Уладзімір АРЛОЎ: “У нечым лічу сябе настаўнікам”

У рабочым кабінеце гэтага чалавека — мноства карцін вядомых беларускіх мастакоў, кнігі, фотаздымкі, вялізная калекцыя вінілавых пласцінак і, безумоўна, поўны архіў — больш за 100 — яго фільмаў і тэлепраграм. Сёння праект “Мая школа” — у гасцях беларускага пісьменніка, публіцыста, рэжысёра тэатра і кіно Уладзіміра Аляксандравіча АРЛОВА.

Даведаўшыся, што інтэрв’ю плануецца для “Настаўніцкай газеты”, Уладзімір Аляксандравіч, не чакаючы пытанняў, пачаў сам:

— У свеце ёсць тры грунтоўныя прафесіі: лекар, будаўнік і настаўнік.

Вельмі прыемна глядзець, як людзі будуюцца, і няма большага суму, чым бачыць у вёсках кінутыя, урослыя ў зямлю дамы са здзічэлымі садамі.

Настаўнікі для мяне — у ліку трох самых важных прафесій. Я таксама ў нечым лічу сябе настаўнікам за адказнасць маёй працы: калі ў Савецкім Саюзе нават 1% ад 220-мільённага насельніцтва гля­дзеў мой фільм — а гэта больш за 2 мільёны гледачоў, — яны павінны былі атрымаць пэўны пасыл, штуршок да роздуму ці іншыя эмоцыі. У гэтым выпадку заўсёды трэба зацікаўліваць гледача, не хлусіць і не здымаць кіно на патрэбу аднаго дня. І калі сёння хаця б адзін працэнт насельніцтва Беларусі глядзіць мае фільмы і перадачы, гэта таксама накладае вялікую адказнасць.

Я дзякую ўсім настаўнікам за маю эрудыцыю, за трамплін, якія яны мне далі, за сваіх дзяцей. Цудоўныя настаўнікі былі і ў маіх дзяцей. Прайшло 10—20 гадоў, як яны скончылі школу, але збіраюцца з аднакласнікамі па радасных і сумных нагодах. І я вельмі ўзрадаваны, што сёння прэстыж настаўніцкай прафесіі зноў узрастае.

— Уладзімір Аляксандравіч, якім было ваша дзяцінства?

— Я нарадзіўся ў Баку, але большая частка майго жыцця звязана з Беларуссю: спачатку — з цудоўным Гроднам, а потым — з Мінскам.

У дзяцінстве я падхапіў 3 “вірусы”, якія паўплывалі і на выбар прафесіі, і на ўсё жыццё ўвогуле.

Першы з іх — ад бабулі яшчэ ў Баку. Калі мне было 4 гады, яна падарыла мне раскошна выда­дзеную кніжку Нізамі “Сказка о русской царевне” ў перакла­дзе на рускую мову. Зараз гэтая кніжка жывая, ёй карыстаюцца мае малодшыя ўнукі. Дзякуючы гэтаму, я навучыўся чытаць і пісаць, вельмі добра памятаю, як у пяцігадовым узросце пад бабуліну дыктоўку пісаў лісты на фронт бацькавым стрыечным братам.

Прыблізна ў той жа час неяк з маці я апынуўся на традыцыйнай азербайджанскай цырымоніі пахавання. Тады я ўпершыню пачуў зурну. Над магілай нябожчыка жалобную музыку выконвалі тры музыканты: адзін іграў на зурне, другі спяваў, а трэці іграў на ўдарным інструменце. Мяне гэта так уразіла, што я накіраваўся ўслед за зурначы, ходзячы ад адной магілы да другой, і згубіўся. Добрыя людзі мяне прывялі ў той раён, дзе жылі маці і бабуля (я жыў з татам і бабуляй у адным квартале, а маці з айчымам — у суседнім, паміж імі пралягаў маршрут трамвая № 11). На шчасце, кандуктарам у трамваі працавала бабуліна суседка, цётка Шура, якая пасля змены прывяла мяне да маці і бабулі, якія ўжо рвалі на сабе валасы.

Трэцім “вірусам”, якім “заразіла” мяне бабуля, было кіно. У кінатэатрах ішлі фільмы, якія нам у час вайны падарылі англічане і амерыканцы (чамусьці я не памятаю савецкіх фільмаў, якія глядзеў у той час), — цудоўныя каляровыя аскараносныя карціны “Багдадскі злодзей” з Конрадам Фейтам, “Мост Ватэрлоа” з Робертам Тэйларам і Вів’ен Лі, “Лэ­дзі Гамільтан” з Вів’ен Лі і Лоўрэнсам Аліўе, “Маленькі паганяты сланоў” з Сабу, амерыканскія “Серэнада Сонечнай даліны”, “Джордж з Дзінкі-джаза”, “Сястра яго дварэцкага” і многія іншыя. Калі мы садзіліся на свае месцы ў глядзельнай зале, я закрываў рукамі вочы, каб хутчэй прабягаў час да пачатку фільма. Калі я пераехаў у Гродна, мог глядзець трафейныя фільмы па тры сеансы да болю ў галаве. Пасля такіх праглядаў бабуля абвязвала мне вочы хусткай і клала спаць.

Праз колькі часу ўсё пераплялося — літаратура, музыка і кіно. Люблю музыку, шмат чытаю, а з 18 гадоў кіно стала тым, што захапіла на ўсё жыццё.

Памятаю вялікія кардонныя скрынкі, у якіх да нас у Гродна трапляла амерыканская харчовая дапамога. Яшчэ тады мы даведаліся, што такое жвачка, паштэт і пудынг, нас здзіўлялі запалкі, якія гарэлі ў вадзе, і таблеткі, што абеззаражвалі нават самую брудную ваду і рабілі яе прыдатнай да піцця. Мы ведалі, што такое цыгарэты “Мальбара” і “Кэмэл”. Адтуль жа, з амерыканскага сэканд-хэнду, у мяне былі чаравікі з тупымі насамі, у якіх я хадзіў, пакуль не вырасла нага.

— Як вы апынуліся ў Беларусі?

— У Беларусі мы апынуліся выпадкова. У час вайны тата працаваў начальнікам Другой усесаюзнай школы па падрыхтоўцы афіцэраў СПХА ў Баку. У канцы вайны па лініі таварыства “Осоавиахим” яго выклікалі ў Маскву, каб накіраваць у адзін з вызваленых раёнаў для аднаўлення абарончай работы. Прапанавалі тры адрасы: Вялікія Лукі, Белгарад і Гродна. На развагі далі 10 мінут. Бацька, хутка параіўшыся з афіцэрамі, якія стаялі ў калідоры, выбраў Гродна. І я вырашыў паехаць з татам і бабуляй, а маці засталася ў Баку.

— Якія ўспаміны засталіся ад тагачаснага Гродна?

— Найперш, Гродна не так пацярпеў ад бамбёжак, як іншыя буйныя гарады Беларусі, і тут жыццё ішло, як і раней. Калі мы прыехалі, у горадзе заставаліся рэшткі польскасці: на вуліцы можна было сустрэць дам з вуалеткамі і ў пальчатках у сетачку. На рагу вуліц Кірава і Сацыялістычнай была біржа пільшчыкаў, якія стаялі з сякерамі ў драўляных футлярах і счэпленымі на поясе піламі ў чаканні працы. У той час ў Гродне захаваліся рэшткі дробнай уласнасці: на вуліцы прыватныя гандляры прадавалі морсы і марожанае.

А з 8 класа я пачаў хадзіць па кватэрах старых польскіх пані і шукаць даваенныя экзэмпляры польскага часопіса “Кіно” — гэта былі мае першыя кінаўніверсітэты, і я вывучыў даваеннае сусветнае (амерыканскае, італьянскае і французскае) кіно менавіта па знойдзеных мной часопісах.

У пасляваенныя гады ў кінатэатрах паказвалі трафейныя фільмы, захопленыя ў фільма­сховішчах нямецкай кінакампаніі UFA. У іх выразалі пачатковыя цітры з назвай і канцавыя з пералікам артыстаў і стваральнікаў, але я, ідучы з сябрамі на любы такі фільм, мог вызна­чыць яго назву і сказаць імёны выканаўцаў роляў.

— Раскажыце, калі ласка, пра школу, у якой вучыліся.

— З 1946 па 1956 год я вучыўся ў сярэдняй школе № 7 Гродна — самага, на мой погляд, прыгожага горада Беларусі.

У той час школа размяшчалася на вуліцы Дзяржынскага, праз вуліцу ад філармоніі. Калі я вучыўся ў класе 8-м, школу перанеслі ў чырвоны двухпавярховы будынак на скрыжаванні вуліц Кірава і Будзённага, будынак захаваўся да гэтага часу. Зараз школы там няма — не ведаю, відаць, разраслася і зноў пераехала (з пачатку 70-х гадоў школа размяшчаецца ў сучасным будынку на вуліцы Курчатава. — У.Ф.). У Гродне я зараз амаль не бываю, бо там у мяне нікога няма. Толькі на шляху ў Сапоцкін, дзе пахаваны бацька і бабуля, праязджаем каля будынка маёй школы на Кірава.

Я прыехаў у Гродна, калі там былі яшчэ сярэдневяковыя назвы вуліц: Піўная, Мядовая, Гарбарская, Цагляная, Ясная… Дарэчы, дом, у якім мы жылі ў Гродне па адрасе вул.Ясная, дом 7, я апісаў у адной са сваіх кніг.

Нехта з журналістаў адзначыў, што ў назвах шматлікіх маіх работ ужываецца слова “дом”: самы буйны серыял у гісторыі савецкага кіно — 33 серыі — “Пракляты ўтульны дом”, фільм “Твой дом на зямлі”, песнях “Дом мой сталіца”, “Вы дадому, жураўлі!”. Гэтая тэма мроіцца і пастаянна ўзнікае ў падсвядомасці. Відаць, таму, што ў маім жыцці, на жаль, не было бацькоўскага дома, да якога я быў бы прывязаны і які быў бы звязаны з сямейнымі ўспамінамі. Кватэра, дзе я зараз жыву, першая, якую я атрымаў. Да гэтага часу мы пераяз­джалі з адной прыватнай кватэры ў іншую. Ведаеце, я не бываю ў Гродне ў тых месцах, дзе мы калісьці жылі, ды і ў Сапоцкіне таксама па вуліцах не хаджу — баюся расчараванняў.

Не ведаю, ці ўсім так шанцуе, але я не магу згадаць ніводнага настаўніка дрэнным словам. Гэта былі найвыдатнейшыя педагогі: настаўнікі рускай мовы Мікалай Арлоў і Аляксей Сяргеевіч Мярцалаў, выкладчыкі гісторыі Леў Самуілавіч Клейн і Соф’я Міхаўлаўна Кроль, выкладчыца нямецкай мовы Яўгенія Рыгораўна Рамазановіч, настаўніца беларускай мовы і літаратуры Алена Мікалаеўна (на жаль, не памятаю яе прозвішча), настаўніца хіміі Ганна Ісакаўна Старобінская. Акрамя навучання, настаўнікі павялічвалі наш кругагляд: вазілі на экскурсіі на Скідзельскі цукровы камбінат, у музеі горада.

Школу я скончыў з сярэбраным медалём (жонка, якая атрымала залаты медаль, да гэтага часу мяне падчэплівае) — у экзаменацыйным пераказе напісаў так, як у нас гаварылі дома: “одёжа” замест “одежда”, за што і атрымаў заслужаную “чацвёрку”. Мне было вельмі крыўдна — я шмат чытаў, таму атрымаць “чацвёрку” па рускай мове ніяк не чакаў. Калі б гэта была матэматыка, я, магчыма, не быў бы так расчараваны, бо да гэтага прадмета не меў асаблівай прыхільнасці.

Пра Льва Самуілавіча варта сказаць асобна. У нашай школе ён выкладаў гісторыю, але быў вельмі рознабаковым і таленавітым чалавекам. Зносіны з дзецьмі і імкненне падзяліцца ведамі было галоўным у яго рабоце настаўніка. Адвучыўшы нас, ён паехаў у Ленінград рэалізоўваць сябе ў якасці вучонага-археолага — займаўся даследаваннем этнічнай прыналежнасці варагаў і іх ролі ў Старажытнай Русі. Праз шмат часу ўбачыў манаграфію Л.Клейна “Спрэчка пра варагаў” — працу ўсяго яго жыцця. Леў Самуілавіч быў вялікім эрудытам і, ведаючы, што я збіраюся стаць кінарэжысёрам, часта даваў мне заданні напі­саць рэцэнзію на той ці іншы фільм гістарычнай тэматыкі. Чытаючы напісаную мной работу, рэзюмаваў: “Для васьмікласніка няблага, але для паступлення на рэжысёра — не вельмі. Паспрабуй яшчэ раз”.

Акрамя таго, Леў Самуілавіч добра іграў на фартэпіяна. Памятаю складзеную ім жартоўную песню пра нашу школу, з якой пачыналіся ўсе нашы вечарыны. У песні былі такія радкі:

Кружатся дети,

                           стулья ломая.

Что здесь такое?

                        Школа седьмая.

От Нового года

                          до Первого мая

Что всех веселее?

                        Школа седьмая.

Дык вось я, 16-гадовы васьмікласнік, пры яго дапамозе стварыў першы ў Беларусі школьны джазавы аркестр. У аркестры былі дзве трубы, дзве скрыпкі, акардэон, ударныя і фартэпіяна, на якім іграў Леў Самуілавіч. Я іграў на гітары і спяваў. Каб быць паўнавартасным джаз-бандам, не хапала толькі саксафона. Але на той час, відаць, у Гродне быў толькі адзін музыкант з гэтым інструментам, які па вечарах іграў у рэстаране “Нёман”, — былы саксафаніст аркестра Эдзі Рознера.

— Чаму менавіта джаз?

— Джаз “засеў” у мяне яшчэ ў дзяцінстве. Гэтая музыка гучала ў шматлікіх кінастужках. Акрамя таго, у таты была найбагацейшая калекцыя грампласцінак — яшчэ тых, на 78 абаротаў, сярод якіх поруч с папулярнымі тады рамансамі было шмат лепшых узораў джаза.

— Такім чынам, і ў музыцы ў вас былі неблагія поспехі…

— Так, мы нават зрабілі запіс на гродзенскім радыё, які потым трансліравалі (дарэчы, ён захаваўся да гэтага часу). Я, быўшы ў палоне творчасці Уцёсава, спяваў яго песню “Кейсі Джонс”, польскую “Сicha woda brzegi rwie”. У рэпертуары таксама былі песні Клейна на вершы Уладзіміра Лугаўскога, Аляксандра Жарава і іншых паэтаў: “Курсанцкая венгерка”, “Гітара” і інш.

У 1956 годзе я ўжо жыў у Мінску, але наездамі бываў у Гродне і працягваў працаваць з нашым аркестрам, бо яго ўдзельнікі былі ў большасці маладзейшыя за мяне і яшчэ вучылілся ў школе. Так атрымалася, што наш аркестр з песняй “Сicha woda” прайшоў спачатку раённы, потым гарадскі і абласны адборы. Мы выгадна адрозніваліся ад усіх астатніх, бо ў тагачасных школьных аркестрах пераважалі народныя інструменты. Мы павінны былі выступаць на рэспубліканскім этапе конкурсу, але раніцай я прачнуўся з распухлай шчакой: у 18 гадоў захварэў на паратыт. Ні пра якое выступленне не было размовы — мяне адвезлі ў інфекцыйную бальніцу. Так сарваўся наш трыумф на фестывалі моладзі і студэнтаў у Маскве ў 1957 годзе.

— Ці бачыліся з кім з вашых настаўнікаў пасля?

— Была ў маім жыцці адна вельмі раптоўная і цікавая сустрэча. Класным кіраўніком у мяне быў Мікалай Іванавіч Краўцэвіч. Не магу сказаць, што я яго не любіў, але непрыхільнасць да матэматыкі крыху перакінулася і на настаўніка, які яе выкладаў. Алгебра яшчэ так-сяк ішла, а вось трыганаметрыя была цёмным лесам, тым больш што я ведаў: суадносіны вуглоў, катэтаў і гіпатэнуз мне пасля школы не спатрэбяцца.

Прайшло 50 гадоў. Неяк увечары ішоў па вуліцы Амуратарскай. Надвор’е было халоднае і вільготнае, таму шапку насунуў на самыя вочы, а шалік закруціў да самага носа, каб не глы­таць халоднае паветра. Па дарозе пралягаў вузенькі тратуар, абгароджаны будаўнічым плотам, таму, каб размінуцца з сустрэчным чалавекам, трэба было падысці до­сыць блізка. Раптам са спіны пачуў голас: “Арлоў? Ула­дзімір?” Я, вядома, азірнуўся. Пазнаць чалавека, які паклікаў мяне, я не мог. Аказалася, што гэта быў мой класны кіраўнік Мікалай Іванавіч, які ўжо 20 гадоў жыве ў Мінску, пераехаўшы сюды да сына пасля выхаду на пенсію. Нядзіўна, што я не пазнаў яго: высокі, у шэрым касцюме — такім я запомніў Мікалая Іванавіча ў свае 16 гадоў. Мы разгаварыліся. Я быў вельмі здзіўлены, што ён пазнаў мяне фактычна па вачах, бо ўсё астатняе было закрыта ад непагадзі. Пасля гэтай сустрэчы шмат гадоў М.І.Краўцэвіч быў сталым наведвальнікам маіх творчых вечарын.

— Выбар быў зроблены: рэжысура. Як праходзілі вашы студэнцкія гады?

— Адразу пасля школы мяне запрасілі ў Мінск: яшчэ здаючы выпускныя экзамены ў школе, я пачаў працаваць на фільме “Міколка-паравоз” (частка здымак адбывалася ў Гродне). Тата з мачыхай і мая ўлюбёная бабуля, што выхавала мяне, засталіся ў Гродне, а я з’ехаў — як потым аказалася, назаўсёды.

Я трапіў у першы набор рэжысёрскага факультэта Беларускага тэатральна-мастацкага інстытута на курс Андрэя Андрэе­віча Яфрэмава. Сваіх выбітных спецыялістаў амаль не было, таму нас вучылі запрошаныя з іншых тэатральных ВНУ педагогі. Так, падчас вучобы мне пашчасціла праслухаць поўны курс “Тэорыя драматургіі” прафесара УДІКа Рыгора Фрадкіна. Практыку праходзіў на Масфільме і Ленфільме. А з другога курса пачаў супрацоўнічаць з рэдакцыяй кінапраграм і кіназдымак беларускага тэлебачання, якая з 1963 года стала творчым аб’яднаннем “Тэлефільм”.

Напачатку на рэжысёрскі курс нас набралі 15 чалавек з больш як 200 жадаючых. Толькі пяцёра дайшлі да фінішу і сталі тымі, кім хацелі: Яраслаў Громаў пайшоў у выкладанне і рыхтаваў рэжысёраў-завочнікаў у родным інстытуце; Дзіямара Ніжнікоўская стала вядомым рэжысёрам, ставіла тэатральныя спектаклі і здымала фільмы для тэлебачання; Вікторыя Ліпень пэўны час працавала галоўным рэжысёрам Гродзенскага абласнога тэатра лялек. Кожны з нас змог праявіць сябе ў той сферы, якая нам падабалася.

На момант заканчэння інстытута было два запыты: мяне хацелі бачыць на кінастудыі “Беларусьфільм” і на тэлебачанні. Кіно ў той час знаходзілася ў жудасным заняпадзе. Рэжысёры былі вымушаны перабівацца кіначасопісамі — творчай працы не было, а на тэлебачанні ўсё толькі пачыналася. Я выбраў тэлебачанне, і праз некаторы час склалася так, што я стаў адзі­ным рэжысёрам са спецыяльнай адукацыяй (астатнія выдатныя тэлевізійныя рэжысёры выйшлі з акцёраў).

— Вы пачыналі свой творчы шлях як рэжысёр савецкага кіно, але ў вас за плячыма няма пафасных стужак пра партыю і будаўнікоў камунізму.

— Для мяне савецкае кіно было савецкім толькі па часе. Адзі­ным фільмам на гэтую тэматыку стала карціна “Плакат” на першым годзе маёй самастойнай працы пасля атрымання спецыяльнасці рэжысёра. Пасля фільмы пра з’езды і партыю — тыпу “Ад з’езда да з’езда”, “Летапіс Кастрычніка” — мне здымаць не давяралі, бо я не быў членам КПСС, як іншыя калегі. Я здымаў фільмы пра славутых людзей Беларусі, музычныя стужкі. Пра адных “Песняроў” з 1971 года я зняў 5 фільмаў. Не засталіся ўбаку і іншыя вядомыя калектывы: “Верасы”, “Сябры”, “Свята”. Пра калектыў майго сябра, Генадзя Цітовіча, таксама зняў 4 карціны.

Сёння я ганаруся тым, што рэйтынг цыкла маіх аўтарскіх тэлепраграм “Люблю і памятаю” на тэлеканале “Беларусь 3” пастаянна расце. Ужо выйшла 26 праграм пра розных цікавых людзей, у планах — працягваць гэтую працу.

— Калі вы знайшлі ў сабе талент публіцыста?

— Больш за 20 гадоў супрацоўнічаю з газетай “Культура”. Маёй “настаўніцай” у журналістыцы стала Людміла Аляксееў­на Крушынская, якая зараз з’яўляецца першым намеснікам дырэктара рэдакцыйна-выдавецкай установы “Культура і мастацтва”. У 1999 годзе, калі на сцэне музычнага тэатра я паставіў музычнае рэвю “Разам з песняй Леаніда Уцёсава”, пасля прэм’еры яна прапанавала мне напісаць пра гэтую па­дзею. Так я склаў першы артыкул, потым стаў пісаць больш. Былі месяцы, калі мае артыкулы ішлі ў кожным нумары газеты “Культура”. Кнігі “Уся каралеўская раць: закадравая гісторыя фільма вачамі аднаго з яго стваральнікаў”, “Магія белага экрана”, “Магія шматкаляровага экрана” і “Магія чароўнага экрана”, якая рыхтуецца да друку, — гэта ўсё тое, што ў розныя гады выходзіла ў “Культуры” асобнымі публікацыямі.

— Сёння, нягледзячы на паважаны ўзрост, вы поўныя энергіі і творчасці. Што гэтаму спрыяе?

— Нават і зараз я не саромеюся вучыцца. Добры фільм я магу глядзець да глыбокай ночы (дзякуй, што мая творчая праца не абавязвае рана прачынацца). Я вучуся ў сучасных маладых мантажораў, якія па ўзросце ўжо мае ўнукі, аднак не магу працаваць так хутка і вобразна, як яны. Часта бывае, што я только пачынаю агучваць сваю думку, а яны, націснуўшы на некалькі кнопак, усё ўжо зрабілі.

Трэба не толькі да­ваць веды, якія застаюцца ў галаве, трэба ву­чыць сумленню і пры гэтым як мага часцей уласным прыкладам. А дзецям трэба аддаваць як мага больш самага дарагога, што ў цябе ёсць: часу. Мы ва­дзілі дзяцей па канцэртах, тэатрах, выставах, майстэрнях мастакоў. І вучыць дзвюм самым галоўным рэчам: думаць і працаваць. Усё астатняе залежыць ад Бога і самога чалавека.

— Ніхто з дзяцей не пайшоў па вашых слядах, у творчасць?

— Хіба толькі дачка, якая атрымала адукацыю па канцэптуальным дызайне і працуе дыстанцыйна, жывучы з мужам на востраве Саарэмаа ў Эстоніі. Сыны займаюцца бізнесам. Растуць унукі.

Не трэба ніколі нікога цягнуць у прафесію. Чалавек сам павінен выбіраць свой шлях.

Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота з архіва Уладзіміра АРЛОВА.