ІТ супраць злачыннасці

- 12:29Сацыяльны ракурс

Сёння інфармацыйныя тэхналогіі шырока прымяняюцца ў розных сферах жыцця, і, дзякуючы ім, многія задачы (сацыяльныя, вытворчыя і нават палітычныя) вырашаюцца хутчэй, дакладней і больш якасна. Не абмінулі ІТ і такую спецыфічную галіну, як крыміналістыка. Сучасныя метады даследавання слядоў злачынстваў, ідэнтыфікацыі людзей і апрацоўкі атрыманай інфармацыі вывелі гэтую навуку на новы ўзровень.

Пра гэта, у прыватнасці, ішла размова на чарговым пасяджэнні мінскай суполкі H-Files. Крыміналіст Павел Антонаў расказаў прысутным аб выкарыстанні інфармацыйных тэхналогій у генетычнай, дактыласкапічнай і фанаскапічнай экспертызах, аб штучных нейронных сетках і партрэтнай ідэнтыфікацыі асобы. Завяршылася падзея крымінальнай гульнёй “Што кратаў айцішнік?”: жадаючыя з аўдыторыі пагадзіліся на даследаванне сваіх далоняў. Праз пэўны час Павел Антонаў паабяцаў расказаць, што краталі гэтыя людзі на працягу тыдня, які папярэднічаў даследаванню.


На пасяджэнні суполкі H-Files выступіў таксама доктар медыцынскіх навук урач-хірург Ула­дзімір Хрышчановіч, аўтар трох патэнтаў, манаграфіі і звыш 200 публікацый у айчынных і замежных навуковых выданнях. Гэта была ўжо трэцяя яго сустрэча з ІТ-спецыялістамі, дзе ён расказваў пра тыповыя хваробы праграмістаў. На першых дзвюх гаворка ішла пра астэахандроз і варыкоз. А на гэты раз урач гаварыў пра гемарой — “хваробу, смешную для тых, хто на яе не пакутуе”. Ён даў прысутным каштоўныя рэкамендацыі, выконваючы якія можна пазбегнуць гэтай хваробы цывілізацыі. Удзельнікі суполкі выказалі пажаданне, каб на адной з будучых сустрэч для іх арганізавалі лекцыю спецыяліста, які б расказаў, як пазбегнуць праблем са зрокам.

Завяршылася падзея крымінальнай гульнёй “Што кратаў айцішнік?”. Даследаваўшы далоні ўдзельнікаў, крыміналіст Павел Антонаў можа расказаць, да чаго яны дакраналіся на працягу апошняга тыдня.

Раней, каб знайсці злачынцу, следчы перш за ўсё шукаў сведак злачынства і яго матыў, — расказвае Павел Антонаў. — Гэтыя метады і зараз прымяняюцца, але яны не вельмі надзейныя, бо калі няма прамога матыву злачынства і адсутнічаюць сведкі, то злачынца можа застацца непакараным. Таму калі ў свеце адбылася навукова-тэхнічная рэвалюцыя, спосабы барацьбы са злачыннасцю сталі мяняцца. Напачатку нейкі Уільям Гершаль, які доўгі час працаваў паліцэйскім у Індыі, заўважыў, што на пальцах чалавечых рук ёсць адметны ўзор, і папілярныя лініі ў кожнага чалавека індывідуальныя. Потым гэтае назіранне сталі вывучаць іншыя даследчыкі, і ў выніку была распрацавана сістэма кваліфікацыі адбіткаў пальцаў. Былі выяўлены асобныя прыкметы, якія дазвалялі адрозніць адзін адбітак ад другога.

Крыміналіст расказаў, што ўсе адбіткі пальцаў захоўваюцца ў спецыяльнай картатэцы (следатэцы), і калі здараецца злачынства, знойдзеныя на яго месцы адбіткі супастаўляюцца з наяўнай базай. Раней гэта была даволі складаная работа, якая аднімала шмат часу і рэсурсаў. Але са з’яўленнем інфармацыйных тэхналогій усе адбіткі пальцаў сталі алічбоўвацца і працэс пошуку істотна паскорыўся.

— Зрэшты, і гэта было няпроста, — заўважыў Павел Антонаў. — Малюнкі накладваліся адзін на адзін, паварочваліся патрэбным чынам, звяраліся, і эксперт рабіў выснову, наколькі яны супа­даюць. Пазней з’явіліся першыя матэматычныя мадэлі, якія разбівалі адбіткі на асобныя ўчасткі і параўноўвалі іх паміж сабой. Але і гэта было даволі працаёмка. Сёння эксперты выкарыстоўваюць найбольш прасунуты алгарытм: на адбітках пальцаў аўтаматычна знаходзяцца кантрольныя кропкі, якія супастаўляюцца з базай пошуку, — і літаральна праз некалькі секунд можна атрымаць спасылку на падазронага, калі яго адбіткі ёсць у гэтай базе. Такі прыём вельмі дапамагае ў расследаванні злачынстваў.

Павел Антонаў паведаміў, што адбіткі пальцаў доўга захоўваюцца на металічных паверхнях, бо пота­тлушчавыя сляды маюць крыху кіслае асяроддзе, і ад кантакту з ім метал пачынае карадзіраваць. Доўга трымаюцца адбіткі на паперы, шкле і іншых гладкіх паверхнях. Цікава, што неабавязкова, каб адбіткі пальцаў былі ідэальна захаванымі. Экспертам дастаткова атрымаць 7 адрозных прыкмет (кропкі, дэльты і г.д.), каб даказаць, што адбітак належыць пэўнаму чалавеку.

— Нягледзячы на тое, што, як лічыцца, ва ўсіх людзей розныя адбіткі пальцаў, гэта навукова не даказана, — заўважыў Павел Антонаў. — Проста за стагоддзе прымянення дактыласкапіі не было знойдзена двух аднолькавых адбіткаў. Нават у блізнят з аднолькавым ДНК малюнак на пальцах хоць і падобны, аднак усё роўна адрозніваецца.


Завяршылася падзея крымінальнай гульнёй “Што кратаў айцішнік?”. Даследаваўшы далоні ўдзельнікаў, крыміналіст Павел Антонаў можа расказаць, да чаго яны дакраналіся на працягу апошняга тыдня.

Што да генетычнай экспертызы, то адпаведны метад стаў магчымы дзякуючы адкрыццю брытанскага генетыка Алека Джэфрыса, зробленаму ў 80-х гадах ХХ стагоддзя.

— У кожнай клетцы чалавечага арганізма ёсць зыходны код, які вызначаецца ўнікальнай паслядоўнасцю чатырох нуклеатыдаў у ланцужку ДНК (можна сказаць, што мы ўсе закадзіраваны ў чацвярцічнай сістэме), — паведаміў Павел Антонаў. — Гэтым феноменам зацікавіліся крыміналісты і пачалі даследаваць “генетычныя адбіткі” пры ідэнтыфікацыі людзей. Так, калі на месцы злачынства знойдзены нейкія доказы (валасы, кроў, сліна і г.д.), з гэтых рэчываў выдзяляюцца клеткі, якія ўтрымліваюць ДНК. У выніку палімеразнай ланцуговай рэакцыі можна сказаць, якому чалавеку нале­жыць даследаваная ДНК. Аднак калі супадзенне адбіткаў пальцаў прымаецца за 100-пра­цэнтны доказ, то ў выпадку з ДНК спецыялі­сты падышлі з большай матэматычнай строгасцю. Тут гавораць пра верагод­насць 99,99%, бо, каб сцвяр­джаць пра абсалютнае супадзенне, трэба ведаць геном усіх людзей, якія жывуць на планеце. (Дарэчы, у аднаяйкавых блізнят ДНК супадаюць.)

Павел Антонаў паведаміў, што генетычная экспертыза даволі дарагая (напрыклад, толькі вада, якая прымяняецца для даследавання, каштуе каля 60 еўра за 100 мл), але гэта сябе апраў­двае.

— Калі чалавек, які задумаў злачын­ства, ведае, што яго лёгка могуць знайсці па генатыпе, — гэта можа стрымаць ад супрацьпраўных дзеянняў, — заўважыў крыміналіст.

Фанаскапічная экспертыза дазваляе ідэнтыфікаваць людзей па іх галасах.

— Гэта даволі дакладны метад даследавання, — заўважыў Павел Антонаў. — Гук уяўляе сабой ваганне паветра, якое можна прадставіць у выглядзе хвалі, што характарызуецца амплітудай і даўжынёй. З дапамогай камп’ютарнага аналізу яе можна раскласці на мноства іншых, больш простых, хваль. У адной секун­дзе аўдыязапісу маўлення ўтрымліваецца некалькі тысяч характэрных прыкмет. Яны аналізуюцца, і з высокім працэнтам верагоднасці можна сказаць, належыць голас пэўнаму чалавеку ці не належыць. Акрамя матэматычнага аналізу, спецыялісты робяць лінгвістычны аналіз маўлення. Так, запіс размовы злачынцы працягласцю адну гадзіну па адной толькі ненарматыўнай лексіцы дае магчымасць ідэнтыфікаваць яго з вялікай ступенню дакладнасці.

Вядомы метад даследавання — партрэтная ідэнтыфікацыя. Ёсць спосаб, калі эксперт візуальна выяўляе характэрныя прыкметы. Як заў­важыў Павел Антонаў, адна толькі вушная ракавіна ўтрымлівае 5 прыкмет — і гэтага амаль дастаткова, каб адназначна ўстанавіць знешнасць чалавека.

— Адзін з дакладных метадаў партрэтнай ідэнтыфікацыі — метад гнуткай пабудовы графаў, — расказаў крыміналіст. — Гэта калі выява твару чалавека прапускаецца праз спецыяльныя фільтры, і такім чынам выяўляюцца кантрольныя кропкі: вочы, бровы, падбародак і інш. На аснове такіх кропак выбудоўваецца граф, які захоўваецца ў базе даных. Калі з’яўляецца асоба, якую трэба ідэнтыфікаваць, твары параўноўваюцца па гэтых кропках і з верагоднасцю 95-97% сістэма выдае вынік. Мінусы сістэмы: твар трэба “зняць” у розных ракурсах і пажадана ў розных эмацыянальных станах; у вылічальным плане гэта таксама даволі складаны алгарытм — апра­цоўка выяў твараў для ўнясення іх у базу эталонаў патрабуе вялікіх рэсурсаў.


H-Files — мінская суполка спецыялістаў, якія працуюць на скрыжаванні інфармацыйных тэхналогій і медыцыны. Праект ажыццяўляецца намаганнямі IT House — пляцоўкі для развіцця ідэй у сферы інфармацыйных тэхналогій, якая дзейнічае на базе Белдзяржуніверсітэта. Мэта — аб’яднаць спецыялістаў з розных сфер і паставіць IT на службу здароўю і якасці жыцця людзей.

Сёння ва ўсім свеце моцна развіваюцца нейронныя сеткі — матэматычныя мадэлі, пабудаваныя па прынцыпе арганізацыі і функцыянавання сетак нервовых клетак жывога арганізма. Складанасць заключаецца ў тым, каб “навучыць” нейронную сетку распазнаваць аб’екты.

— Мы бачым, што калі нейронная сетка была навучана распазнаваць пэўныя вобразы, то яна ўсюды будзе шу­каць менавіта іх, — заўважыў Павел Антонаў. — Напрыклад, нейронная сетка, навучаная шукаць птушак, разгледзіць птушак ва ўсім, нават у кветках сланечніка. Пакуль што складана стварыць універсальную нейронную сетку. Так, можна навучыць яе распазнаваць твары, але на кожны новы твар яе давядзецца перавучваць. Зараз у Японіі ўжо распрацоўваюцца новыя методыкі, якія дазваляюць распазнаць чалавека не па твары, а па паходцы, — і яны значна больш эфектыўныя.

Паліграф (дэтэктар хлусні) выкарыстоўваецца ў крыміналістыцы ўжо больш за стагоддзе і ўвесь час тэхнічна і метадычна ўдасканальваецца. Сёння найбольш прасунутыя паліграфы могуць з дакладнасцю да 98% паказаць, хлусіць чалавек ці не. Яны адсочваюць вялікую колькасць параметраў: пульс, дыханне, тэмпературу цела, актыўнасць пэўных участкаў галаўнога мозга і г.д.

— Калі чалавек гаворыць праўду, то задзейнічаны ўчасткі мозга, якія адказваюць за памяць, а калі чалавек хлусіць, то актывізуюцца ўчасткі, адказныя за творчасць, — адзначыў Павел Антонаў.

Галіна СІДАРОВІЧ.
Фота з архіва суполкі H-Files.