…Мне было неполных 6 лет (сестре — 4), когда мою маму насмерть сбила машина. Чувство незащищённости я пронесла через всю жизнь. А ещё мечту о том, чтобы кто-то ласково назвал доченькой и просто молча бесконечно бы гладил по голове… Папе было 55 лет, когда он умер… С сестрой росли в интернатах. Мужу сестры было 25, когда он погиб, её дочке было всего полтора годика. Пришла сестра на базар покупать цвет (точнее семена, чтобы посадить на могилке мужа), а женщина ей говорит: “Деточка, так это же вдовьи цветы”. А сестра в ответ: “Так я и есть вдова…” Ей было 23 года…
…Смею утверждать, что мою душу воспитали книги, в которых говорилось об идеалах нравственных… Помню, как меня захватывал этот мир… В мои детские годы не было таких условий в интернатах, как нынче. В комнате столько кроватей (не деревянных; без ковров и обоев), сколько девочек — 15 или 19. Кажется, в 22.00 отбой. Чем заняться? Девчонки: “Тома, расскажи что-нибудь”. Рассказывала. Иногда окликнешь кого-то, молчат. Спят. А я, получается, сама себя забавляю. Потом тихонько вставала, шла в туалет и далеко за полночь читала. Однажды на уроке, уже в старших классах, положила книгу под парту и через щель читала роман. Увлеклась так, что забыла обо всём на свете. Чей-то взмах руки над моей головой вернул в класс. Но то ли мой отрешённый вид, что ли слёзы (от содержания), то ли ещё что-то не позволило учителю оскорбить меня перед всеми…
…Я видела в продаже книгу “А.С.Пушкин в любви”. Полистала. Вернула продавцу. Причина: пространный рассказ о “сексуальных похождениях поэта”. Во мне живёт “мой” Пушкин. Святой. Он — божественная Правда. Когда-то именно он подарил мне вдохновение, помог ощутить радость преодолённой трудности, помог осознать, что труд есть самое высокое вознаграждение за бессонные ночи, отказ от праздников и т.д. Меня оскорбляет всё грубое, низкое, пошлое о Пушкине. Глубоко ли вникал в произведения Пушкина психолог Лукьянов? С чьих, может быть, субъективных наблюдений он делал умозаключения? Проясняет или… ведёт к заблуждениям его “интимная психобиография поэта”?
…Новый ученик в классе… казалось, ребёнок как ребёнок. Только почему-то дети в классе подсмеиваются над ним. Да и с его матерью хотелось встречаться пореже: желания этой женщины не совпадают с возможностями её сына. Вчера наговорила вещей, которых я по чести стерпеть не могу! Почти по-пушкински! Что ж, не диво: сегодняшняя свобода в беспринципности и бесчестии… Самая ядовитая струя досталось мне как классному руководителю: “Я не успокоюсь, пока вас не уволят с работы”, “Я вызову “скорую”, они подтвердят, что моё состояние на грани инфаркта”, “Я на вас подам в суд…”. И всё это на глазах учителей, детей… Надломлена я будто… Хочется невозможного — тишины (!). Или стать собакой, сбежать в девственный лес, отыскать там специальную травку от укуса ядовитой гадюки… лечиться, забыться, никого не видеть, не слышать… вернуться худющей, но выздоровевшей…
…Летний отдых в Несвиже. Марысин и Японский, Старый и Английский парки. Медовое благоухание цветов. Красота неспешности. Размышления о… рябине.
Вот уж поистине: “Простите, и дано будет вам; ищите, и найдёте”.
Я обратила внимание на ряд тонких рябинок, пунцовой прошивкой окаймляющих живописное озеро.
Рябинушка… Чуткость. Скромность. Несомненно, это дерево — олицетворение женской возвышенной красоты. Вдохновляющей. Жертвенной. Освещающей покоем и любовью, верностью и долготерпением. Внутренняя душевная сила проступает во внешних чертах. В узорах листьев, расписанных красками зари. В гроздьях, что золотятся под августовским солнцем. В руках-ветвях, молитвенно возносящихся к небу.
Животворящая красота природы питает женское сердце. Не потому ли так часто это сердце беседует с рябиной: “Ой, рябина, кудрявая, белые цветы, ой, рябина-рябинушка, сердцу подскажи…”
“Чудеса! Рябиновое чудо! – прошептала я, любуясь ещё одним необычным деревцем. В середине августа рябина украсилась яркими гроздьями и… венцом бело-кремовых соцветий. Весна и осень. Девичество и женственность. Цветы и плоды.
По приезде домой открою роман Ивана Мележа “Люди на болоте” и с волнением перечитаю строки: “…у жнівеньскім росквіце рабіна заружавела, зазырчэла яркім, кідкім хараством, гарачым полымем агністых гронак. І не адны вочы, не абыякавыя, не ачарсцвелыя ў жыццёвых пакутах да хараства, глядзелі здзіўлена, зачаравана: “Глядзі ты!..” Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна…”
Не спеша подошла к хрупкому деревцу, кем-то жестоко сломанному. Сердце болезненно сжалось. Словно чья-то ранняя могила. В бессилии застыла над загубленной жизнью. “Стремит столбовая // В серебряных сбруях. // Я рук не ломаю! // Я только тяну их // — Без звука! — // Как дерево — машет — рябина // В разлуку, // Во след журавлиному клину”. (М.Цветаева, “Разлука”.)
Неторопливая рябиновая стежечка, напомнившая красные незатейливые узоры материнских рушников, вела к Слуцкой браме…
Тропинка оборвалась у памятного знака: “Алея Мацярынскай славы закладзена ў 2002 годзе. Дзень маці”. В самом низу символического камня выгравирована ветка рябины.
Сдержать необъяснимые слёзы я не сумела…
Усё гэта, працытаванае, — фрагменты біяграфіі, дакладней, аўтабіяграфіі настаўніцы рускай мовы і літаратуры вышэйшай катэгорыі з Баранавіч Тамары Міхайлаўны Падольнай. Біяграфія яе ў звычайным фармаце, безумоўна, выглядала б зусім інакш: нарадзілася ў 1960 годзе ў Оршы; вучылася ў Андрэеўскай (пад Оршай) і Полацкай школах-інтэрнатах; закончыла філалагічны факультэт Магілёўскага педагагічнага інстытута імя А.А.Куляшова; доўгія гады працавала настаўніцай рускай мовы і літаратуры ў баранавіцкай сярэдняй школе № 9, дзе кіравала школьным метадычным аб’яднаннем настаўнікаў рускай мовы і літаратуры; вучылася на курсах у Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, Маскоўскім інстытуце адкрытай адукацыі, Санкт-Пецярбургскім універсітэце педагагічнага майстэрства; актыўна друкавала распрацоўкі ўрокаў, класных гадзін, ранішнікаў, літаратурных гасцёўняў у навукова-метадычным часопісе “Руская мова і літаратура”; атрымлівала шматлікія падзякі і граматы ад Баранавіцкага гарадскога аддзела адукацыі, вучэбна-метадычнага кабінета Баранавіч, упраўлення адукацыі Брэсцкага аблвыканкама і інш.; у лістападзе 2001 года была дэлегатам ІІ з’езда настаўнікаў Рэспублікі Беларусь; з 2009 па 2016 год выкладала ў Нядзельнай школе храма Святых Жонак-Міраносіц у Баранавічах…
Ды няхай мяне папракнуць у тым першапачатковым залішнім цытаванні, але без яго я проста не мог абысціся, бо хацеў такім чынам выразна абазначыць менавіта галоўныя лёсавызначальныя знакі-вехі ў яе жыцці: трагічная гібель самага блізкага чалавека — мамы — у раннім дзяцінстве… пазбаўленае многіх “мирских” радасцей інтэрнатнае дзяцінства і юнацтва… і кнігі як выратаванне… няпростае, а часам і надзвычай балючае настаўніцкае жыццё… і зноў кнігі як выратаванне, Аляксандр Сяргеевіч Пушкін як выратаванне, пазалочаная рабіна ў жнівеньскім сонцы як сімвал і як выратаванне…
І цытаваць Тамару Міхайлаўну я мог толькі ў арыгінале — на рускай мове, бо яна вырасла і адбылася як чалавек, як творца, як прафесіянал менавіта ў рускай славеснасці, спасцігаючы на працягу ўсяго свайго жыцця свайго любімага Пушкіна, Цвятаеву і многіх іншых сваіх любімых і дарагіх да болю настаўнікаў ад літаратуры. Хаця, як мы бачым па цытаце Мележа, і беларускае слова ёй зусім не чужое… Яна жыве проста ў слове. І яшчэ ў тым Слове з вялікай літары, якое было напачатку. І гэтыя два словы, слова і Слова — яе выратаванне.
Я цытаваў гэтыя аўтабіяграфічныя цытаты з розных крыніц — са зборніка адкрытых вучэбных заняткаў Тамары Падольнай “Рабінавы вянок (Маральнае выхаванне навучэнцаў на ўроках рускай мовы і літаратуры)”, які толькі што пабачыў свет у сталічным выдавецтве “Каўчэг” і… з яе асабістай перапіскі са сваёй калегай, таксама, як і яна, настаўніцай рускай славеснасці, таксама, як і яна, аўтарам метадычных распрацовак па рускай літаратуры, лаўрэатам Міжнароднай Пушкінскай прэміі 2004 года для настаўнікаў рускай мовы і літаратуры і Міжнароднай Ясенінскай прэміі “О Русь, взмахни крылами…” Нінай Васільеўнай Каленчыкавай. Ніна Васільеўна, даўні сябра нашай газеты, і прынесла мне ў рэдакцыю за некалькі дзён да Дня настаўніка і саму кнігу Тамары Міхайлаўны, і некалькі захопленых рэцэнзій спецыялістаў на яе рукапіс, і свой поўны шчымлівай радасці адкрыты ліст пра калегу ў сувязі з выхадам яе зборніка, адкуль зноў жа на мове арыгінала зацытую невялікі фрагмент: “Разносторонняя эрудированность, прекрасное чувство слова, редкая способность к переживанию художественного текста, трудолюбие и усердие позволили Тамаре Михайловне осуществить это крайне интересное и познавательное издание. Тамара Михайловна — педагог от Бога, необыкновенно душевный, благородный и благодарный, светлый и глубокий человек. Её книга достойна самой высокой похвалы. Это образец живой Духовности и Нравственности в цифровую прагматичную эпоху ХХІ века. Это не просто методика учителя словесности, а шкатулка с жемчужинами, где каждая главка — жемчужинка… Это огромный духовный труд! В этой книге — квинтэссенция совестливого, жертвенного, подвижнического служения Т.М.Подольной святыням: языку, детям, родной земле”.
І вось уявіце. У той жа вечар я прынёс дадому ўручаныя мне Нінай Васільеўнай матэрыялы, расклаў на сваім пісьмовым стале іх усе — зборнік “Рабінавы вянок”, рэцэнзіі, асабістую перапіску, іншыя допісы Тамары Міхайлаўны і пра яе… І я разгубіўся. Бо перада мной на стале была… адкрытая, безабаронная, чыстая, узвышаная, лёгкая і летуценная душа. І, каб неяк управіцца са сваёй разгубленасцю, я перш-наперш узяўся за, здавалася б, самае лёгкае для ўспрымання і разумення — асабістую перапіску. Чытаючы, пачаў бессаромна яе цытаваць. Хіба меў я на гэта права?
Меў!
Бо прысутнічала ў той асабістай перапісцы і асабістае, і неасабістае, тое, што выдатна падсвечвала змест самога зборніка адкрытых вучэбных заняткаў “Рабінавы вянок”. І калі я пачаў чытаць яго, для мяне гэтае чытанне стала як бы працягам чытання той перапіскі. І чым больш я ўчытваўся ў зборнік, тым выразней разумеў, што ён таксама мае першасную прыроду перапіскі Тамары Міхайлаўны з сабой жа самой, па сутнасці з’яўляецца дзённікам, гэткай рабінавай душой, рассыпанай на паперы ў выглядзе яркіх бліскучых пацерак…
Чытаючы ўжо самы першы раздзел “Рябинка — деревце любимое”, я, таксама выпускнік філфака, не мог іншы раз нават паверыць, наколькі рабінавая наша паэзія. І руская — дзякуючы Цвятаевай (“Рябину // Рубили // Зорькою. // Рябина — // Судьбина // Горькая. // Рябина — // Седыми // Спусками… // Рябина! // Судьбина // Русская”.), Ахматавай (“Уже кленовые листы // На пруд слетают лебединый, // И окровавлены кусты // Неспешно зреющей рябины”.), Блоку (“Когда в листве, сырой и ржавой, Рябины заалеет гроздь…”), Вяземскаму (“Тобой, красивая рябина, // Тобой, наш русский виноград, // Меня потешила чужбина, // И я землячке милой рад…”), Фёдараву (“Мне даже страшно — // Так // она тонка, // Так высока!”), Раждзественскаму (“Я знал тебя, моя рябина… // Ты на околице села // Над серой крышею овина // Под небом северным росла”.), Смелякову (“И радует людей моей страны // Средь куполов и каменных оград // На площади салютов, у стены, // Рябины тонкой праздничный наряд”.) і многім іншым. І беларуская — дзякуючы Пісьмянкову (“Малюнак знаёмы, // Балючы і шчыры: // Рабіна на строме, // Рабіна над вірам”.), Караткевічу (“На вуснах стыне горкі смак рабіны, // Цалую іх, халодныя, як лёд…”), Галіноўскай (“Зямля мая азёрная, // Рабіна за акном, // Крынічка ціхамоўная, // Гасцінны ветлы дом”.), Агняцвет (“Стаяла мілая рабінка, // Яна была жывой, жывой!” // І, як удзячная дзяўчынка, // Мне ўсё ківала галавой”.) і таксама многім іншым.
І гэтае падарожжа ў свет рабінавай паэзіі бясконца сілкавалася-падмацоўвалася самымі разнастайнымі заданнямі для вучняў на выпрацоўку ў іх менавіта аналітычнага чытання, пошукі першапачатковых і нярэдка схаваных сэнсаў, разуменне самабытнасці слова, зваротам да розных тлумачальных слоўнікаў, цытаваннем неверагоднай колькасці крыніц, актыўным выкарыстаннем міжпрадметных сувязей, дэманстрацыяй займальных фактаў у рубрыцы “Гэта цікава”, водгукаў саміх навучэнцаў і… пагружэннямі ва ўласную біяграфію, настойлівымі спробамі дастукацца менавіта да сэрцаў вучняў, знайсці з імі міжасабовы чалавечы кантакт.
Не менш уразілі глыбінёй аналізу, прафесійнай кампетэнтнасцю і педагагічнай (чалавечай) далікатнасцю і наступныя раздзелы зборніка: “Он создал нас. Он воспитал наш пламень” (асцярожнае намацванне сакральнай “Тропинки к Пушкину, или Заветной нити”, спасціжэнне знакамітай “Пушкініяны” Надзі Рушавай), “Мир везде исполнен красоты” (пошукі чыстага і непераможнага крышталю чалавечага духу ў апавяданні Міхаіла Шолахава “Лёс чалавека”, разгадка вобраза апавядальніка-летуценніка ў рамане Фёдара Дастаеўскага “Белыя ночы” і інш.), “Затепли моё сердце любовию Своей” з адмысловым “души движеньем” — да Неба…
А пад раніцу, яшчэ цёмную вераснёвую раніцу, я зноў вярнуўся да першага — “рабінавага” — раздзела і прачытаў радкі рускага паэта Віктара Шырокава “Рабінавая галіна”:
Поставь рябиновую ветвь
На стол в стакане.
И в темноте дрожащий свет
Не перестанет
Струиться от её плодов,
Мерцать тревожно…
Я ўжо хацеў паслухмяна падпарадкавацца паэту, спусціцца з чацвёртага паверха ўніз і ў ранішніх прыцемках, каб ніхто не ўбачыў, адламаць ля пад’езда рабінавую галінку, прынесці яе дахаты, паставіць у шклянку, наліць галінцы вады, паставіць на стол побач са зборнікам Тамары Падольнай… Цалкам аддацца сугестыі яе думак і цытат…
Але гэта не спатрэбілася. Рабінавая душа струменілася ў празрыстым сяйве. Мігцела трывожна. Але з надзеяй.
Мікола ЧЭМЕР.
