашым войскам адступаў у першыя дні вайны. Трапіў у акружэнне. Бадзяўся нейкі час па лясах, пакуль не знайшоў забітага немца: вінтоўка, форма, дакументы — усё было… Ён і пераўтварыўся ў таго забітага немца — напяліў форму, прысвоіў дакументы. Цудоўна валодаючы нямецкай мовай, змог укараніцца ў рэшце рэшт у гестапа, але з той мэтай, каб дапамагаць нашым. І ён шукаў выхады на нашых. Там, у гестапа, ён, канечне ж, ведаў пра нашы сувязі з партызанамі, таму і прыходзіў да нас. Карацей, сапраўды хацеў так асцярожна ўстанавіць кантакт з нашымі.
І вось аднойчы, калі дачка Статкевіча хавалася ў нас, ён прыйшоў і ўжо адкрыта нас папярэдзіў: у гестапа ведаюць, што вы хаваеце партызанскую дачку, заўтра будзе аблава, перахавайце дзяўчынку. Маці тут жа аддала яе сваёй сястры, якая жыла па вуліцы Сляпянскай — прыблізна там, дзе сёння знаходзіцца філармонія. Мне яшчэ добра запомнілася, што там немцы пабудавалі бетонны бункер з гэткім накатам, і мы, малыя, пасля вайны любілі там абараняць Маскву: тыя, хто наверсе, абаронцы, а хто ўнізе хоча яе ўзяць штурмам — ясна хто…
Неўзабаве гестапаўцам стала вядома месцазнаходжанне дзяўчынкі і на вуліцы Сляпянскай. І зноў нас папярэдзіў пра гэта наш дзіўны немец. Мы з сястрой Жэняй тут жа пабеглі туды: бачым, стаіць ужо чорны воран, выводзяць цётку, дзядзьку Шуру, цётчынага мужа, яшчэ некага… А тая дзяўчынка неяк змагла ці раней, ці праз іншы ход выбрацца, мы глядзім, а яна — на процілеглым баку вуліцы бяжыць. Жэня ёй наперарэз пабегла, схапіла за руку і — уцякаць. Так мы яе і выратавалі тады. На жаль, я нават не помню яе імя.
Але вярнуся да таго немца, якога звалі Альфрэдам. Калі ўжо набліжаліся нашы войскі, ён забег да нас, так увесь засопся: “У вас ёсць паўгадзіны, збірайцеся, бо ўжо ёсць загад расстраляць усю вашу сям’ю”. Маці ўзяла каляску, яшчэ адну ў суседзяў папрасіла, загрузілі дзве ўсім, чым толькі можна было, і пайшлі па Лагойскім тракце. Дайшлі да так званага Зялёнага логу, такой велізарнай ямы, — гэта была ўжо апошняя лінія нямецкай абароны Мінска, усюды калючы дрот нацягнуты, гестапаўцы. Альфрэд падвёў нас да прапускнога пункта, праўдамі-няпраўдамі нешта там патлумачыў, і нас прапусцілі. Пайшлі ў бок Лагойска, дайшлі да Бараўлян, хацелі там застацца ў сваякоў, але потым перадумалі, дайшлі да Мар’ялівы (там 
таксама жылі нашы сваякі), дзе і сустрэлі нашы войскі савецкія… Альфрэд жа нам толькі паспеў шапнуць на развітанне, што таксама пойдзе хутка насустрач Чырвонай Арміі, а больш не сказаў нічога — хто ён, што ён.
Прайшлі гады. Я працаваў ужо оперупаўнаважаным Савецкага РАУС горада Мінска. Гэта быў недзе 1966 ці 1967 год. Неяк я прыйшоў на работу, а мяне каля дзвярэй чакае нейкі чалавек — такі ўвесь чорны, маленечкі… “Заходзьце”, — кажу, а сам бачу, што той вельмі хвалюецца: — “Вы па якой справе?”. Ён у мяне пытаецца: “Вы жылі ў вайну на вуліцы Цнянскай?”. — “Жыў”. — “А ў якім доме?”. — “У 45-м”. — “А ў вас такая вось маці, такія вось сёстры?”. — “Так, гэта мае сёстры, мая маці…”. Я гляджу, у яго ўжо голас дрыжыць: “Скажыце, а вы помніце, да вас немец на веласіпедзе прыязджаў?”. Я адказваю: “Помню. Альфрэд…”. І ён заплакаў.
Як потым высветлілася, ён сапраўды тады сустрэўся з нашымі войскамі, адслужыў да канца на фронце. А пасля гэтага атрымаў 25 гадоў. Усе не адсядзеў, крыху раней за прызначаны тэрмін вызваліўся па амністыі, з’ехаў у Крым, дзе канчаткова і атабарыўся (таму і чорны такі быў ад загару). А ў Мінску ён тады дабіваўся рэабілітацыі. Хто, як не я і не мае родныя, мог пацвердзіць, што ён працаваў на нашых? І не мы адны былі такія, каму ён дапамагаў. У той жа дзень мае сёстры завезлі Альфрэда да маці, якая хворая ляжала ў шпіталі, фактычна памірала ўжо. Але Альфрэда пазнала, плакала, дзякавала яму. Потым маіх сясцёр дапытвалі ў КДБ. Карацей, рэабілітавалі чалавека, знялі з яго кляймо здрадніка. А што потым было з ім і дзе ён зараз — не ведаю… Ужо ж колькі часу мінула.
…13-я мужчынская руская…
— Не пытаюся, ці цяжка было жыць адразу пасля вайны, таму што ведаю — вельмі цяжка. Але ўявіць сабе ўсё роўна не магу… Мікалай Іванавіч, проста раскажыце, калі ласка, пра свае школьныя гады.
— Пасля вызвалення я пайшоў у адзіную ў раёне Камароўкі школу, як яна тады называлася, у 13-ю мужчынскую сярэднюю рускую школу. Яна знаходзілася там, дзе цяпер стаіць прыгожы вялікі дом па вуліцы Якуба Коласа, 15. Там і сёння ў двары застаўся двухпавярховы будынак ад той школы, а галоўны будынак знеслі і пабудавалі гэты прыгожы дом…
Ну, якія маглі быць умовы для вучобы, калі вакол суцэльная галеча, пастаянны нясцерпны голад? Устаеш з адной толькі думкай — дзе б што перахапіць паесці. Але табе трэба ў школу, і ты збіраешся ў школу… А ў нас з братам былі толькі адны чуні на дваіх — гэта такія самаробныя галошы, якія склейваліся з аўтамабільных камер. І вось атрымлівалася: хто раней схопіць тыя чуні, той і на кані. І мне часта даводзілася хадзіць у школу басанож. Памятаю, на календары было 5 снежня (запомніў, таму што гэта дзень сталінскай канстытуцыі), стаяла такое добрае сонечнае надвор’е — блакітнае неба і крыху прымерзлая зямля, толькі лядок першы на лужынах. А ты… прыходзіш у школу басанож. Настаўнікі на цябе адразу: “Ты што! Ідзі неадкладна абуйся!”. А ў што я абуюся, калі брат першы чуні ўхапіў? І я з такімі ж, як сам, галадранцамі з задавальненнем і пачуццём поўнай невінаватасці ідзём прагульваць урокі! Мы называлі гэта словам “шлеіць”. Што мы, як правіла, рабілі? Садзіліся ў трамвай — ужо адзін плюс, што няхоладна нагам: падлога ў трамваі драўляная. А па-другое, гэта была для нас, падшыванцаў, вельмі прыбытковая справа — пакатацца на трамваі. Чаму? А таму што ў трамваі была такая рашэцістая падлога, і паміж дошкамі заўсёды можна было знайсці манеты, якія забіваліся ў шчыліны, — тры, пяць, а то і ўсе дзесяць капеек… Добра накатаўшыся за дзень на трамваі, мы маглі зарабіць на гарачую булку ці нават на бохан хлеба! А гэта было неверагоднае шчасце — зайсці пад вечар у хлебную краму, якая месцілася на сённяшняй вуліцы Чырвонай (туды якраз вечарам свежы хлеб прывозілі), і купіць хлеба. І самому з’есці, і дадому нешта прынесці… А той хлеб быў смачны-смачны, асабліва пасля таго, які мы елі ў вайну, з апілкамі…
З хлебам, а дакладней, з булачкай, звязаны яшчэ адзін яскравы ўспамін дзяцінства. У школе такім дзецям, як я, з пацярпелых сем’яў (бацька ж бязногі з вайны вярнуўся) давалі штодня булачку. Здавалася б, толькі радуйся, але тая булачка была насамрэч страшнай карай, у прыватнасці, для мяне, бо заўсёды хацелася яе прынесці дадому: там жа малодшыя браты… І вось, уяўляеце, ты нясеш гэтую булачку са школы, яна такая цёпленькая, пахучая, табе так хочацца адшчыкнуць хоць крошку… Але не дай бог ты яе панюхаеш — тады 
ўжо дакладна адшчыкнеш, а калі адшчыкнеш — ты яе з’ясі, не зможаш спыніцца… І вось успамінаю эпізод, калі я вяртаўся аднойчы са школы (у сумцы падручнікі, сшыткі і тая булачка!) і мяне спынілі дваровыя хлопцы — з маёй жа вуліцы Цнянскай. “Есці хочаш?” — пытаюцца. Зразумела, хачу. “На, — кажуць, — пакуры і тады не будзеш хацець”. І працягваюць мне цыгарку (яны на Камароўцы акуркі падбіралі і рабілі з іх такія цыгаркі). Я ўзяў, зацягнуўся недзе разы тры-чатыры — і раптам усё паплыло, і неба нейкае жоўтае стала, і ўсё вакол. Карацей, я тут жа знепрытомнеў: ці многа трэба тытуню сямі- ці васьмігадоваму хлопчыку? Калі ж ачомаўся, гляджу — ні хлопцаў тых, ні булачкі ў сумцы няма…
Тыя хлопцы ўкралі ў мяне, у свайго ж, тую булачку, і наогул кралі ўсё, што толькі можна, ашываліся бясконца на рынку і кралі. А я ну не мог украсці, хоць забі, але не мог! Затое атрымаў аднойчы па галаве вялізным яблыкам за тое, што не рабіў. Мы неяк хадзілі гуртам па рынку, хлопцы накралі з прылаўка яблыкаў — і ўцякаць! Але ж я таксама быў разам з імі і пабег… Тут мяне яблык і нагнаў — у самую галаву гандляр запусціў ад злосці. Я нават упаў. Той да мяне — давялося тады за ўсіх адказваць.
— Як усё-такі вы вучыліся? Ці былі нейкія любімыя прадметы?
— Не буду хаваць — пасрэдна вучыўся. Як ужо гаварыў, і прагульваць любіў, і карыстаўся тым, што часта не было ні сшытка, ні ручкі — а як жа тады будзеш дамашняе заданне выконваць? Вось і не выконваў… Адзінае, што вылучаўся ў моцны бок па арыфметыцы. Яшчэ зусім малым навучыўся лічыць, памятаеце, я расказваў, што ў вайну маці скарыстоўвала гэтае маё ўменне ў сваіх вандроўках “у заходнюю”… А ў школе гэтую любоў да матэматыкі ўмацавала настаўніца Соф’я Барысаўна, прозвішча не помню. Дарэчы, гадоў пятнаццаць назад мы з ёй сустракаліся. Потым, калі алгебра пачалася, была такая настаўніца Вольга, зноў жа не помню ні прозвішча, ні імя па-бацьку, толькі помню, што яна была заўсёды вельмі суровая, асабліва пагардліва глядзела на такіх, як я, прагульшчыкаў… Але ўсё роўна арыфметыка, матэматыка, алгебра мне вельмі лёгка даваліся. Я заўсёды здзіўляў настаўнікаў тым, што прапаноўваў некалькі варыянтаў рашэння той ці іншай задачы. Больш за тое, калі ўжо заканчваў сёмы клас, за мной хадзіў дырэктар будаўнічага тэхнікума і ўгаворваў паступаць да яго. Яму нехта з настаўнікаў расказаў пра мае матэматычныя здольнасці. Але я пайшоў у вячэрнюю школу і паралельна ўладкаваўся працаваць на балотную станцыю: трэба было неяк падтрымліваць сям’ю.
— А свайго класнага кіраўніка ў 13-й школе памятаеце?
— О, як жа яе не памятаць, Таццяну Цімафееўну! З ёй, мабыць, самыя цёплыя ўспаміны якраз і звязаны. Яна вяла ў нас рускую мову і літаратуру. Была такая высокая, сімпатычная, што нават мы, хлапчукі ў класе трэцім ці чацвёртым, былі па-свойму закаханы ў яе. Школа ж мужчынская, а тут жанчына… Як зараз помню, яна літаральна выпраменьвала нейкае цёплае душэўнае святло і дабрыню, асабліва на ўроках па літаратуры. Магла, напрыклад, заплакаць, калі чытала нешта трагічнае пра вайну, пра гераізм нашых людзей падчас вайны. І гэта, паверце, дзейнічала нават на такіх загартаваных і бясстрашных хлопцаў, як мы. Хаця, што ўжо тут хаваць, знаходзіліся і тыя нямногія, якія смяяліся з яе, перадражнівалі.
А яшчэ Таццяна Цімафееўна часта брала мяне з сабой у рэйды па сем’ях дзяцей, якія дрэнна вучыліся ці многа прагульвалі (напэўна, ёй варта было б наведаць у першую чаргу маю сям’ю!). Справа ў тым, што я ў школе меў рэпутацыю непераможнага байца турніраў па рукапашных бойках. Паміж галоўным будынкам школы і тым, які захаваўся да нашых дзён, быў выкапаны процітанкавы роў, мы збіраліся там і на перапынках, і пасля школы, каб біцца. І я на самай справе быў добрым-такі задзірам, з дзясятак чалавек па чарзе мог улажыць… І вось, памятаю, як мы з Таццянай Цімафееўнай ідзём у чарговы рэйд па вуліцы Калгаснай (гэта ў раёне сённяшняй вуліцы Гвардзейскай; як бачыце 13-я школа абслугоўвала і такія аддаленыя ад Камароўкі вуліцы) — холадна, ветрана, дажджліва… І, заўважыўшы, што я ўжо ўвесь трасуся ад холаду, Таццяна Цімафееўна бярэ мяне пад свой плашч. Такія моманты проста немагчыма забыць…
Я вам наогул скажу, што, нягледзячы на ўсе цяжкасці і галечу тых гадоў, усё-такі настаўнікі 13-й школы імкнуліся з усіх сіл стварыць нам камфортныя ўмовы ў чалавечым плане, сагрэць нас сваім душэўным цяплом. І тая ж Таццяна Цімафееўна, і іншыя педагогі — менавіта яны тлумачылі нам пасля вайны як бы нанова: што такое дабро і што такое зло, што такое бескарыслівасць і чалавечнасць, што такое подласць і іншыя рэчы. Усё гэта, безумоўна, паўплывала, у прыватнасці, на станаўленне майго характару. Я ўжо не кажу пра тое, што пры ўсіх маіх заганах як вучня ўсё-такі менавіта 13-я мужчынская руская школа дала той першапачатковы адукацыйны падмурак, які дазволіў мне вучыцца далей. Хто ведае, кім бы я быў, куды б скаціўся, калі б не тая школа?.. Многія ж з дваровых сябрукоў, аддадзеных вуліцы, так і не сталі на добры шлях. Камароўка была вельмі моцным раздражняльнікам у горшым сэнсе гэтага слова. Адны гінулі ў панажоўшчыне, другія проста страчвалі чалавечае аблічча, трэція траплялі ў турму… А яшчэ, я гэта сёння ведаю дакладна, у дзяцінстве і юнацтве мяне выратаваў футбол. Але гэта, як кажуць, ужо зусім іншая гісторыя.
…футбол…
— Як нараджалася ваша футбольная песня? Калі ў вас разгледзелі таленавітага футбаліста?
— Як ні дзіўна, у дзіцячую футбольную школу, якая месцілася ў парку Горкага, першым трапіў мой малодшы брат (на паўтара года за мяне маладзейшы), а ўжо ён і прывёў туды мяне. Гулялі там на стадыёне “Харчавік”, між іншым гэта быў па тых паняццях другі стадыён у рэспубліцы пасля “Дынама”.
Першым маім трэнерам быў Валерый Іванавіч Іваноў — бязногі трэнер… Ён да вайны гуляў у футбол, на вайне страціў нагу. У нас з ім было поўнае паразуменне: я глядзеў на яго, як на Бога, і ён захапляўся маёй варатарскай рэакцыяй. Ростам я быў невялікі, але менавіта мая рэакцыя і кампенсавала гэты недахоп. 
Памятаю, як аднойчы ён прынёс мне скрутак, а ў ім — сапраўдныя футбольныя буцы, майка, трусы, гетры і спецыяльныя галкіперскія пальчаткі з пухіркамі! Дык мне хацелася ва ўсім гэтым хадзіць па вуліцах…
З той дзіцячай футбольнай школы мяне ўзялі ў юнацкую зборную Беларусі. І мой першы сапраўдны футбольны бенефіс адбыўся ў Каўнасе на саюзным турніры. Я стаяў на варотах у матчы супраць украінцаў. Іх каманда была намнога мацнейшай за нашу, і экіпіроўка — не параўнаць з нашай сціпленькай. Яны ціснулі на нас з усіх сіл, а ўсё ніяк не маглі забіць. З трох метраў лупяць — а я бяру. Дыктар па стадыёне, а стадыён быў поўны, некалькі разоў захоплена аб’яўляў: “Вароты зборнай Беларусі абараняе Мікалай Чаргінец!”. І публіка тут жа дружна апладзіравала. Урэшце, украінцы ўсё-такі забілі нам два галы, мы так і прайгралі з лікам 2:0, але гэта быў, паўтаруся, мой футбольны бенефіс. Прайграць мы павінны былі б з разгромным ганебным лікам.
Потым мяне ўзялі ў Футбольную школу моладзі, ва ўсім Савецкім Саюзе было такіх можа 15, максімум 20. Там нас рыхтавалі ў так званыя каманды майстроў і нават плацілі стыпендыю — 800 рублёў. Для параўнання: бацька мой бязногі пасля вайны атрымліваў 1100 рублёў. Ён працаваў прарабам, будаваў дом на Камароўцы — абхопіць куксамі бервяно і сядзіць, дзёўбае сякерай… Дык вось, калі першы раз прынёс дадому 800 рублёў, маці наўзрыд заплакала. Ну як, такая прыбаўка!
З ФШМ мяне забралі ў мінскі “Спартак”, і пачалося новае жыццё — пастаянныя раз’езды, матчы ў самых розных гарадах СССР … Гэта быў вельмі моцны штуршок наогул для самаразвіцця — і ў плане пазнання геаграфіі, і ў псіхалагічным, і ў жыццёвым сэнсе. Менавіта тады, дарэчы, я моцна палюбіў чытаць газеты — ну, канечне ж, у першую чаргу “Правду”, “Известия”, “Советский спорт”. І тады ж я паступіў у так званую Вышэйшую школу трэнераў. Вось там я ўжо вучыўся выдатна! З задавальненнем спазнаў фізіялогію, медыцыну, мог без праблем даць ацэнку фізічнага стану чалавека, зрабіць штучнае дыханне і г.д. Магу нават пахваліцца, што ў той перыяд я быў адзіным футбалістам Савецкага Саюза, які скончыў Вышэйшую школу трэнераў з чырвоным дыпломам! Часопіс “Футбол. Хакей” (тады, па-мойму, ён называўся проста “Футбол”) надрукаваў нават здымак, на якім я ў гульні. І подпіс: “Атакуе Мікалай Чаргінец”.
— Цікава, вы ж былі ў гэты час ужо ў тым самым “смачным” узросце, калі асабліва заглядаешся на дзяўчат, шукаеш і спазнаеш усе асалоды жыцця… Гульня за прафесійныя каманды майстроў, вучоба ў Вышэйшай школе трэнераў, наогул футбол спрыяў ці перашкаджаў гэтаму?
— Як вам сказаць… Канечне, мы былі ўжо не хлапчукі. У многіх з нас ужо былі тысячы прыхільнікаў, нас пазнавалі на вуліцах, нам апладзіравалі на стадыёнах… Успомніць хоць бы таго ж Генадзя Хасіна, майго аднакурсніка, сапраўднага футбольнага генія, які самому Яшыну ўляпіў два галы сваёй пушкай. Казалі потым пра інтэрв’ю, якое Яшын быццам бы даваў пасля таго матча. Журналіст у яго пытаецца: “Каго з футбалістаў свету вы больш за ўсё баіцеся?”. Той адказвае: “Хасіна”. — “Чаму?”. — “А таму што ён касавокі. 
Глядзіць у адзін бок, б’е — у другі, а мяч ляціць — у трэці. У выніку ніколі не ведаеш, што ад яго чакаць”. Дык вось кожны з нас быў у большай ці ў меншай ступені знакаміты, і, натуральна, не абыходзілася без пэўнага піжонства. Былі ўрэшце дзяўчаты, перад якімі хацелася выглядаць як след. Помню, як мы з дапамогай брэаліну, такога спецыяльнага крэму, укладвалі адмысловыя прычоскі — тады гэта было модна.
Што ж тычыцца ўласна вучобы, то, вядома ж, мы вучыліся па нейкай такой, можна сказаць, аблегчанай схеме. Аднаму давалася вучоба, як, напрыклад, мне, іншаму не давалася, дый ён і не імкнуўся вучыцца. Раскажу толькі адну тагачасную хохму, якая здарылася ўжо са згаданым Генам Хасіным на ўроку гісторыі. Размова ішла пра гандаль Расіі і Англіі. Выкладчыца ў яго пытаецца: “Што Расія прадавала Англіі?”. Генка вачыма па нас шнарыць — я шапчу яму: “Лес”. Ён кажа: “Драўніну”. Выкладчыца: “А што яшчэ?”. Зноў ён у мяне ўпіўся. “Пяньку”, — падказваю. І ён: “Пяньку!”. Выкладчыца: “Добра. А што Англія прадавала Расіі?”. Шапчу яму: “Тэхніку, станкі розныя…”. Ён паўтарае. “А што яшчэ?”. Я зноў падказваю: “Воўну, воўну”. А ён не чуе, хоць забі, ніяк не зразумее. Я тады паказваю на лацкан пінжака, ён мне ківае, маўляў, зразумеў, і гэтак радасна адказвае выкладчыцы: “Пінжачкі!”.
Наогул, гэта былі вельмі цікавыя гады, поўныя і рамантыкі, і весялосці… Але юнацтва, маладосць ужо няўмольна заканчваліся, пачыналася сталае дарослае жыццё.
…Год кнігі…
— Мікалай Іванавіч, у Год кнігі не магу не закрануць кніжнай, пісьменніцкай тэмы. Як вядома, у канцы мінулага года ў жыцці літаратарскай супольнасці адбыліся значныя падзеі: з’езд Саюза пісьменнікаў Беларусі, сустрэча групы пісьменнікаў з прэзідэнтам… Наогул, вы задаволены тымі вынікамі дзейнасці СПБ за апошні час, з якімі вы ўступілі ў новы, 2012 год?
— Калі сказаць адным словам, то так. Патлумачу чаму. На той жа сустрэчы з кіраўніком дзяржавы мы абмяркоўвалі вельмі многія праблемныя пытанні развіцця нашай літаратуры і знайшлі з ім поўнае паразуменне. А праблем такіх назбіралася за апошнія гады нямала: і што тычыцца прэзентаванасці кніг нашых пісьменнікаў у бібліятэках (іх там днём з агнём не знойдзеш), і што тычыцца мізэрнасці ганарараў ды яшчэ шматгадовай адтэрміноўкі іх выплаты, і што тычыцца ганебнай практыкі, калі многія выдаўцы патрабавалі ад пісьменнікаў прадастаўлення пісьмовых доказаў, што іх кніга будзе выкуплена прынамсі на 85 працэнтаў, з-за чаго пісьменнікі мусілі хадзіць па фірмачках і калгасах, выпрошваючы ў іх гэтыя пісьмовыя гарантыі. Усім гэтым з’явам мы нарэшце паклалі канец. І заручыліся падтрымкай трох міністэрстваў (міністры інфармацыі, культуры і адукацыі таксама прысутнічалі на той сустрэчы з прэзідэнтам) у далейшым вырашэнні гэтых праблем.
Асаблівую ўвагу хацеў бы звярнуць на нашу работу з літаратурна адоранымі дзецьмі і моладдзю, якая ідзе ў літаратуру. Тут, я лічу, мы дасягнулі вельмі значнага прагрэсу.
У прыватнасці, істотна ўжо тое, што мы аднавілі куратарства над дзіцячымі літаратурнымі гурткамі, аб’яднаннямі па ўсёй краіне. Асабліва пашчыравалі тут нашы калегі ў Мінску, Віцебскай, Гомельскай абласцях. Напрыклад, у Гомелі стварылі нават адмысловую школу маладых літаратараў. І гэта ўжо дае плён: мы сёння назіраем істотны рост цікавасці маладых людзей да літаратурнай творчасці.
Таксама мы сур’ёзна ўзяліся за вырашэнне праблемы прытоку новых маладых імён у літаратуру. Раней тут 
было замкнёнае кола. Калі прыходзіў, скажам, малады талент у тое ці іншае выдавецтва са сваім рукапісам, ён там атрымліваў адлуп, паколькі яго імя нічога выдаўцам не гаварыла. А з другога боку, ён не мог паступіць і ў Саюз пісьменнікаў, паколькі не меў выдадзенай кнігі.
Мы прынялі тут некалькі вельмі важных рашэнняў. Па-першае, адносна выдання кніг маладых пісьменнікаў у недзяржаўных выдавецтвах. Мы ўжо знайшлі паразуменне з некалькімі такімі выдавецтвамі, а Мінскае гарадское аддзяленне СПБ заснавала нават асобную серыю “Мінскія маладыя галасы”. Наогул у бягучым годзе плануем выдаць не менш за сто кніжак маладых аўтараў. Па-другое, адносна нашых маладзёжных літаратурных часопісаў, у першую чаргу “Маладосці”. Мы настойліва заклікаем гэтыя часопісы, і тут мы знайшлі поўную падтрымку Міністэрства інфармацыі, пайсці на рызыку — сапраўды стаць стартавай і ў пэўным сэнсе нават выпрабавальнай пляцоўкай для маладых аўтараў. Адным словам, друкаваць! Хай нават іншым разам памылімся, убачым не тое, што трэба, але ж першая публікацыя для маладога аўтара — гэта святое, гэта тое, што дае (калі яна ёсць) ці адбірае (калі яе няма) надзею на далейшы творчы рост. Па-трэцяе, шкада, што гэтая ідэя з’явілася ў мяне ўжо пасля з’езда, але я ўсё роўна буду настойваць на гэтым — увесці асобны статус кандыдата на ўступленне ў члены Саюза пісьменнікаў Беларусі. Гэта дазволіць значна пашырыць магчымасці прыцягнення да нас маладых людзей. Потым ужо будуць аналізавацца творчыя набыткі, адсочвацца творчы рост — і ў выніку будзе адбор сапраўды таленавітых і вартых звання члена СПБ. Ну і, нарэшце, не магу не сказаць пра той бок справы, які звычайна адмаўляецца, калі ідзе гаворка пра маладых пісьменнікаў і паэтаў, маўляў, яны мусяць працаваць толькі за ідэю. Я маю на ўвазе фінансавую падтрымку. Канечне, усе пачынаюць пісаць за ідэю, пачынаюць пісаць таму, што адчуваюць гэтую патрэбу, але каб дапамагчы таленту па-сапраўднаму раскрыцца, яго часта трэба падтрымаць і ў матэрыяльным сэнсе. Сёлета мы заснавалі 11 стыпендый для маладых літаратараў пад канкрэтныя праекты на год. А ў перспектыве гэтая лічба можа павялічыцца.
— Што вы можаце сказаць наконт супрацоўніцтва пісьменнікаў і школы, папулярызацыі нашай літаратуры ў шырокім дзіцячым асяроддзі?
— Тут таксама мы маем істотныя набыткі. Успомніць хоць бы тое, што яшчэ ў 2008 годзе мы правялі спецыяльны пленум па праблемах дзіцячай і юнацкай літаратуры. Рэалізоўваючы яго рашэнні, за два з невялікім гады мы выдалі больш за 200 кніжак для дзяцей.
Што ж тычыцца канкрэтна школы, то хачу сказаць, што з Міністэрствам адукацыі ў нас усталяваўся выдатны кантакт. Вядома, здараюцца час ад часу нейкія дробныя непаразуменні, але ў цэлым мы здорава разам працуем. Гэта і планаванне ды выданне кніг для школьнікаў, і непасрэдная работа з дзецьмі — творчыя сустрэчы, субяседаванні, канферэнцыі з удзелам членаў Саюза пісьменнікаў Беларусі. Чаго толькі вартыя пастаянныя ўрокі мужнасці, якія ладзяцца ў мемарыяльнай зале Дома літаратара — з запрашэннем пісьменнікаў-франтавікоў, у атачэнні партрэтаў тых беларускіх літаратараў, якія змагаліся (а многія і загінулі) на франтах Вялікай Айчыннай!..
А з нядаўняга часу мы пачалі яшчэ адзін, пакуль эксперыментальны кірунак — правядзенне ўрокаў літаратуры самімі пісьменнікамі ў якасці настаўнікаў. Пачалі з мінскай гімназіі № 7. Склалі расклад, падабралі адпаведных асоб з багатым вопытам і ведамі, і ў снежні 2011 года нашы пісьменнікі правялі там шэраг урокаў. Дзеці, здаецца, былі ў захапленні, самыя добрыя словы выказала мне потым і дырэктар гімназіі Ларыса Леанідаўна Смагіна. Я меў гутарку з намеснікам міністра адукацыі Казімірам Сцяпанавічам Фарыно адносна магчымасці распаўсюджання такога вопыту па ўсёй Беларусі. І, здаецца, знайшоў разуменне.
— Мікалай Іванавіч, наогул, беларускі пісьменнік яшчэ пазмагаецца за сваё месца пад сонцам?
— Добра, што вы задалі гэтае пытанне… Бо вось не так даўно ў адной паважанай газеце адна вядомая асоба з нашага тэлебачання заявіла (пераказваю амаль даслоўна), маўляў, былі часы, калі лічылася, што паэт у нас больш чым паэт, але часы змяніліся, і ні ў адной краіне пісьменнікі ўжо не фарміруюць грамадскую свядомасць, на жаль, гэтая роля адышла да журналістаў, спартсменаў і артыстаў эстрады; пісьменнікі ж аддалі гэтую пазіцыю і, азіраючыся на мінулае, настальгіруюць. Вось вам, калі ласка, меркаванне аднаго з галоўных ідэолагаў краіны, вось вам узровень… Не буду нават каменціраваць падобныя заявы (чуў бы Колас, Танк ці Быкаў гэтыя словы!), а проста скажу, што мы ў адрозненне ад такіх чыноўнікаў ад культуры маем зусім іншую думку. І нават не таму, што мы самі пісьменнікі. А таму што па-чалавечы добра разумеем, што ні адзін эстрадны артыст і тым больш ні адзін чыноўнік з тэлекампаніі не заменіць пісьменніка для народа. Хочуць — няхай крыўдзяцца, а не хочуць — хай не крыўдзяцца, але яны людзі прышлыя: прыйшлі і сышлі. А сапраўдная высокая культура і дзяржаўная ідэалогія трымаюцца ўсё-такі на пісьменніках. Пісьменніка ніколі не назавуць былым. Былых пісьменнікаў не бывае.
— Вялікі дзякуй вам за шчырую гутарку і дзякуй, што знайшлі на яе час.
Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА
і з уласнага архіва Мікалая ЧАРГІНЦА.
