“Ранішняя казка” для юных эрудытаў

- 11:42Адукацыйная прастора

Важнай умовай вывучэння матэматыкі з’яўляецца развіццё лагічнага мыслення, фарміраванне тэарэтычных ведаў малодшых школьнікаў. Набытыя навыкі разумовай дзейнасці спатрэбяцца дзецям у будучыні незалежна ад таго, якую прафесію выбера кожны з іх.

Асноўны сродак развіцця мыслення навучэнцаў — гэта задачы. Рашэнне задач садзейнічае выхаванню цярпення, настойлівасці і волі, абуджае цікавасць да пошуку адказу, дае магчымасць адчуць глыбокае задавальненне ад правільнага рашэння.

Большасць школьных задач стандартныя, гэта значыць для іх рашэння патрабуецца толькі ўменне працаваць па ўзоры, веданне пэўнага алгарытму, з дапамогай якога можна рашыць гэты тып задач. Аднак у апошні час крыху ўзрасла ўвага да выпрацоўкі ў навучэнцаў навыкаў і ўменняў у рашэнні так званых нестандартных задач. Іх нестандартнасць заключаецца не ў складанасці, а ў нязвыкласці для навучэнцаў, таму настаўнік з-за адсутнасці сістэмы работы над гэтымі задачамі не заўсёды ведае, як сфарміраваць у навучэнцаў здольнасць мысліць паслядоўна, па законах логікі.

Як і кожны настаўнік, хачу навучыць школьнікаў рашаць нестандартныя задачы. Лічу тут важным прынцып індывідуалізацыі і дыферэнцыяцыі навучання, бо пры арганізацыі адукацыйнага працэсу ў класе, дзе займаюцца дзеці з розным патэнцыялам, рэалізацыя гэтага прынцыпу дапамагае стварыць максімальна спрыяльнае асяроддзе для развіцця інтэлектуальных і творчых здольнасцей высокаматываваных навучэнцаў і навучэнцаў з сярэднімі здольнасцямі.

Выкарыстоўваю гэты прынцып пры рашэнні задач павышанай цяжкасці наступным чынам:

— для моцных навучэнцаў час на выкананне змяншаецца; заданні ім прапаноўваюцца большага аб’ёму ці з дадатковымі складанымі момантамі;

— для слабых навучэнцаў даецца дадатковы матэрыял, які аблягчае рашэнне задачы (апорная схема, алгарытм, табліца, узор, адказ).

Але і тых і другіх навучыць рашаць задачы можна толькі ў тым выпадку, калі ў навучэнцаў будзе жаданне іх рашаць, гэта значыць калі задачы будуць змястоўнымі і цікавымі з пункту гледжання навучэнца, таму ў першую чаргу стараюся выклікаць у дзяцей цікавасць да рашэння той ці іншай задачы. Найбольш цікавыя для навучэнцаў задачы, узятыя з жыцця або звязаныя са знаёмымі рэчамі, вопытам, якія служаць зразумелай навучэнцу мэце.

Прымяненне нестандартных задач у навучанні малодшых школьнікаў матэматыцы рэалізоўваю ў розных формах як на ўроку (вусны лік, самастойныя і кантрольныя работы (заданні V узроўню), індывідуальныя заданні), так і ў пазакласнай рабоце (гурткі, віктарыны, конкурсы, алімпіяды). Але асноўнай формай з’яўляецца ўрок, дзе ўсе навучэнцы прымаюць удзел у рашэнні нестандартных задач.

Пачынаючы з 1 класа ў пачатку кожнага ўрока ўключаю ў вусны лік хаця б адну задачу, якая патрабуе творчага падыходу пры рашэнні. Гэта можа быць задача з казачным сюжэтам, з нестандартнымі вылічэннямі, але накіраваная на развіццё кемлівасці і лагічнага мыслення. Называю гэты этап урока “Ранішняй казкай” ці “Размінкай”. У 3—4 класах рашэнне такіх задач заахвочваю дадатковым балам. Напрыклад, вучань, які першым рашыў задачу, атрымлівае 1 бал, і яго можна дадаць да любой атрыманай на ўроку адзнакі.

Работу над заданнямі павышанай складанасці праводжу сістэматычна на працягу чатырох гадоў, і вынікі бачны нават у менш падрыхтаваных школьнікаў. Навучанне рашэнню такіх задач становіцца больш эфектыўным пры выкарыстанні нагляднасці, у тым ліку сродкаў ІКТ.

Працуючы над гэтай тэмай, я заўважыла, што эфектыўнасць навучання школьнікаў рашэнню нестандартных задач залежыць ад некалькіх умоў:

1. Задачы варта ўводзіць у працэс навучання ў пэўнай сістэме з паступовым нарастаннем складанасці, таму што непасільная задача мала паўплывае на развіццё навучэнцаў.

2. Неабходна даваць навучэнцам максімальную самастойнасць у пошуку рашэння задач, даваць магчымасць праходзіць да канца па няправільным шляху, пераконвацца ў памылцы, вяртацца да пачатку і шукаць іншы, правільны, шлях рашэння.

3. Трэба дапамагчы навучэнцам усвядоміць некаторыя спосабы, прыёмы, агульныя падыходы да рашэння нестандартных арыфметычных задач.

Прапаноўваю азнаёміцца з арганізацыяй работы над нестандартнымі задачамі на этапе замацавання і абагульнення матэрыялу.

На гэтым этапе падобныя задачы выкарыстоўваюцца:

1) як дадатковы матэрыял для тых навучэнцаў, якія раней закончылі асноўнае заданне;

2) для франтальнай работы (для самастойнага ці калектыўнага рашэння);

3) для самастойнай работы высокаматываваных навучэнцаў.

У першым і трэцім выпадку дзеці самастойна знаёмяцца з тэкстам задачы ў падручніку, на дошцы ці на асобных картках.

Разгледзім арганізацыю работы ў другім выпадку. Змест задачы расказваю, запісваючы на дошцы ці ў спецыяльных табліцах.

Вельмі эфектыўным лічу ілюстраванне задачы з дапамогай адрэзкаў. З самага пачатку прывучаю навучэнцаў адлюстроўваць адрэзкамі любыя аб’екты, аб якіх вядома, што адзін з іх большы за другі ці роўны яму. Калі задача запланавана для самастойнага рашэння, то падрабязны аналіз яе не праводзіцца, але гэта не выключае дапамогі настаўніка асобным навучэнцам ці ўсяму класу. Пасля ўсведамлення зместу навучэнцы самастойна шукаюць рашэнне. Для гэтага адводзіцца некаторы час. Калі хто-небудзь са школьнікаў рэшыць задачу раней, прапаноўваю яму падрыхтавацца да тлумачэння ці даю дадатковае заданне. Калі ў адведзены час ніхто з навучэнцаў не знайшоў рашэння, аказваю неабходную дапамогу ці прапаноўваю падумаць над задачай да наступнага ўрока або пазакласных заняткаў. Неабходна адзначыць, што падобныя задачы дадому не задаюцца, навучэнцы працуюць над імі па жаданні.

Пры калектыўным рашэнні пасля засвойвання і абдумвання ўмовы прапаноўваю жадаючым паведаміць аб сваім падыходзе да рашэння задачы. Крытычна ацэньваючы такія паведамленні, навучэнцы самі ці з маёй дапамогай вызначаюць магчымы спосаб рашэння.

Добра зарэкамендавала сябе работа ў парах і тройках. Навучэнцам прадастаўляецца магчымасць абмяркоўваць, як рашаць задачу, потым адзін з тройкі паведамляе агульнае рашэнне, і пры неабходнасці астатнія даказваюць правільнасць атрыманага адказу.

Даследаванне спосабу рашэння праводзіцца так, каб усе навучэнцы класа зразумелі працэс рашэння. Рашэнне нестандартнай задачы не заўсёды запісваем у сшытак. Калі ж выконваць запіс, то ён павінен быць дакладным і поўным, каб можна было аднавіць ход думак, які можа спатрэбіцца навучэнцу ў далейшым вывучэнні матэматыкі.

Як правіла, навучэнцы працуюць у атмасферы творчай ініцыятывы, без боязі за няўдалую прапанову. Адзначаю ўважлівасць і ініцыятыву асобных дзяцей, указваю на арыгінальныя падыходы да рашэння. Актыўнасць навучэнцаў ацэньваю адзнакамі пятага ўзроўню. Каб даць магчымасць атрымаць адзнаку і больш слабым навучэнцам, складаныя задачы чаргую з лёгкімі.

Работа над навучаннем рашэнню нестандартных задач працягваецца і ў пазаўрочнай дзейнасці. Яна прадстаўлена арганізацыяй алімпіядных груп, факультатыўных заняткаў матэматычнай накіраванасці, работай клуба “Эрудыт”.

Стварэнне алімпіядных груп прадугледжвае індывідуальнае суправаджэнне высокаматываваных навучэнцаў, садзейнічае паглыбленню іх ведаў па прадметах, выпрацоўцы самадысцыпліны і самаарганізацыі. Алімпіядная група па матэматыцы была створана ў 2 класе, абапіраючыся на адукацыйныя запыты высокаматываваных навучэнцаў і іх бацькоў. У пачатку навучальнага года я праводзіла стартавую работу, у якую ўключала некалькі праграмных заданняў (яны ўсяляюць веру навучэнцаў у свае сілы) і заданні павышанай складанасці (яны стымулююць цікавасць да прадмета). Кожнае заданне ацэньвалася пэўнай колькасцю балаў. Вынікі дазволілі ўбачыць узровень актуальнага развіцця, навучэнцу — настроіцца на карпатлівую работу, а педагогу — распрацаваць індывідуальную адукацыйную траекторыю. Матэрыял, які падбіраўся для заняткаў, быў накіраваны на пашырэнне ведаў навучэнцаў па тэмах вучэбнай праграмы, на развіццё навыкаў рашэння нестандартных задач, выкананне творчых заданняў. Шырока выкарыстоўвалася дадатковая літаратура, інфармацыйныя рэсурсы. Заняткі групы праводзіліся адзін раз у тыдзень. Работы афармляліся ў асобных сшытках і ў сшытках на друкаванай аснове.

У 2 класе ў канцы года праводзілася ўнутрышкольная алімпіяда, якая падводзіла вынікі работы за год. У 3—4 класах школьны тур праходзіў у другой чвэрці, а на вясновых канікулах праводзіўся раённы тур. У чацвёртай чвэрці вялася карэкцыйная работа. Акрамя таго, дзеці ўдзельнічалі ў конкурсе “Кенгуру”.

Такім чынам, з 2 па 4 клас я праводзіла мэтанакіраваную работу з высокаматываванымі навучэнцамі, што дало магчымасць сфарміраваць уменні творча прымяняць атрыманыя веды, выконваць нестандартныя заданні, актывізаваць пазнавальную і разумовую дзейнасць навучэнцаў. У выніку быў сфарміраваны алімпіядны рэзерв на ІІ ступень агульнай сярэдняй адукацыі.

Навучэнцы класа былі актыўнымі членамі інтэлектуальнага клуба “Эрудыт”. Ён быў арганізаваны з мэтай стварэння ўмоў для інтэлектуальнага развіцця дзяцей, паглыблення ведаў па прадметах, фарміравання патрэб навучэнцаў да самарэалізацыі, развіцця эрудыцыі, логікі, фантазіі, фарміравання станоўчых асобасных якасцей. На занятках клуба я шырока выкарыстоўвала гульні (сярод іх лагічныя, інтэлектуальна-творчыя), займальныя заданні (рэбусы, крыжаванкі, галаваломкі). Яны былі накіраваны не толькі на прадметныя пазнанні, але і на кемлівасць дзяцей, павышэнне крэатыўнасці, вучылі задаваць незвычайныя пытанні, шукаць нечаканыя адказы, эксперыментаваць.

У выніку такой работы адбыліся прыметныя змены ў адносінах навучэнцаў да нестандартных задач, а таксама да выканання іншых заданняў па матэматыцы. Аб гэтым сведчаць не толькі назіранні і аналіз кантрольных і самастойных работ, але і параўнальная ацэнка дзейнасці навучэнцаў класа. Выпускнікі майго класа, нягледзячы на адаптацыю да новых умоў навучання ў 5 класе, паказалі ўстойлівыя веды па прадметах. Настаўнікі адзначаюць, што навучэнцы дастаткова самастойныя ў спосабах афармлення работ, знаходжання і выкарыстання дапаможных прыёмаў і сродкаў. Разважанні іх паслядоўныя і доказныя. Школьнікі навучыліся рашаць задачы, якія маюць некалькі варыянтаў правільных адказаў, і задачы, што рашаюцца метадам перабору варыянтаў адносін.

Праведзеная работа і яе вынікі дазваляюць зрабіць выснову аб тым, што сістэматычнае рашэнне нестандартных задач на ўроках і пазакласных занятках з’яўляецца эфектыўным сродкам павышэння цікавасці дзяцей да вывучэння матэматыкі, развіцця іх разумовай ініцыятывы і творчай актыўнасці. Таксама варта адзначыць, што нестандартныя задачы ўносяць эмацыянальны момант у разумовую работу, дазваляюць разглядаць сітуацыю іх рашэння як праблемную, што садзейнічае развіццю ўнутранай матывацыі, якая актывізуе псіхічныя працэсы.

Іна ЛАЗУН,
настаўніца пачатковых класаў
Турэцкага дзіцячага сада — сярэдняй школы
Карэліцкага раёна Гродзенскай вобласці.

Фота Алега ІГНАТОВІЧА.