Пісьмо — гэта чыста чалавечая функцыя,

або Яшчэ раз пра ЧЫСТАпісанне

Сёння нярэдка можна пачуць ад людзей, як тых, хто працуе ў сферы інфармацыйных тэхналогій, так і тых, хто вывучае сістэмы адукацыі ў розных краінах, што ўжо няма неабходнасці вучыць дзяцей якаснаму ручному пісьму. Маўляў, камп’ютары забяспечваюць выразны тэкст, рэдагаванне, павялічваюць хуткасць узнаўлення думкі. Прыкладам з’яўляецца той факт, што ў некаторых штатах ЗША чыстапісанне пераведзена ў разрад неабавязковых прадметаў. Але ці ўсё так проста?

Навучанне пісьму ўключае ў сябе два важныя складнікі: арфаграфію (правапіс) і чыстапісанне. Арфаграфія мае на ўвазе правільнае напісанне слоў і фраз, і ёй вучаць некалькі гадоў. Асноўная задача чыстапісання ў тым, каб навучыць малодшых школьнікаў правільна і акуратна пісаць ручкай на паперы. У школьным выкладанні гэта азначае навучыць дзяцей прыгожаму, выразнаму пісьму.

У такіх азіяцкіх краінах, як Японія, Карэя і Кітай, чыстапісанне або каліграфія — гэта ад зін з відаў выяўленчага мастацтва, і яму ўдзяляецца асаблівая ўвага. Каліграфія — мастацтва прыгожага пісьма, на аснове якога ствараюцца рукапісныя лагатыпы (адмыслова распрацаванае арыгінальнае напісанне поўнага ці скарочанага наймення), — ужываецца ў графіці, пры распрацоўцы шрыфтоў, у графічным дызайне, рэлігійным мастацтве. Да каліграфіі адносіцца і гатычнае пісьмо, якое дало пачатак гатычным шрыфтам у лацінцы, а славянскія шрыфты ў кірыліцы развіліся са статутнага пісьма. Усё гэта ажыццявiлася толькі дзякуючы пісьму на паперы.

Кнігадрукаванне было вынайдзена Гутэнбергам у XV стагоддзі. У друкарскім станку выкарыстоўвалася клішэ шрыфту (штамп для адбітка) — адмыслова створаныя вобразы літар алфавіта, блізкія да рукапісных. Пазней былі прыдуманы і працяглы час выкарыстоўваліся персанальныя друкавальныя машынкі. Распрацоўка шрыфтоў ажывілася са з’яўленнем камп’ютараў. Аднак стандартызаваная работа на камп’ютары з дапамогай рэдактара будзе эфектыўнай толькі пры ўмове ўжо сфарміраванага ў чалавека ўнутранага маўлення.

У музыцы спевака ніколі не дапусцяць на вялікую сцэну, калі ён не асвоіў сальфеджыа. Яму абавазкова трэба прайсці курс сальмізацыі — дамагаючыся дакладнасці выканання шляхам шматразовага распеву мелодый з дапамогай нот, тонік, выконваць музычныя дыктоўкі і г.д. Для таго каб выпрацаваць прыгожы почырк, таксама патрабуецца шматразовае паўтарэнне і замацаванне напісання адных і тых жа літар у пропісях. У гэтым працэсе ўдзельнічае некалькі цэнтраў кары галаўнога мозгу: маторны, які забяспечвае рухальныя навыкі пісьма, зрокавы і слыхавы, а таксама зоны сумежных аналізатараў, якія адказваюць за ўспрыманне і ацэнку напісанага.

Пісьмо адносіцца да адвольных актаў і ўяўляе сабой складаную сістэму рухаў. Для выканання любога адвольнага дзеяння ў чалавека абавязкова ўключаюцца цэнтры галаўнога мозгу. Адбываецца апрацоўка інфармацыі: навошта гэта трэба, што я ведаю пра гэтае дзеянне, што мне для гэтага патрэбна, які магчымы вынік. Пры фарміраванні навыкаў пісьма ў дзіцяці з’яўляецца ўяўленне аб працэдуры: пісьмовыя прылады (аркуш, ручка і г.д.), як трымаць ручку і як ёй карыстацца і, нарэшце, распазнаванне літар і лікаў.

Першапачаткова функцыя пісьма фарміруецца ў дзіцяці ў працэсе паўтарэння за дарослым пэўнага набору рухаў рукой, ім запамінаецца паслядоўнасць дзеянняў, і пры дапамозе зроку і слыху гэта замацоўваецца ў памяці. Пры досыць працяглым паўтарэнні ў кары галаўнога мозгу фіксуецца вобраз слова і суаднясенне яго з пэўным аб’ектам або з’явай, будуецца сувязь паміж імі, што спрыяе фарміраванню абстрактна-лагічнага мыслення. Бо літары і іх спалучэнні — гэта абстрактныя сімвалы, якіх не існуе ў прыродзе. Пісьмо — гэта чыста чалавечая функцыя, і ўменне ім карыстацца вызначае ўзровень цывілізаванасці чалавека.

Калі сфарміруецца дастаткова навыкаў, дзіця зможа самастойна, намаганнем уласнай волі выконваць усе дзеянні. Пры адсутнасцi ў малодшага школьніка пастаяннага правільнага паўтарэння рухаў, неабходных пры пісьме, у яго не фарміруецца памяць на неабходныя рухі рукой, у яго мозгу не фіксуецца іх паслядоўнасць (маторная памяць).

Сам працэс пісьма патрабуе пастаяннай актыўнасці ўсіх органаў пачуццяў (зроку, дотыку, слыха-маўленчай памяці). Навучанне пісьму мае на ўвазе знешні стымул — дыктоўку, калі педагог прамаўляе тэкст услых, а таксама сачыненне, калі выкарыстоўваецца ўнутранае маўленне. Канспектаванне лекцый забяспечвае лепшае засваенне матэрыялу ў адрозненне ад прэзентацый, бо пры чытанні друкаванага тэксту ў аналіз і запамінанне інфармацыі ўключаецца менш зон кары галаўнога мозгу, чым пры яго адвольным, асэнсаваным напісанні. Акрамя таго, у гэтым выпадку вялікую ролю адыгрывае асоба самога лектара як генератара эмацыянальных рэакцый у слухачоў — і гэта спрыяе запамінанню інфармацыі. Вядома, што пры чытанні чалавек запамінае ад 7 да 10%, у той час як пры пісьме — да 25% інфармацыі.

Вядомы вучоны-псіхолаг Л.С.Выгоцкі лічыў, што выхаванне цесна звязана з навучаннем: у працэсе навучання элементарнаму дзеянню дзіця паралельна засвойвае агульны прынцып гэтага дзеяння. А засвоіўшы прынцып, дзіця можа прымяніць яго для выканання іншых заданняў. Больш высокія ступені адукацыі, у адрозненне ад вузкапрафесійнай, вучаць менавіта прынцыпу дзеяння. У раннім узросце дзіця асвойвае шляхам паўтарэння тыя віды дзейнасці, якія прыходзяць да яго звонку, ад асяроддзя. Дзякуючы гэтаму, знешняя дзейнасць пераходзіць ва ўнутраныя структуры псіхікі — з’яўляецца ўнутранае маўленне. Л.С.Выгоцкі сфармуляваў асноўны закон культурнага развіцця: у развіцці дзіцяці любая функцыя з’яўляецца два разы — спачатку яго вучаць звонку, а потым яна прайграецца ўжо самім дзіцем, гэта значыць, становіцца псіхалагічнай. Ён лічыў, што гэты закон вызначае развіццё ўвагі, памяці, мыслення, маўлення, эмоцый, волі. Праз зносіны з аднагодкамі і дарослымі ў дзіцяці з ранняга ўзросту фарміруецца маўленне. Пазней, з выспяваннем іншых цэнтраў мозгу (пасля 6 гадоў), з’яўляецца пісьмо. У працэсе школьнага навучання ў дзіцяці фарміруецца почырк.

Існуе важны напрамак, які вывучае пісьмова-рухальныя навыкі чалавека і вызначае ўзроўні валодання ім пісьмовым маўленнем. Гэта почырказнаўства, якое шырока выкарыстоўваецца ў крыміналістыцы. Почырк валодае індывідуальнасцю. І калі літары налазяць адна на адну, маюць розную вышыню, а радок хіліцца то ў адзін, то ў другі бок, то можна з упэўненасцю сказаць, што ў такога чалавека ёсць парушэнне маторыкі і/ці каардынацыі. Педагогі канстатуюць, што сёння почырк некаторых маладых людзей нагадвае клінапіс.

Пісьмо з’яўляецца абавязковым навыкам для людзей многіх прафесій: урачоў, юрыстаў, журналістаў. Калі дзіця 6—7 гадоў прыходзіць у школу, існуючая праграма забяспечвае роўныя для ўсіх магчымасці для развіцця. У працэсе асваення навыкаў пісьма і ліку ствараюцца ўмовы для праяўлення таленту. Немагчыма прадказаць, якія менавіта схільнасці і здольнасці дзіцяці будуць рэалізаваны ў старэйшым або сталым узросце. Аднак адсутнасць трывалых навыкаў абмяжуе яго ў выбары прафесіі або роду дзейнасці, прымусіць саромецца сваёй непісьменнасці. Напрыклад, паўстагоддзя назад у нашым грамадстве многія дарослыя людзі не вымаўлялі некаторыя гукі — картавілі або валодалі невыразнай гаворкай. Зараз такі чалавек звяртае на сябе ўвагу, яму могуць адмовіць у атрыманні работы ў многіх прафесіях. Дзякуючы развітой сістэме дапамогі лагапедаў і дэфектолагаў, культурны ўзровень грамадства значна павысіўся.

Правільнае пісьмо на паперы заўсёды будзе запатрабавана, таму што тэхнічныя сродкі маюць шмат слабых бакоў: яны выходзяць з ладу, іх работа магчыма толькі пры наяўнасці электрычнасці і г.д. Важным момантам з’яўляюцца і носьбіты інфармацыі. Напрыклад, дыскеты, якія існавалі 20 гадоў назад, у прынцыпе немагчыма выкарыстоўваць на сучасных камп’ютарах, і запісаная на іх інфармацыя стала недаступнай. Акрамя таго, калі ў дзіцяці слабы зрок, то наўрад ці ён зможа бесперапынна працаваць за экранам манітора без пагрозы для здароўя. Творчая праца заў-сёды абапіраецца на індывідуальныя веды і дасягненні.

І напрыканцы: калі ваша дзіця апынецца ў экстрэмальнай сітуацыі і зможа паслаць вам вестку аб дапамозе, то яго жыццё будзе залежаць ад таго, наколькі хутка і дакладна ў вас атрымаецца прачытаць тое, што ім напісана.

Канстанцін КАРАНЕЎСКІ,
дзіцячы ўрач-неўролаг, малодшы навуковы супрацоўнік БДУІР.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.