Захаваць давер дзіцяці

- 9:36Псіхолаг у школе, Сацыяльны ракурс

Псіхалагічная і сацыяльная работа з дзецьмі, якіх забіраюць з сям’і, — гэта не пра меркаванні і пачуцці. Гэта пра давер, кантакт і правільнае размеркаванне прыярытэтаў: мы хочам, каб дзецям было добра ці каб вінаватым было дрэнна?

Пра тое, які фармат работы з дзецьмі з нядобранадзейных сем’яў найбольш правільны і як ім дапамагаць, каб гэта было з асаблівым клопатам і беражліва, расказвае педагог-псіхолаг гімназіі № 3 Баранавіч Наталля СВІРЫДАВА.

— Якія праблемы бачаць псіхолаг, сацыяльны педагог, працуючы з дзецьмі, якіх забралі з сям’і?

— Нягледзячы на тое, што сям’я ў выхаванні дзіцяці адыгрывае першасную ролю, не ўсе бацькі імкнуцца стварыць дзецям добрыя ўмовы для жыцця і паўнавартаснага развіцця. Не ўсе дарослыя спраўляюцца з выхаваннем. У нядобранадзейных сем’ях парушана структура, абясцэньваюцца ці ігнаруюцца асноўныя сямейныя функцыі. У такіх сем’ях назіраецца недастатковая псіхолага-педагагічная дасведчанасць бацькоў, жорсткія адносіны з дзіцем.

Дзіця з нядобранадзейнай сям’і можа сутыкацца з цяжкасцямі ў міжасобасных адносінах, яно адчувае сябе адрынутым. Разам з гэтым у такога дзіцяці можа з’явіцца жаданне дамініраваць у калектыве, яно становіцца агрэсарам.

Працуючы з адпаведнымі сем’ямі, звяртаю ўвагу на жыццё кожнага дзіцяці, на яго адносіны да сям’і і навакольных. Але вельмі часта, жадаючы дапамагчы дзіцяці, мы сутыкаемся з супраціўленнем з яго боку. У дзяцей з нядобранадзейных сем’яў назіраецца нізкая самаацэнка, дрэнная паспяховасць, парушэнне дысцыпліны і нежаданне вучыцца.

Самая вострая праблема, з якой сутыкаецца псіхолаг ці сацыяльны педагог, працуючы з дзецьмі з нядобранадзейных сем’яў, гэта недавер да спецыяліста. Такім непаўналетнім складана ісці на кантакт, і нават тады, калі здаецца, што даверныя адносіны наладжаны, дзіця баіцца раскрывацца, бо думае, што здраджвае сваім бацькам. Часта, размаўляючы пра сям’ю, дзіця гаворыць, што мама і тата не ўжыва­юць спіртныя напіткі, не сварацца. Так адбываецца, бо многія бацькі пужа­юць малога, гаворачы, што прыйдзе псіхолаг і сацыяльны педагог, забяруць яго і адда­дуць у дзіцячы дом, калі будзе нешта расказваць.

Адбіранне дзіцяці з сям’і — гэта апошняя мера, на якую ідуць спецыялісты. Часта бацькі, калі дзетак забіраюць з сям’і, прымаюць усе меры, якія неабходны, каб вярнуць малых. Падчас адбірання дзіцяці мы ў першую чаргу разглядаем варыянты, каб яго ўзялі да сябе сваякі. Гэта дапаможа не параніць дзіцячую псіхіку.

— Што павінен зрабіць спецыяліст, каб дзеці не баяліся гаварыць, адкрывацца?

— Да дзяцей, якія замыкаюцца і падманваюць, кажучы, што ў сям’і ўсё добра, у мяне існуе асаблівы падыход. Я не стараюся навязваць ім сваю прысутнасць, але паказваю, што заўсёды гатова прыйсці на дапамогу. У дзяцей ёсць мае нумары тэлефонаў, яны ведаюць, што могуць у любы дзень і час пазваніць, і я дапамагу. Я ім заўсёды кажу, што не трэба баяцца, трэба тэлефанаваць, бо толькі разам мы знойдзем выйсце з цяжкай жыццёвай сітуацыі.

Часта, калі адносіны паміж мамай і татам у сям’і пагаршаюцца, калі яны пачынаюць злоўжываць алкаголем, дзеці падыходзяць і цікавяцца, што будзе, калі іх забяруць з дому. Такая цікавасць сведчыць аб тым, што сітуацыя пагоршылася. Дзеці любяць сваіх бацькоў любымі, таму першы час пасля адбірання вінавацяць у гэтым спецыялістаў.

Пасля адбірання малыя перажываюць двайную траўму. З аднаго боку, гэта адмоў­ныя адносіны ў сям’і і негатыўны жыццёвы вопыт. З другога — сам факт разрыву з сям’ёй. Такую вымушаную разлуку дзіця ўспрымае амаль як смерць родных. Традыцыйныя ўяўленні, што дзіця нічога не разумее, хутка ўсё забудзе і што яму ўсё роўна, памылковыя. Малыя гэтак жа, як і дарослыя, балюча ўспрымаюць страту, але ў іх з-за ўзросту намнога менш магчымасцей абараняцца. Ёсць яшчэ адзін памылковы погляд: думаць, што дзіця не можа лю­біць тых, хто з ім дрэнна абыходзіцца. Тым не менш прывязанасць да бацькоў з’яўляецца адной з прыкмет нармальнага дзіцяці. Патрэба любіць і быць любімым з’яўляецца натуральнай для кожнага чалавека.

— Што ў сябе ўключае першасная псіхалагічная дапамога дзіцяці, якога толькі забралі з сям’і?

— Спачатку трэба знайсці словы суцяшэння — яны заўсёды дарэчы. Тлумачэнні, тактыльны кантакт, трыманне за руку ці проста маўчанне ў цішыні таксама дапамагаюць дзіцяці, крышачку паляпшаюць яго эмацыянальны стан. Калі праз нейкі час размаўляла з дзецьмі, якіх забірала з сям’і, яны гаварылі, што ў той момант адчувалі, што патрэбны толькі мне.

— Чаго ні ў якім разе нельга гава­рыць дзецям, якіх вымушана разлучылі з бацькамі?

— Ніколі нельга гаварыць дзіцяці, што яго бацькі дрэнныя, што яны алкаголікі і не змогуць вылечыцца. Гэта вельмі траўміруе малыша. Такіх размоў трэба пазбягаць, лепш гаварыць, што бацькі яго любяць і будуць старацца вылечыцца, выправіцца і забраць малога дадому. Таксама гавару, што буду дапамагаць яго бацькам у гэтым. Дзецям вельмі важна чуць такія словы. Калі яны давяраюць, бачаць усё на свае вочы і вераць — гэта поспех у рабоце.

Калі пасля адбірання з сям’і дзіця не мяняе школу, я, калі яго няма на занятках, прыходжу да яго ў клас. Дзеці ў любым выпадку ведаюць, што іх аднакласнік знаходзіўся ў сацыяльна небяспечным становішчы і быў забраны з сям’і. Размаўляючы з дзецьмі, варта сказаць, што нічога незвычайнага не адбылося, проста іх сябру трэба крышачку больш увагі, больш удзелу ў яго жыцці, бо цяпер ён знаходзіцца ў цяжкай для яго сітуацыі. Усе — псіхолаг, са­цыяльны педагог, класны кіраўнік і аднакласнікі — павінны знахо­дзіцца побач з дзіцем, не даваць яму ўпасці ў адчай, падтрымлі­ваць. Гэта важна зрабіць на тым этапе, пакуль баць­кі спрабуюць знайсці выйсце з сітуацыі, у якой апынулася іх сям’я.

Самая вострая праблема, з якой сутыкаецца псіхолаг ці сацыяльны педагог, працуючы з дзецьмі з нядобранадзейных сем’яў, гэта недавер да спецыяліста. Нават тады, калі здаецца, што даверныя адносіны наладжаны, дзіця баіцца раскрывацца, бо думае, што здраджвае сваім бацькам.

— Як павінна будавацца работа з гараваннем у дзіцяці?

— Разлука з сям’ёй — гэта прызнанне, што быць любімым сваімі бацькамі немагчыма. Усе дзеткі з нядобранадзейных сем’яў хочуць, каб іх мама і тата былі добрымі, любячымі, каб клапаціліся аб дзіцяці. Страта сям’і, нават самай дрэннай, прыносіць крыўду і боль. Прычым дзеці крыўдзяцца не толькі на бацькоў, але і на спецыялістаў школы, на ўсіх, хто ў момант адбірання знаходзіўся побач. Разам з гэтым дзеці думаюць, што яны самыя дрэнныя і нікому не патрэбны. Яны ўпэўнены, што на дарослых нельга разлічваць, бо яны мо­гуць пакінуць у любы момант, а ў тым, што іх забралі з сям’і, вінаваты яны самі. Глыбокія эмацыянальныя сувязі са значнымі людзьмі служаць асновай і крыніцай жыццёвых сіл для кожнага з нас, а дзецям яны проста неабходны. Менавіта таму страта сям’і суправаджаецца гараваннем. Боль і страта — гэта рэальныя складнікі жыцця. Дзеці, якія страчваюць сям’ю, адчуваюць гэта вельмі рана. Такая страта аказвае разбуральнае ўздзеянне на ўсе ўзроўні жыцця маленькага чалавека: фізічны, псіхалагічны, сацыяльны.

Што тычыцца працэсу пражывання гора, то ён дастакова доўгі. Асаблівасці яго працякання маюць індывідуальны характар. Спачатку ў дзіцяці наступае шок, трывога і заміранне. Гэтая стадыя можа доўжыцца ад некалькіх гадзін да некалькіх тыдняў. У гэты момант, дзякуючы абарончай рэакцыі псіхікі, дзіця можа не адчуваць болю. Яно адмаўляе сітуацыю, думае, што ўсё часова, што праз некалькі дзён баць­кі яго забяруць. 

Пасля гэтага наступае адчай, боль, агрэ­сія. У гэтай фазе гора абрушваецца на дзіця ўсім цяжарам. Чым больш месца ў жыцці займалі бацькі, тым цяжэй у гэты перыяд дзіцяці. Асабліва цяжка, калі бацькі не наведваюць яго. Калі малыш знаходзіцца ў прытулку, прыходзіць да яго можна два разы ў тыдзень, а таксама на выхадных. Калі мама не прыходзіць, малышу становіцца цяжка, ён плача, пачынае праяў­ляць агрэсію і можа ўпасці ў адчай, апатыю.

Праз некаторы час наступае заціхальная стадыя, аднаўленчая. Дзіця прывыкае да таго месца, дзе жыве, да тых людзей і дзяцей, якія знаходзяцца побач. А таксама разумее, што такіх, як яно, многа.

Калі дзіця знаходзіцца ў сваякоў, то праходзіць гэтыя стадыі намнога хутчэй. Прычым яны не заўсёды настолькі адкрытыя і яркія, бо асабліва нічога ў жыцці дзіцяці не змянілася: яно жыве з бабуляй, цёткай, якія яго любяць, а яно гэта бачыць. 

Працуючы з дзецьмі, якія трапілі ў прытулак, заўсёды расказваю пра тое, дзе яны знаходзяцца, якія правілы дзейнічаюць у гэтым месцы. Стараюся клапаціцца аб іх, падысці на перапынку ў школе, спытаць, як справы, і пачаставаць цукеркай. Калі дзіця захоча пагаварыць са мной аб сваёй сям’і, заўсёды падтрымаю, бо мне вельмі важна, каб яно размаўляла са мной і давярала. Часам дзіцяці больш неабходна, каб яго вы­слухалі, чым давалі парады. Таксама важна, каб з малым, якога забралі з сям’і, былі тыя рэчы, якімі ён даражыць. Гэта могуць быць цацкі, кнігі і г.д.

Увогуле, ступень гаравання не зале­жыць ад узросту дзіцяці, яны ўсе без выключэння — і малышы, і падлеткі — маюць патрэбу ў любві бацькоў, іх цеплыні.

Наталля САХНО
Фота Алега ІГНАТОВІЧА