Раней, калі дарослыя вучылі дзяцей бяспечным паводзінам, яны нагадвалі пра тое, што размаўляць з незнаёмымі на вуліцы нельга. Гэтае правіла бяспекі застаецца залатым і сёння, але ўжо ў дачыненні да зносін у анлайне. На жаль, кіберагрэсія ў адносінах да дзяцей расце, у прыватнасці, павялічваецца колькасць ахвяр грумінгу.
Пра тое, як ад яго засцерагчы падлеткаў і па якіх ускосных прыкметах можна вызначыць, што дзіцем маніпулююць і вымушаюць да грумінгу, карэспандэнту «Настаўніцкай газеты» расказала псіхолаг Рэспубліканскага цэнтра псіхалагічнай дапамогі Іляна Матвіенка.
— Іляна, чаму на правакацыі і маніпуляцыі незнаёмцаў вельмі часта рэагуюць і адгукаюцца менавіта падлеткі?
— Грумінг — гэта дзеянні зламыснікаў, якія накіраваны на фарміраванне даверу да дзяцей і падлеткаў і выкарыстанне іх для задавальнення сваіх патрэб, у першую чаргу сексуальнага характару.
З пашырэннем выкарыстання сацыяльных сетак дзецьмі і падлеткамі рызыка таго, што яны трапяць пад уплыў грумера, павялічваецца. Сёння ўзрост дзяцей, якія пачынаюць актыўна карыстацца сацыяльнымі сеткамі, зніжаецца. Калі раней сацсеткамі пачыналі карыстацца ў падлеткавым узросце, то сёння — ужо з пачатковай школы. У такім узросце дзеці не ведаюць, што такое асабістыя межы, не гаворачы пра навыкі аналізу інфармацыі. Натуральна, што з-за гэтага рызыка трапіць у непрыемныя сітуацыі павялічваецца. Зламыснікі прыдумваюць новыя спосабы маніпуляцый, умела абыходзячы тыя метады абароны, якія прапануем дзецям і мы, і пляцоўкі сацыяльных сетак, што займаюцца тэхнічным забеспячэннем.
Рызыка трапіць пад уплыў маніпулятара і грумера будзе прысутнічаць пастаянна, бо патрэба ў даверных адносінах, разуменні і прыняцці актуальная для дзяцей і падлеткаў заўсёды. Дзеці будуць шукаць любыя магчымасці, каб задаволіць іх. А інтэрнэт, у першую чаргу сацыяльныя сеткі, выдатна падыходзяць для задавальнення гэтых інтарэсаў.
— Калі дзіця шукае падтрымкі і прыняцця сярод незнаёмых, ці не сведчыць гэта пра тое, што яно не атрымлівае гэтага дома?
— Я і мае калегі заўсёды гаворым пра тое, што недахоп падтрымкі, адсутнасць прыняцця і разумення дома і ў блізкім акружэнні павялічваюць рызыку таго, што дзіця трапляе ў сітуацыю залежнасці ў інтэрнэце. Не атрымліваючы любові, павагі і станоўчай ацэнкі сваіх дасягненняў сярод бацькоў і блізкага акружэння, падлетак шукае гэта ў іншых месцах.
Ёсць такая з’ява, як падлеткавая рэакцыя — гэта паводзіны, якія характэрны для ўсіх без выключэння падлеткаў. Рэакцыя групавання — пошук той групы, дзе падлеткаў прымуць і зразумеюць. Нават калі яны ўсё гэта атрымліваюць дома, то шукаць дадаткова ўсё роўна будуць. Калі дзіця трапляе пад уплыў зламысніка, то нельга гаварыць, што гэта віна бацькоў або блізкіх дзіцяці, што яны нечага недадалі. Гэта магла быць дадатковая патрэбнасць, якая прывяла да не вельмі прыемных наступстваў.
— Па якіх прыкметах можна адсачыць, што дзіця стала ахвярай грумінгу, трапіла пад шантаж з боку незнаёмых дарослых?
— Як і ў любой крызіснай некамфортнай сітуацыі, паводзіны дзіцяці могуць рэзка змяніцца, прычым у першую чаргу ў адносінах да гаджэтаў і сацыяльных сетак. У падлеткаў, якія трапілі пад грумінг, можна прасачыць скрытнасць. Напрыклад, калі паміж імі і бацькамі была дамоўленасць наконт кантролю з боку дарослых за сацыяльнымі сеткамі, але дзеці раптам мяняюць пароль ад іх, не даюць глядзець свае запісы і выдаляюць некаторыя перапіскі, значыць, ёсць падстава нешта западозрыць. Да прыкмет, якія гавораць аб тым, што нешта адбываецца, можна таксама аднесці сітуацыі, калі дзіця нервуецца, бачачы, што яго тэлефон бяруць у рукі бацькі. Акрамя гэтага, падлетак можа завуаліравана цікавіцца ў іх наконт сітуацыі, у якую трапіў. Ён будзе расказваць не пра сябе, а быццам пра свайго знаёмага, падаючы інфармацыю такім чынам, што чуў пра тое, як сябра шантажыруюць і г.д. Дзіцяці будзе важна пачуць, што мама і тата думаюць пра гэтую сітуацыю.
Відавочная прыкмета, што дзіцяці неабходна наша дапамога, калі ў яго тэлефоне захоўваюцца фотаздымкі з сексуальным падтэкстам, улічваючы, што раней іх у яго не было. Таксама могуць часцей, чым звычайна, зачыняцца дзверы ў пакой. Калі дзіця схіляюць да зносін праз відэачат або просяць зрабіць фота, яно зачыняе дзверы ў пакой. Усё гэта — спробы схаваць падазроныя кантакты.
Зламыснікі, як правіла, просяць выходзіць на сувязь у вызначаны час, з-за чаго школьнік вымушаны хавацца. Незразумелыя кантакты ў тэлефоннай кнізе, калі ў падлетка не атрымліваецца растлумачыць, што гэта за сябры і адкуль яны ўзяліся, пра што яны разам размаўляюць, — таксама прыкметы магчымага грумінгу.
— Якімі будуць наступныя крокі бацькоў, калі падазрэнні пацвердзіліся?
— У такой сітуацыі трэба захоўваць эмацыянальны спакой і падтрымаць дзіця прыняццем, не крычаць, паслухаць яго і выказаць занепакоенасць, клопат. Гэта трэба рабіць праз я-выказванне, напрыклад: я занепакоены той гісторыяй, пра якую ты гаворыш, гэта вельмі падазрона і незразумела і інш. Пасля гэтага трэба асцярожна папрасіць дзіця расказаць падрабязней, што адбываецца. Моцная рэакцыя можа спужаць падлетка, з-за чаго ён замкнецца і будзе маўчаць. Далей трэба вызначыцца, чаго мы хочам. А нам трэба адно: падтрымаць дзіця, сабраць факты і звярнуцца па далейшую дапамогу. Калі фотаздымкі, якія ўбачаць дарослыя ў тэлефоне, недапушчальныя, трэба растлумачыць дзіцяці, чаму гэта так, і нагадаць аб правілах бяспечных паводзін у інтэрнэце.
Дзіцяці неабходна наша дапамога, калі ў яго тэлефоне захоўваюцца фотаздымкі з сексуальным падтэкстам, улічваючы, што раней іх у яго не было. Калі дзіця схіляюць да зносін праз відэачат або просяць зрабіць фота, яно зачыняе дзверы ў пакой. Усё гэта — спробы схаваць падазроныя кантакты.
У выпадку, калі такая сітуацыя здарылася з падлеткам старэйшага ўзросту, якому 13 і больш гадоў, трэба адсылаць яго да самааналізу. Гэта робіцца шляхам наводзячых пытанняў накшталт: “як табе самому здаецца, ці нармальна гэта?”, “як ты ставішся да таго, што ў цябе просяць такія фотаздымкі?”. Пасля гэтага трэба сказаць, што такія патрабаванні — гэта няправільныя адносіны да асобы падлетка, яны яго абражаюць і пагражаюць бяспецы.
Пасля абмеркавання здарэння трэба зрабіць скрыншоты перапісак і вырашаць, ці трэба звяртацца ў праваахоўныя органы або да мадэратараў інтэрнэт-пляцоўкі, каб заблакіраваць маніпулятара.
Такім чынам, самы адэкватны і першы крок дапамогі, які могуць аказаць бацькі, — гэта спыніць узаемадзеянне дзіцяці з маніпулятарам і грумерам, але не ў тайне ад падлетка, а разам з ім. Дарослыя павінны прагаварыць уголас, што дзіця можа заўсёды разлічваць на дапамогу і звяртацца па яе, калі нешта падобнае здарыцца або будзе незразумела, ці варта пачынаць кантакт з незнаёмымі. Хто можа быць небяспечны ў зносінах, на што арыентавацца, дадаючы незнаёмых людзей у спіс сяброў, якія паведамленні дзіця лічыць камфортнымі або не — усё гэта трэба абмеркаваць.
— Няўменне акрэсліваць асабістыя межы і гаварыць “не” — ці заўсёды гэта прыкмета ўразлівага чалавека, якім лёгка маніпуляваць?
— Так, гэта адны з рыс, маючы якія можна трапіць пад уплыў маніпулятара. Некаторыя дзеці і падлеткі маюць не вельмі дакладнае ўяўленне пра асабістыя межы і тое, якія дзеянні і словы могуць іх парушаць. Таму задача дарослых — растлумачыць гэта, абазначыць, якія просьбы і пытанні, што задаюць незнаёмцы, парушаюць гэтыя межы. Толькі так, шляхам размовы і тлумачэння, можна данесці да дзіцяці, што насамрэч адбываецца.
Вельмі важна, каб мама ці педагог, які заўважыў наяўнасць агучанай праблемы, падказалі дзіцяці дадатковыя рэсурсы, куды можна звярнуцца па дапамогу. Тут таксама важна сказаць, што гэта можна зрабіць, калі размаўляць з роднымі некамфортна і няёмка.
Злосць, смутак, дэманстратыўная абыякавасць — гэта ўсё нармальная рэакцыя на здарэнне. Нягледзячы на такія праяўленні, дарослыя павінны заставацца ў стабільна спакойным стане. Дыяпазон перажыванняў падлетка можа быць любым, але чым больш спакойнымі і дакладнымі ў гэты момант будуць дарослыя, тым больш бяспечна падлетак будзе сябе адчуваць.
— Вызначыць па першых словах, што новы знаёмы, з кім кантактуе дзіця, выдае сябе не за таго, кім здаецца, адразу вельмі цяжка…
— На жаль, гэта так. Таму адназначнага рэцэпта, як разабрацца ў тым, хто з табой размаўляе з таго боку экрана, няма. Раней мы абмяркоўвалі з дзецьмі, што калі ў профілі новага знаёмага няма фота або стаіць нейкая нейтральная карцінка, калі ў яго мала пастоў, то гэта трывожны сігнал. Калі няма падпісчыкаў, а падпісак многа, то за кошт чаго так адбываецца?
Зламыснікі як хамелеоны, яны прыстасоўваюцца да дзяцей. Таму важна, каб дзеці развівалі ў сабе навыкі крытычнага мыслення і аналізавалі сітуацыю. Маніпулятары заўсёды чапляюцца за слабыя месцы, якія бачаць у нас. А што непакоіць падлеткаў? Узаемаадносіны з бацькамі і равеснікамі, а таксама пытанні прыняцця сябе, сваёй знешнасці. Таму калі малазнаёмы чалавек пачынае абмяркоўваць гэтыя тэмы, падтрымліваць падлетка, рабіць кампліменты, не ведаючы яго, значыць, такія размовы трэба спыняць. Падлеткі ў сваю чаргу павінны ведаць свае слабыя бакі і разумець, што калі ў іх коляць, значыць, гэта не проста так.
— На аснове якіх ведаў трэба развіваць у дзяцей навык бяспечных паводзін у анлайне?
— Бяспечныя паводзіны ў інтэрнэце — гэта трохвугольнік з трыма вяршынямі: тэхнічны аспект, псіхалагічны і прававы. Калі дарослы дапамагае дзіцяці разабрацца ў іх, то можна гаварыць, што ёсць шанс не дапусціць апісаных сітуацый. Таксама мы вучым сачыць за трывожнымі званочкамі, не вырашаць канфлікты ў анлайне, думаць пра тое, навошта дзелімся асабістай інфармацыяй, фота і інш. Калі, улічваючы гэта, дзіця яшчэ не ведае, як устанавіць прыватнасць на старонцы, як звярнуцца да мадэратараў, то яно будзе слабым звяном для грумераў.
Роля дарослага — забяспечыць работу ўсіх трох вяршынь: расказваць пра абарону персанальных даных, пра прыватнасць і прававы аспект. Што тычыцца малодшых школьнікаў, то на іх тэлефонах можна ўстанавіць бацькоўскі кантроль, сачыць за тым, што малы робіць у сваім смартфоне. Але гэта трэба рабіць па дамоўленасці з дзіцем, бо ў адваротным выпадку яно створыць фэйкавы акаўнт, пра які ніхто не будзе ведаць.
Акрамя гэтага, трэба на ўласным вопыце трансліраваць, што мы робім у адпаведных сітуацыях, як рэагуем на падобныя перапіскі. Пра прававы аспект таксама трэба нагадваць. За свае паводзіны ў інтэрнэце мы нясём адказнасць, а значыць, павінны заўсёды помніць, што і самі не маем права распаўсюджваць фота сваіх сяброў, знаёмых ці незнаёмых людзей і інфармацыю пра іх.
Дарослыя павінны навучыцца прызнаваць, што ў некаторых пытаннях яны не кампетэнтныя, што не ўсё ўмеюць і ведаюць. Згадзіцеся, не ўсе разумеюць, як паводзіць сябе, калі імі маніпулююць у інтэрнэце. Таму трэба разам з дзіцем разбірацца ў гэтым. Такі крок будзе ўспрымацца дзецьмі пазітыўна. Некаторыя бацькі, наадварот, рэагуюць неадэкватна: калі іх дзіця трапляе ў сітуацыю грумінгу, яны адключаюць інтэрнэт і забараняюць карыстацца сацсеткамі. Гэта прыкмета бездапаможнасці, якая толькі нагнятае праблему.
Наталля САХНО
Фота Алега ІГНАТОВІЧА
P.S. Чытайце матэрыялы дадатку да “Настаўніцкай газеты” “Псіхолаг у школе” ў нумары ад 11 красавіка 2023 года.
