Першая тысяча дзён у жыцці кожнага дзіцяці — надзвычай важны перыяд. Калі своечасова выявіць парушэнні ў развіцці дзіцяці і аказаць яму кваліфікаваную дапамогу, то можна зменшыць іх негатыўныя наступствы, зусім выключыць інваліднасць або знізіць яе ступень. Першы ў Мінску Цэнтр ранняга ўмяшання для дзяцей ад 0 да 3 гадоў адкрыўся на базе 19-й гарадской дзіцячай паліклінікі ў сакавіку 2002 года. На сёння гэта рэсурсны цэнтр, дзе спецыялісты праводзяць заняткі з дзецьмі, кансультацыі для бацькоў, а таксама дзеляцца вопытам з калегамі. Загадчыца цэнтра Вольга Рыгораўна Авіла расказала аб сваёй штодзённай рабоце, сваім прафесійным выбары і дасягненнях.
— Вольга Рыгораўна, як вы трапілі ў сістэму ранняга ўмяшання?
— Па спецыяльнасці я ўрач-педыятр і ўрач-рэабілітолаг. У 1994 годзе скончыла педыятрычны факультэт Мінскага медінстытута і пачала працаваць у 19-й паліклініцы ўчастковым педыятрам. Аднойчы мне пашчасціла трапіць на семінар, які ў нашай паліклініцы праводзілі спецыялісты Санкт-Пецярбургскага інстытута ранняга ўмяшання, і зразумела, што менавіта гэтым кірункам хачу займацца ў сваёй прафесійнай дзейнасці. Пры падтрымцы нашага Міністэрства аховы здароўя ў 2002 годзе ў 19-й сталічнай паліклініцы быў адкрыты кабінет ранняга ўмяшання. Да сваіх праектаў нас падключыў Санкт-Пецярбургскі інстытут ранняга ўмяшання. Іх спецыялісты фактычна падрыхтавалі нашых як прафесіяналаў. Дапамогу нам аказаў Міжнародны дзіцячы фонд ААН (ЮНІСЕФ) у Беларусі — абсталяваннем, дыдактычнымі матэрыяламі, цацкамі, навучаннем нашых спецыялістаў. Сфера маіх прафесійных інтарэсаў сёння — педыятрыя развіцця і фізічная тэрапія. Пераважна займаюся з дзецьмі, якія маюць рухальныя парушэнні, кансультую бацькоў, выступаю на семінарах.
— Як бацькі з дзіцем могуць трапіць у ваш цэнтр?
— У сталіцы зараз дзейнічае сем цэнтраў ранняга ўмяшання і за кожным замацаваны свае дзіцячыя паліклінікі. Наш цэнтр абслугоўвае дзіцячае насельніцтва ад 0 да 3 гадоў Першамайскага і Савецкага раёнаў Мінска. Часам у складаных сітуацыях да нас звяртаюцца бацькі з іншых раёнаў. На прыём у цэнтр звычайна накіроўвае ўрач. Спачатку гэта будзе першасны міждысцыплінарны прыём у нашых спецыялістаў — урачоў, інструктара-метадыста па фізічнай рэабілітацыі, настаўнікаў-дэфектолагаў і псіхолагаў. Самым маленькім дзецям, чые бацькі да нас звярталіся, было ад нараджэння ўсяго 2 тыдні. Але, як правіла, да нас прыходзяць, калі малышу спаўняецца 4—5 месяцаў — год. У залежнасці ад узросту дзіцяці і праблем, пра якія заяўляюць бацькі, ад іх запытаў, арганізоўваецца першасны прыём. На першым годзе жыцця дзіцяці на прыёме абавязкова будзе прысутнічаць урач, а таксама лагапед альбо псіхолаг. Калі бацькоў хвалюе маўленчае развіццё дзіцяці і яго паводзіны, то на іх пытанні адкажа лагапед і псіхолаг. Калі мама непакоіцца за рухальнае развіццё малыша і ў той жа час ёй цікава даведацца, чым можна яго захапіць, з якімі цацкамі яму лепш гуляць, яе пракансультуе інструктар-метадыст па фізічнай рэабілітацыі разам з лагапедам, псіхолагам або ўрачом.
— Што адбываецца падчас прыёму?
— Першасны прыём доўжыцца каля гадзіны. Спецыялісты вывучаюць медыцынскую дакументацыю дзіцяці, размаўляюць з яго бацькамі, назіраюць за дзіцем, як яно рухаецца, кантактуе, гуляе. Праводзяць простыя скрынінгі слыху і зроку, што дазваляе выключыць цяжкія парушэнні слыху і зроку. Яшчэ да прыёму мы прапануем бацькам прыняць удзел у скрынінгах развіцця дзіцяці з выкарыстаннем шкал KID (R), RCDI (русіфікаваныя версіі амерыканскіх шкал) і M-CHAT — мадыфікаваным скрынінгавым тэсце на наяўнасць аўтызму ў дзяцей ранняга ўзросту (ад 16 да 30 месяцаў). Гэта апытальнікі, у кожным з якіх больш за 200 пытанняў для бацькоў, што дазваляе ім ацаніць сваё дзіця ў натуральнай дамашняй атмасферы. Такія скрынінгі добры інструмент, які дапамагае спецыялістам зразумець сітуацыю з дзіцем. Калі спецыяліст сумняваецца, ці правільна бацькі адказалі на тое ці іншае пытанне, ён яшчэ раз гэта ўдакладняе, у тым ліку праз назіранне за малышом. Напрыканцы першаснага прыёму спецыялісты робяць заключэнне аб развіцці дзіцяці, ці адпавядае яно норме або адстае ў нейкіх сферах, ці мае патрэбу ў нашай дапамозе. Калі мы бачым, што дзіця адстае, то, хутчэй за ўсё, прапануем наведваць заняткі ў нашым цэнтры. Яны могуць працягвацца да дасягнення дзіцем 3 гадоў пры сур’ёзных праблемах, або ад 1 да 3—6 месяцаў пры нязначных парушэннях.
— З якімі праблемамі ранняга ўзросту вы працуеце?
— Мы дапамагаем кожнаму, у каго ёсць праблемы ў развіцці, але аб’ём такой дапамогі будзе для кожнага свой. Ёсць дзеці, якія маюць складаныя дыягназы, але пры гэтым не маюць выяўленых абмежаванняў жыццядзейнасці. А ёсць дзеці ранняга ўзросту, якія не маюць дыягназу, але маюць відавочныя абмежаванні. Некаторыя дыягназы немагчыма ўстанавіць у раннім узросце, напрыклад, ранні дзіцячы аўтызм. Дыягназ ДЦП не заўсёды выстаўляецца на першым годзе жыцця, але гэта не азначае, што мы не павінны працаваць з такім дзіцем. Для нас асноўнае паказанне для таго, каб дзіця займалася ў цэнтры, гэта наяўнасць яўнага адставання ў развіцці — фізічным, інтэлектуальным, эмацыянальным або парушэнне развіцця адразу ў некалькіх кірунках — рухальным, сэнсарным развіцці (слых і (або) зрок), інтэлектуальныя, кагнітыўныя парушэнні.
— Якой мэты і вынікаў імкнуцца дасягаць вашы спецыялісты падчас заняткаў з дзецьмі?
— Нашы спецыялісты свядома адыходзяць ад слоў “лячэнне” і “карэкцыя”. Колькі б мы ні карэгіравалі якую-небудзь праблему або парушаную функцыю, колькі б ні лячылі, мы не заўсёды дасягнем канкрэтнай мэты. Але, калі мы ставім задачу развіцця дзіцяці ў пэўных сферах або нармалізацыі яго жыццядзейнасці, то гэта дапамагае больш шырока паглядзець на праблему, гэта зусім іншы падыход. Мы бачым перад сабой не хворае або дэфектнае дзіця, а асобу, якая развіваецца, ацэньваем у цэлым яго жыццёвую сітуацыю. Маленькі чалавек — гэта чалавек са сваімі патрэбамі, адчуваннямі, жаданнямі. Пра гэта трэба заўсёды памятаць. Своеасаблівым вынікам работы для нас з’яўляецца перш за ўсё нармалізацыя жыццядзейнасці дзіцяці. Напрыклад, ёсць парок развіцця “спіна біфіда”, або расшчапленне пазваночніка, у сувязі з чым у чалавека ўзнікае параліч ніжніх канечнасцей і з вялікай доляй верагоднасці ён ніколі не зможа хадзіць. Але з ранніх гадоў такога чалавека можна навучыць перамяшчацца іншымі спосабамі, якія адрозніваюцца ад хадзьбы. Можна прыдумаць розныя платформы для поўзання, пасадзіць дзіця на каляску або электрычную машынку, якой можна кіраваць. І тады яно стане мабільным, зможа перамяшчацца і вывучаць навакольны свет, а значыць, пазбегне адставання ў іншых сферах. Бывае, што да нас прыходзіць малыш са слабым зрокам, што вызначаецца падчас дадатковай дыягностыкі функцыі вастрыні зроку, і мы адпраўляем яго да акуліста падабраць акуляры. Калі зрабіць гэта своечасова, то навакольны свет для малога стане больш бачным, што дасць хуткі скачок у яго рухальным развіцці. Такім чынам, мы пастаянна думаем над тым, як адаптаваць вакол дзіцяці асяроддзе, якое дазволіць яму жыць так, як жывуць яго звычайныя аднагодкі.
— Наколькі запатрабаваны заняткі ў вашым цэнтры?
— Вельмі запатрабаваны. Стараемся гнутка працаваць у залежнасці ад патрэб дзяцей і нашых магчымасцей. Кожны год на першасныя прыёмы ў цэнтр прыходзіць каля 300 дзяцей. А тых, хто штотыдзень або раз у некалькi тыдняў наведвае заняткі спецыялістаў, было ў мінулым годзе 355. За адзін раз мы можам прымаць у сябе да 5 дзяцей. Калі дзіця са складанымі парушэннямі, напрыклад, з рухальнымі абмежаваннямі, то на працягу адных заняткаў з ім займаюцца два спецыялісты адначасова — адзін дапамагае малышу рухацца, перамяшчацца, а другі — выконваць заданні ў гульнявой форме. У занятках з дзецьмі актыўна ўдзельнічаюць бацькі.
Калі ў малога затрымка маўленчага развіцця або маторнага развіцця, то заняткі будуць доўжыцца да таго моманту, пакуль ён у гэтым пытанні не наблізіцца да сваёй узроставай нормы (узроставага калідора). Спыняючы заняткі, мы не развітваемся з дзіцем, а бяром яго на кантроль, праз некаторы час запрашаем зноў, каб адсачыць дынаміку. Дзіця з ДЦП можа займацца ў нас і да 3 гадоў. Мы можам увогуле не прапанаваць заняткі ў цэнтры, калі заўважаем у дзіцяці невялікую затрымку пазнавальнага або маўленчага развіцця і г.д. Затое падрабязна пракансультуем бацькоў, дадзім неабходныя інструменты для таго, каб яны самі прымалі актыўны ўдзел у развіцці свайго дзіцяці. У любым выпадку галоўнымі людзьмі ў жыцці дзіцяці застаюцца яго бацькі, якія з дапамогай спецыялістаў змогуць многае зрабіць для іх развіцця. Часам працую з бацькамі дыстанцыйна — праз сацыяльныя сеткі, тэлефон і пошту даю кансультацыі, падтрымліваю па самых розных пытаннях.
— Якія метады і падыходы ў рабоце з дзецьмі вы выкарыстоўваеце?
— Метадаў і методык можа быць мноства, але, па вялікім рахунку, спецыяліст падбірае індывідуальны падыход да кожнага дзіцяці. Бо, калі мы выкарыстоўваем канкрэтную методыку, значыць, мы павінны жорстка прытрымлівацца яе меж. Але ў жыцці трэба быць больш гнуткім, прымяняць тыя ці іншыя методыкі можна ў рамках пэўнага падыходу. Напрыклад, нашы спецыялісты актыўна выкарыстоўваюць Міжнародную класіфікацыю функцыянальных парушэнняў і абмежаванняў жыццядзейнасці для таго, каб ацаніць дзіця, каб паставіць мэты ў праграме ранняга ўмяшання, а пасля ацаніць яе эфектыўнасць. Мы прымяняем падыходы, якія арыентаваны на развіццё дзіцяці ў натуральных жыццёвых сітуацыях. Дапамагаем бацькам не ў арганізацыі спецыяльных заняткаў для фарміравання ў малыша тых ці іншых навыкаў, а расказваем ім, што можна зрабіць дома, як арганізаваць развіццёвае асяроддзе вакол малыша або якую стварыць развіццёвую сітуацыю. Гэта могуць быць гульнявыя сітуацыі, зносіны. У такім выпадку дзіця і мама не адчуваюць, што на іх ускладзены нейкі абавязак па выкананні тых або іншых заданняў. І навык у малыша развіваецца хутчэй, таму што адпрацоўваецца не ў прымусовых умовах. Упэўнена, што любую натуральную жыццёвую сітуацыю можна ператварыць у развіццёвую. На працягу дня такіх сітуацый адбываецца даволі шмат, значна больш, чым спецыяльна створаных. Як зрабіць так, каб у сітуацыі, калі мама гуляе з дзіцем, яно магло выконваць патрэбныя дзеянні? Даросламу, які займаецца з малышом, трэба прадумаць, якое ў яго павінна быць становішча падчас гульні, якая цацка павінна быць побач з ім, як яму можна дапамагчы, што павінна рабіць мама, дзіця і г.д.
Падыход у рабоце, згодна з якім мы працуем, называецца руцінна-арыентаваны, бо ён заснаваны на штодзённых руцінах, якія ёсць у кожнага чалавека. Напрыклад, сон ці ежа. Калі мы гаворым пра сон, то ёсць руціна ўкладвання малыша спаць і варта адказаць на пытанні: хто ўкладвае, у якіх умовах, колькі часу на гэта патрэбна, што адбываецца ў гэты час, ці аднолькавая гэтая руціна кожны дзень, як сябе паводзяць бацькі, дзіця, ці выконваецца гігіена сну? Ці павінна яна быць аднастайнай? Што рабіць, калі руціна засынання не спрацоўвае? Значыць, яе трэба мяняць. Парадак руціны ўкладвання спаць павінен быць прыкладна аднолькавы, але дэталі ў ёй пажадана мяняць, каб у пэўны момант для малыша не стала вялікім стрэсам, напрыклад, што вы памылі яго любімую піжаму. Сёння спецыялісты нашага цэнтра працуюць над тым, каб руцінна-арыентаваны падыход распаўсюджваць сярод калег у Беларусі.
Для пастаноўкі мэт умяшання рэкамендаваны так званы праблемна-арыентаваны падыход, які прадугледжвае, што перад пастаноўкай мэты ўмяшання спецыялісту (або камандзе спецыялістаў) з уключэннем бацькоў маленькіх пацыентаў варта выканаць наступныя крокі: скласці спіс праблем, якія ёсць у штодзённым функцыянаванні дзіцяці; ранжыраваць складзены спіс праблем па ступені важнасці для малыша і яго сям’і; выбраць з вялікага спіса праблем толькі некалькі найбольш важных (ад 2—3 да 5—6); на падставе такога (кароткага) спіса праблем вызначыць звязаныя з ім мэты ўмяшання.
— Ці наладжана ў вашага цэнтра супрацоўніцтва з ЦКРНіР, дзе таксама працуюць службы ранняй комплекснай дапамогі?
— Такія службы ёсць практычна ў кожным ЦКРНіР. А ў медыцынскіх установах краіны сёння такіх цэнтраў, як наш, 32, у асноўным гэта міжраённыя цэнтры. Па неабходнасці мы супрацоўнічаем. Нашы спецыялісты накіроўваюць дзяцей у ЦКРНіР як мінімум у двух выпадках. Па-першае, калі ў нас няма ўласнага рэсурсу, каб аказаць дапамогу, напрыклад, калі дакладна вядома, што ў пэўным райцэнтры ў паліклініцы няма цэнтра ранняга ўмяшання. Па-другое, калі дзіцяці неабходна аформіць дакументы ў дзіцячы сад і папярэдне прайсці псіхолага-медыка-педагагічную камісію, бо мы бачым, што звычайны сад яму не падыходзіць, а ёсць патрэба ў індывідуальным адукацыйным маршруце.
Мара многіх спецыялістаў — аб’яднаць рэсурсы карэкцыйных цэнтраў і цэнтраў ранняга ўмяшання ў справе дапамогі дзецям, каб педагогі і медыкі працавалі разам. Мы запрашаем спецыялістаў з сістэмы адукацыі на нашы мерапрыемствы, хацелася б большай ініцыятывы і ад сістэмы адукацыі. Мы павінны чуць адно аднаго, бачыць і разам думаць пра лёс дзіцяці, якому дапамагаем. У гэтым плане магу прывесці добры прыклад супрацоўніцтва нашага цэнтра з Інстытутам інклюзіўнай адукацыі БДПУ, супрацоўнікі якога нас часта запрашаюць да сябе на семінары і канферэнцыі.
Надзея ЦЕРАХАВА.
Фота аўтара.
