Колькасць замежных абітурыентаў, якія прыязджаюць паступаць у ВНУ той ці іншай краіны, лічыцца адным з найважнейшых паказчыкаў якасці і прывабнасці нацыянальнай сістэмы адукацыі. Расія традыцыйна ўваходзіць у лік сусветных лідараў па папулярнасці сваёй вышэйшай адукацыі, хоць структура патокаў студэнтаў за апошнія дзесяцігоддзі істотна змянілася. Хто, адкуль і з якой мэтай прыязджае сёння вучыцца ў расійскія ВНУ? Ці можна зрабіць вышэйшую адукацыю важным артыкулам экспартных даходаў? Пра гэта МІА “Расія сёння” распавёў намеснік дырэктара Інстытута адукацыі НДУ “Вышэйшая школа эканомікі” Сяргей Маліноўскі.
— Сяргей Сяргеевіч, супрацоўнікі вашага інстытута нядаўна завяршылі даследаванне акадэмічнай мабільнасці замежных студэнтаў у Расіі. Якую мэту ставілі перад сабой даследчыкі?
— Савецкі Саюз, а потым Расія на працягу паўстагоддзя ўпэўнена ўваходзілі ў дзясятку краін, якія прыцягвалі найбольшую колькасць замежных студэнтаў. А ў 1980 годзе мы былі на трэцім месцы ў свеце, саступаючы толькі ЗША і Францыі. І сёння прыток замежных студэнтаў у Расію істотны — каля 240 тысяч чалавек у год. Гэта прыкладна пятае месца ў свеце, і мы штогод нарошчваем абсалютныя лічбы прыёму.
Па колькасных паказчыках Расія з’яўляецца адной з самых прывабных для замежных студэнтаў краін у свеце, але, калі паглядзець унутр працэсу інтэрнацыяналізацыі, не ўсё так адназначна.
Мы хацелі зразумець, як пасля распаду Савецкага Саюза змянілася структура патокаў замежных студэнтаў і што яна ўяўляе сабой сёння, як уваходная мабільнасць размеркавана па ВНУ і рэгіёнах. І ў першую чаргу глядзелі на гэты працэс праз прызму адукацыйнай палітыкі: федэральнай і ўніверсітэцкай.
Для большасці краін матывы прыцягнення замежнікаў у вышэйшую школу — гэта кактэйль з чатырох складнікаў: палітычныя і культурныя матывы, прыцягненне фінансавых патокаў і акадэмічнае развіццё. Важна зразумець, якія фактары рухаюць палітыку ў гэтым напрамку ў нашай краіне.
Зараз інтэрнацыяналізацыя вышэйшай адукацыі стала своеасаблівым пропускам у клуб адукацыйных супердзяржаў, меркай канкурэнтаздольнасці нацыянальнай адукацыйнай сістэмы на глабальным рынку барацьбы за таленты.
— І што выявілася? Хто, адкуль і з якой мэтай прыязджае сёння атрымліваць вышэйшую адукацыю ў Расію і ці мяняецца гэтая карціна з цягам часу?
— Асноўным драйверам інтэрнацыяналізацыі расійскай сістэмы вышэйшай адукацыі ў апошнія 20 гадоў сталі, натуральна, студэнты з краін былога Савецкага Саюза. Цяпер яны складаюць 80% ад усіх замежнікаў і, адпаведна, усяго пятая частка — гэта выхадцы з іншых краін. У абсалютных значэннях колькасць студэнтаў — выхадцаў з краін далёкага замежжа моцна скарацілася ў параўнанні з савецкім перыядам.
Калі ж разглядаць структуру колькасці ўнутры гэтай групы, зрухі таксама прыметныя. Сярод іншаземцаў “здалёк” трэць — гэта Афрыка і Блізкі Усход. Пасля распаду Варшаўскага блока і СССР мы страцілі студэнтаў з Усходняй Еўропы, якія раней складалі амаль трэць ад ліку ўсіх замежных студэнтаў, а сёння іх 500 чалавек на ўсю краіну. І лацінаамерыканцаў — іх усяго каля паўтары тысячы, тады як у СССР яны давалі дзясятую частку інтэрнацыянальнага прыёму. У той жа час мы бачым рост прыёму з краін Азіі, асабліва Кітая.
— Ці стала гэта вынікам мэтанакіраванай палітыкі па прыцягненні студэнтаў з гэтых краін?
— Што да Кітая, то ён лідзіруе ў свеце па колькасці студэнтаў, якія з’язджаюць вучыцца за мяжу, іх доля расце не толькі ў нашай краіне.
Фокус расійскай дзяржаўнай палітыкі рэкрутынгу скіраваны на краіны былога СССР, што добра відаць з размеркавання квот на бюджэтныя стыпендыі для навучання ў ВНУ.
Гэты ж трэнд актыўна падтрымліваецца ВНУ, але з іншай прычыны. Для ўніверсітэта студэнты з СНД і краін Балтыі з’яўляюцца больш маржынальнымі для атрымання прыбытку ад платнага прыёму (не трэба перарабляць праграмы, наймаць англамоўных выкладчыкаў і г.д.), іх лягчэй прыцягваць для выканання чаканых з боку дзяржавы паказчыкаў па інтэрнацыяналізацыі.
— Чым жа гэта дрэнна?
— Прынята лічыць, што замежны студэнт — гэта чалавек іншай акадэмічнай культуры, які прывык па-іншаму думаць і вучыцца. Ён прыносіць новыя ўзоры мыслення ва ўніверсітэт, практыкі, пашырае разнастайнасць і такім чынам паляпшае акадэмічныя вынікі навакольных, асяроддзе ўніверсітэта. Ёсць шэраг даследаванняў, якія гэта даказваюць.
Але ў Расію львіная доля замежных студэнтаў прыязджае з краін, якія маюць агульную з намі гісторыю, блізкіх нам па акадэмічнай культуры. І адукацыйныя сістэмы краін, якія нам пастаўляюць студэнтаў, далёка не ўсюды з’яўляюцца перадавымі. Ёсць яшчэ момант пашырэння сегмента завочнай адукацыі, на які павышаны попыт прад’яўляюць абітурыенты з СНД, а такі фармат рэдка дазваляе развіваць асяроддзе ўніверсітэта і міжкультурны абмен. Стаўка “на сваіх” дрэнна сумяшчальная з задачамі акадэмічнай перавагі.
— Якія яшчэ назіранні здаліся вам цікавымі?
— Мы бачым узмацненне канцэнтрацыі ўваходнай акадэмічнай мабільнасці, як у інстытуцыянальным, так і ў рэгіянальным разрэзах. Цяпер на 10% расійскіх ВНУ прыпадае 90% уваходнай плыні замежнікаў. І гэты перакос толькі ўзмацняўся апошнія тры гады.
Відаць, што нацыянальныя даследчыя ўніверсітэты і ўдзельнікі праграмы 5/100 актыўна інтэрнацыяналізуюцца. Але астатняя, большая частка вышэйшай школы, у гэтых адносінах стаіць на месцы.
Тая ж карціна з рэгіёнамі. На шэсць рэгіёнаў (Маскву, Санкт-Пецярбург, Омскую, Томскую, Новасібірскую вобласці і Татарстан) прыпадае больш за палову ўсіх замежных студэнтаў. Атрымліваецца, што робіцца стаўка на абмежаваную колькасць кропак росту, а не на стварэнне інстытутаў, якія б дазволілі павысіць ступень інтэрнацыяналізацыі ўсёй сістэмы.
— А якія напрамкі падрыхтоўкі карыстаюцца найбольшай папулярнасцю сярод замежнікаў?
— Большасць паступае на напрамкі па ахове здароўя, эканоміцы і кіраванні, а таксама на гуманітарныя навукі.Варта адзначыць, што ў большасці краін, якія лідзіруюць па прыцягненні замежных студэнтаў, дзяржаўная палітыка шмат у чым арыентавана на вельмі канкурэнтны адбор талентаў для навучання інжынерным спецыяльнасцям у галінах нацыянальных прыярытэтаў, дзе магчымы тэхналагічныя прарывы і інавацыі.
Дарэчы, у Савецкім Саюзе таксама дзве трэці замежнікаў вучыліся па інжынерна-тэхнічных і прыродазнаўчанавуковых спецыяльнасцях, бо СССР, экспартуючы сваю эканамічную мадэль, замахваўся і на падрыхтоўку кадраў для яе.
— Да якіх высноў вы прыйшлі па выніках даследавання?
— Я сказаў бы, што перад дзяржаўнай палітыкай інтэрнацыяналізацыі сёння стаяць два асноўныя выклікі.
Першы — як нашу культурна і палітычна арыентаваную традыцыйную сістэму прыцягнення студэнтаў зрабіць больш дыферэнцыраванай? Напрыклад, дарасціць яе ў бок экспартнай мадэлі, накшталт той, што склалася ў Аўстраліі ці Вялікабрытаніі.
У Аўстраліі сёння навучанне замежных студэнтаў з’яўляецца трэцім па аб’ёме артыкулам экспартных даходаў. Пры гэтым у сярэднім там высокая якасць адукацыі.
Да нас прыязджаюць 250 тысяч студэнтаў, мы бачым попыт на нашу адукацыю, і мы маглі б гэты патэнцыял пераарыентаваць на экспарт, каб атрымліваць для сістэмы вышэйшай адукацыі больш пазабюджэтных крыніц фінансавання.
Акрамя гэтага, трэба павысіць якасць інтэрнацыяналізацыі. У нас ёсць лічаная колькасць прыкладаў паспяховага вопыту выкарыстання ўваходнай мабільнасці ў якасці інструмента змены ўсяго адукацыйнага працэсу і акадэмічнага развіцця. Праблема ў тым, як распаўсюдзіць гэты вопыт за кошт не прамых рэсурсных інтэрвенцый, а прадуманых “правіл гульні”.
— У чым жа другі выклік?
— Ён звязаны з выкарыстаннем магчымасцей замежных студэнтаў у назапашванні чалавечага патэнцыялу ў нашай краіне і яго капіталізацыі. Дзяржавы (у першую чаргу гэта тычыцца еўрапейскіх краін), дзе адбываецца старэнне насельніцтва, такім чынам вырашаюць праблему ўзнаўлення кадраў, у тым ліку прыцягнення самай таленавітай моладзі. Гэтыя людзі, якія праходзяць навучанне ў магістратуры або аспірантуры, нярэдка застаюцца жыць і працаваць у краіне, дзе яны вучыліся, і ўкладаюць свае навыкі і кампетэнцыі ў яе развіццё.
У нашым выпадку структура прыёму пакуль што абмяжоўвае магчымасці павышэння чалавечага капіталу. У Расіі толькі 10% замежных студэнтаў вучацца ў магістратуры, астатнія — гэта бакалаўры і спецыялісты. Атрымліваецца, што ўкладаем не столькі ў чалавечы капітал, колькі ў давучванне і базавую падрыхтоўку спецыялістаў з краін з не самай моцнай школьнай адукацыяй.
Акрамя гэтага, Расія прыцягвае студэнтаў на тыя напрамкі падрыхтоўкі, у якіх магчымасць канверсавання навыкаў і кампетэнцый у эканамічны кошт у цэлым меншая. Нарэшце, з тых, хто застаецца на нашым рынку працы, а гэта ў асноўным студэнты з СНД, палова вучыцца завочна, што таксама ў меншай ступені заканчваецца набыццём ведаў, якія можна капіталізаваць.
— Як можна выправіць сітуацыю?
— Патрэбен высокаселектыўны адбор на праграмы па прыярытэтных кірунках і для новых рынкаў, дзе ў нас ёсць зачын для глабальнай канкурэнтаздольнасці. І ў цэлым трэба рабіць вялікую стаўку на прыцягненне замежнікаў у магістратуру і аспірантуру.
З іншага боку, ёсць яшчэ магчымасці для павелічэння пазабюджэтнага прыёму праз максімальнае спрашчэнне постадукацыйнай траекторыі выхаду на рынак працы.
У цэлым жа маштабных і мэтанакіраваных дзеянняў дзяржпалітыкі па рэкрутынгу замежных студэнтаў у нашай краіне не так шмат. Мабыць, можна ўзгадаць толькі Рассупрацоўніцтва, якое размяркоўвае 15 тысяч квот штогод. Усёй астатняй плынню кіруюць самі ВНУ.
У той час як у краінах-лідарах менавіта на дзяржаўным узроўні былі рэалізаваны вялікія федэральныя праграмы па прыцягненні замежных студэнтаў (напрыклад, такія як PMI I і PMI II у Вялікабрытаніі). І часта ўся ўваходняя плынь мабільнасці адмініструецца сіламі аднаго квазідзяржаўнага агенцтва, накшталт французскага CampusFrance або нямецкай DAAD. Іншымі словамі, гэта вялікая комплексная задача, якая складаецца з многіх узаемазвязаных элементаў.
— Ці не маглі б вы патлумачыць на прыкладах?
— Напрыклад, спецыялізаваныя міграцыйныя ўмовы. Адзіныя парталы з навігацыяй па адукацыйных праграмах. Адзіная аўтаматызаваная сістэма ўліку заяў на паступленне. Спецыялізаваная акрэдытацыя правайдараў вышэйшай адукацыі для замежнікаў, як у Аўстраліі ці Вялікабрытаніі. Інтэграваныя праграмы маркетынгу і прасоўвання.
Зноў жа ў Аўстраліі прыцягненне замежных студэнтаў ажыццяўляецца пад парасонам турыстычнага брэнда ўсёй краіны. Гэта пул сэрвісаў і арганізацый, якія адказваюць за адаптацыю, аж да амбудсменаў па справах замежных студэнтаў.
Я думаю, што рана ці позна і мы створым інтэграваную сістэму прыцягнення замежных студэнтаў. Гэта будзе вялікі комплексны праект нацыянальнага значэння, у які, акрамя Міністэрства адукацыі і навукі, будуць уцягнуты Федэральная міграцыйная служба, Міністэрства прамысловасці і гандлю, Міністэрства культуры, іншыя міністэрствы і ведамствы.
