Скажыце, шаноўныя чытачы, ці даўно вы былі ў музеі? А наш сённяшні субяседнік ходзіць туды кожны дзень… І ў Год культуры было б дзіўным не пазнаёміцца бліжэй з кіраўніком галоўнага музея нашай краіны. Сёння на пытанні “Настаўніцкай газеты” адказвае ўладальнік спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь дзеячам культуры і мастацтва, заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь, уладальнік медаля Францыска Скарыны (2008), кавалер ордэна роўнаапостальнага князя Уладзіміра і Сергія Раданежскага (Руская Праваслаўная Царква, 2009), кавалер ордэна Дружбы (Расійская Федэрацыя, 2008) і іншых узнагарод Беларусі і краін замежжа, старшыня канфедэрацыі творчых саюзаў Беларусі, генеральны дырэктар Нацыянальнага мастацкага музея Уладзімір Іванавіч ПРАКАПЦОЎ.
— Уладзімір Іванавіч, з чаго пачалася ваша школа?
— Нарадзіўся я ў вёсцы Жгунская Буда Добрушскага раёна Гомельскай вобласці. Безумоўна, з вялікай цеплынёй і пачуццём настальгіі ўспамінаю тыя часы, калі я вучыўся ў Жгунабудскай васьмігадовай школе. Зараз школа ўжо не працуе, але будынак стаіць.
Наша хата была амаль побач са школай. Мая маці, Марыя Андрэеўна, на працягу 44 гадоў працавала ў гэтай школе настаўніцай пачатковых класаў. Відаць, як і ў кожнага, школьныя гады пакінулі ў душы толькі светлыя ўспаміны. Для мяне было вельмі вялікай адказнасцю быць настаўніцкім дзіцем — трэба было ўвесь час трымаць марку: і паводзіць сябе, і вучыцца адпаведна. Я не быў выдатнікам, але заўсёды стараўся. Памятаю ўрокі чыстапісання, як спрабавалі капіраваць почырк настаўнікаў — бралі ад іх самае лепшае і ва ўсім імкнуліся быць да іх падобнымі.
Засталіся ў памяці таксама першыя прыродазнаўчыя “паходы” з настаўнікамі. У 2 класе нас упершыню павялі на заліўную сенажаць на беразе Сожа — за пяць кіламетраў ад школы. Кожны меў з сабой хлеб, завернуты ў хустачку, і бутэльку малака з папяровым коркам. Так пачыналася свядомае знаёмства з роднай прыродай.
Настаўнікаў у нас, як і ў любой іншай тагачаснай вёсцы, вельмі паважалі. Памятаю, як вяскоўцы, сустракаючы настаўнікаў на вуліцы, кланяліся ім ледзь не ў пояс. А дырэктар школы, Мікалай Фёдаравіч Бураў, быў для вяскоўцаў амаль не Богам. Яшчэ адзін чалавек на вёсцы меў такую самую пашану — праваслаўны святар (бывала, мы яму дапамагалі па гаспадарцы і часта лазілі на гарышча, дзе было многа кніг).
Калі тут, у Мінску, бываю на святах першага званка, заўсёды прыгадваю свой першы званок. Тады не было такой размаітасці вопраткі (гэта цяпер можна школьніку купіць пінжак хоць ад самога Кардэна) — маці пашыла мне шаравары, на якіх унізе на нагах нават былі рызінкі (па тым часе гэта было вельмі модна). Усе беглі ў школу з букетамі свойскіх кветак, разам з намі ішлі нашы мамы, маладыя і прыгожыя. Я б вельмі хацеў на імгненне вярнуцца ў 1 верасня 1960 года, каб пабачыць нашых маладых шчаслівых матуль.
— Якія школьныя прадметы даваліся найлепш, а з якімі вы вельмі не сябравалі?
— Канечне, думаю, вы разумееце, што больш мне падабаліся гуманітарныя прадметы, а асабліва літаратура. Любіў гісторыю, а вось матэматыка і фізіка даваліся крыху горш. Літаратуру і фізічную культуру выкладаў Захар Андрэевіч Васілеўскі, які быў яшчэ і нашым класным кіраўніком. У нас была добрая традыцыя чытаць. Бралі ў школьнай бібліятэцы кніжкі і чыталі спачатку, пакуль не было электрычнасці, пры газніцы. А потым хваліліся адзін перад адным, хто што прачытаў.
Вельмі ўрэзаўся ў памяць ад зін выпадак. Па рускай літаратуры мы вывучалі “Как закалялась сталь”, а ў школьнай бібліятэцы было ўсяго дзве кніжкі (гэта сёння з гэтым праблем няма: можна чытаць у папяровым ці электронным варыянце і нават у скарочаным пераказе), і мы запісваліся ў чаргу. Сапраўды, чыталі ўсё, што было магчыма. Дык вось маці згадала, што ў яе сяброўкі-настаўніцы ў вёсцы Ларышчава (дзе, дарэчы, маці працавала першыя гады і дзе пазнаёмілася з бацькам) ёсць патрэбная мне кніжка. І я зімой пайшоў пехатой у Ларышчава па кніжку. Заначаваўшы ў бабулі, вярнуўся з кніжкай дадому на наступны дзень — вось такая ў нас была цяга на вучэння.
Сёння ўсё значна прасцей: любую кнігу можна спампаваць і чытаць на экране камп’ютара ці планшэта, але страчваецца таямнічасць і загадкавасць кнігі: пах друкарскай фарбы, шорах старонак, якія перагортваеш пры чытанні. Кніга, на маю думку, усё роўна будзе існаваць, як тэлевізар ніколі не заменіць тэатр, ніякія аўдыягіды не заменяць гарачыя прамовы экскурсавода ў музеі, які можа ўжывую пра нешта расказаць і адказаць на пытанні.
Не так даўно, у год юбілею Пушкіна, расійскае пасольства мне падарыла перавыданне паэмы “Яўгеній Анегін”, і я з вялікім задавальненнем перачытаў раман, адкрыўшы для сябе шмат новага. Сапраўды, многія творы школьнай праграмы варта перачытаць у сталым узросце, бо ў школьныя гады ты ўспрымаеш, як правіла, толькі сюжэтную лінію, а глыбінныя філасофскія развагі аўтара часта застаюцца для падлетка незразумелымі.
— Ці паўплывалі школьныя гады на выбар прафесіі?
— Канечне, школа наклала адбітак і на мой выбар прафесіі. Бацька, Іван Пятровіч, працаваў у саўгасе і хацеў, каб я стаў аграномам — гэта была сур’ёзная і паважаная прафесія. Але мяне цягнула да малявання. Ніякіх гурткоў у школе не было — я быў самавук і прымяняў свае здольнасці ўсюды, дзе мог: маляваў насценгазеты, перамалёўваў рэпрадукцыі з часопіса “Огонёк”. Памятаю, як маляваў сваю першую жывапісную карціну (смяецца): узяў мех ад бульбы, вымыў яго і нацягнуў на плоце, пафарбаваў пакостам (гэта я потым даведаўся, што мешкавіну трэба было праклейваць і грунтаваць). І вось па гэтым пакосце алеевымі фарбамі, якія сам купляў у Добрушы, я маляваў пейзажы і нацюрморты.
— Чым былі адметныя вашы гады вучобы ў Добрушы?
— Пасля васьмігодкі я працягнуў вучыцца ў сярэдняй школе № 2 Добруша імя Ф.Я.Кухарава (зараз школа знаходзіцца ў іншым будынку). Вясной і ўвосень ездзіў у школу на веласіпедзе, а ўзімку — на аўтобусе.
Памятаю, неяк выдалася вельмі снежная зіма і дарогу ад Гомеля да Добруша замяло так, што транспарт не хадзіў. Мы па сумётах дайшлі да чыгункі, а потым па шпалах дайшлі да школы — такая была цяга да ведаў! Усе былі здзіўлены нашай упартасці — з-за такога надвор’я нас ужо ў той дзень і не чакалі.
Цяга да мастацтва была ўсё мацнейшай, і, скончыўшы школу, я ў 1970 годзе паступіў на мастацка-графічны факультэт Віцебскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя С.М.Кірава (сённяшні ВДУ імя 
П.М.Машэрава). Я вельмі рады, што пайшоў менавіта ў педінстытут, а не ў тагачасны тэатральна-мастацкі. Не ведаю, якім бы я стаў мастаком, калі б вучыўся ў тэатральна-мастацкім, але тая адукацыя, якую далі мне віцебскія выкладчыкі, вельмі дапамагла ў жыцці. Шырокая адукацыйная поліфанія — педагогіка, псіхалогія, логіка, методыка выкладання — дала мне ўніверсальную прафесію. Вядома, вучачыся ў Віцебску, мы ўсе марылі стаць такімі ж, як Марк Шагал, вядомымі мастакамі.
— Каго з вашых педагогаў вы найбольш запомнілі?
— Найперш, канечне, Алену Ціханаўну Жукаву — нашага выкладчыка і куратара. Нам, хлопцам і дзяўчатам, якія прыехалі ў Віцебск з усёй Беларусі, яна была сапраўднай мамай. З тых часоў мы з аднакурснікамі падтрымлівалі з ёй адносіны, а не так даўно ў Віцебску віншавалі яе з юбілеем. Не магу не ўспомніць добрым словам нашых педагогаў. Найперш яскравага прадстаўніка Віцебскай акварэльнай школы, выдатнага педагога, акварэліста, заслужанага дзеяча мастацтваў Івана Міхайлавіча Сталярова. Віцебская педагагічная мастацкая школа дала нам такую адукацыю, што многія з маіх калег, якія скончылі гэты факультэт, сталі вядомымі мастакамі. Мікалай Аўчыннікаў, Васіль Касцючэнка, Алег Скавародка і многія-многія іншыя — вось толькі некаторыя імёны, якім даў жыццё мастацка-графічны факультэт Віцебскага педінстытута.
— Чым, на вашу думку, адрознівалася ваша выхаванне?
— І час быў іншы, і мы, відаць, таксама былі іншыя — не такія, як сённяшнія дзеці. Мы вельмі шанавалі бацькоў. Ды і да іншых людзей ставіліся інакш. Акрамя бацькоў, нас, малых, выхоўвала і вёска.
Вясковая філасофія наклала свой адбітак і ў выхаванні. І ў сям’і, і ва ўсім сялянскім асяроддзі мы вучыліся манеры паводзін, манеры працаваць. Не працаваць было ганебна. Працавалі ўсе без выключэння — кожны ў меру сваіх сіл. Дарэчы, менавіта беларуская вёска дала свету вялікую колькасць дзеячаў мастацтва і культуры.
У нашай вёсцы была завядзёнка: хто б ні ішоў па вуліцы, мы, малыя, абавязкова віталіся. І не мела ніякага значэння, быў гэта знаёмы чалавек ці проста нейкі выпадковы падарожны. І неяк здарылася, што я з некім не павітаўся, дык суседзі паскардзіліся на мяне за гэта маці і бацьку. І тады бацька ўчыніў першае за маё жыццё (і, дарэчы, апошняе!) пакаранне: паставіў мяне ў кут.
Мы, безумоўна, не хадзілі па адной дошчачцы: і па чужых садах лазілі, і ў футбол гулялі — паводзілі сябе, як любыя іншыя дзеці.
Канечне, час не стаіць на месцы. Усюды камп’ютарныя тэхналогіі, і, на жаль, многае ў нашым жыцці, а таксама школа, страчвае душу. І шмат у чым мы страцілі настаўніка як самага аўтарытэтнага чалавека ў грамадстве.
— Што было вашай прафесійнай творчай работай?
— Маё мастацкае жыццё пачалося 35 гадоў назад. Я напісаў карціну “Апошні санет паэта”, прысвечаную 90-годдзю Максіма Багдановіча (я ўжо ў гэты час скончыў аспірантуру Інстытута мастацтвазнаўства і фальклору Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі і працаваў навуковым супрацоўнікам). Майстэрні тады не было, і пісаў я яе дома (работа заняла каля года). І мне было вельмі прыемна, што яна прайшла некалькі адборачных тураў і камісія адабрала яе для закупкі — гэтую работу за 300 рублёў (у тыя часы гэта была вялікая сума — тры ці чатыры мае зарплаты) набыў мастацкі фонд Саюза мастакоў.
12 ліпеня маці Уладзіміра Пракапцова Марыі Андрэеўне споўніцца 90 гадоў. Амаль палову з іх — 44 гады — педагог аддала школе. Выпускніца Рэчыцкага педвучылішча, яна працавала настаўніцай пачатковых класаў спачатку ў Ларышчанскай, а потым у Жгунабудскай школе. Зараз, нягледзячы на свой узрост, Марыя Андрэеўна актыўна ўдзельнічае ў прафсаюзных справах, з’яўляецца членам Саюза ветэранаў.
Віншуем вас, Марыя Андрэеўна, з юбілеем.
— Якое месца ў вашай творчасці займае тэма малой радзімы?
— У мяне шмат работ, якія навеяны роднымі мясцінамі. Шэраг карцін знаходзіцца ў Добрушскай мастацкай галерэі. Увогуле, беларускі пейзаж займае ў маёй творчасці вельмі вялікую частку: гэта і абстрактныя пейзажы, і выявы блізкіх майму сэрцу мясцін — з бацькоўскай хатай, садам… Ёсць шэраг работ, прысвечаных гораду, дзе я вучыўся (“Прысвячэнне Віцебску”, “Віцебскія мроі пра Парыж”), а таксама лепельскай зямлі.
— А хто ўбачыў ваш першы малюнак?
— Канечне, маці. Менавіта яна стала маім першым крытыкам.
Наш сусед быў аграномам, і ў яго было многа цікавых кніг, сярод якіх я знайшоў кнігу пра Мічурына з каляровымі малюнкамі ўсіх гатункаў мічурынскіх груш і яблыкаў. І ў сшытку ў клетку Добрушскай фабрыкі “Герой працы” я перамалёўваў гэтыя карцінкі. Відаць, менавіта гэта спрыяла таму, што адным з напрамкаў маёй творчасці з’яўляюцца нацюрморты.
Пра спецыяльную паперу вялікага фармату нават ніхто і не думаў, таму часта пісаў свае карціны на шпалерах, якія заставаліся пасля клеення дома.
— Уладзімір Іванавіч, ці давялося вам папрацаваць на педагагічнай ніве?
— Пасля заканчэння мастацка-графічнага факультэта мяне накіравалі ў Лепель у якасці другога сакратара райкама камсамола (мне тады было 22 гады). Аказалася, што ў 2-й школе Лепеля не было настаўніка выяўленчага мастацтва, і мне прапанавалі прыйсці да іх на пагадзінную аплату. Памятаю, што за першую зарплату ў школе купіў канапу. Так мая сувязь са школай не парывалася.
— Сённяшнім часам вы больш мастак ці адміністратар?
— Канечне, больш адміністратар. Мастаком я станаўлюся ўвечары ці ў суботу і нядзелю, калі прыходжу ў майстэрню і працую над карцінамі. Я не магу, як некаторыя мае калегі, працаваць па некалькі гадзін штодня па графіку. Ды і ў музеі гаспадарка вялікая — трэба ўвесь час трымаць руку на пульсе.
Акрамя таго, мне як дырэктару музея прыходзіцца кантактаваць з мастакамі, а каб гаварыць з імі на адной мове, трэба быць прафесіяналам. З калегамі па цэху не заўсёды знаходзіў паразуменне, бо кожны лічыць сябе самым таленавітым. У музеі праходзяць выстаўкі беларускіх мастакоў, але, каб такая выстаўка адбылася, патрэбны не толькі грошы. Найперш патрэбны адметныя работы, якія прыцягваюць увагу наведвальнікаў. І ў гэтым плане я не раблю выключэнняў ні для народных і заслужаных мастакоў, ні для мастакоў-пачаткоўцаў.
— Якія людзі працавалі побач з вамі ў акадэміі навук? Што ад іх вы пазычылі?
— Калі спачатку вучыўся ў аспірантуры, а потым і працаваў у акадэміі навук, побач са мной працавалі сапраўдныя глыбы ў розных галінах мастацтвазнаўства. Сярод іх вядомы тэатразнаўца член-карэспандэнт НАН Беларусі Уладзімір Іванавіч Няфёд, 100-годдзе з дня нараджэння якога мы нядаўна адзначылі, кіназнаўца Вольга Фёдараўна Нячай, спецыялісты ў выяўленчым мастацтве Леанід Ніканоравіч Дробаў і Віктар Фёдаравіч Шматаў.
Працуючы загадчыкам аддзела культуры ЦК камсамола Беларусі, пазнаёміўся са многімі вядомымі людзьмі. Віктар Шніп і Алесь Пісьмянкоў, Ала Канапелька ў той час толькі пачыналі пісаць вершы ў раённыя газеты. А Ніл Гілевіч, Іван Чыгрынаў, Максім Танк у Доме творчасці ў Каралішчавічах праводзілі заняткі літаратурных аб’яднанняў — вучылі моладзь, правілі іх вершы. Шмат агульных спраў было з тагачасным сакратаром камсамольскай арганізацыі Купалаўскага тэатра Віктарам Манаевым. Потым пэўны час я працаваў у Апараце Савета Міністраў Беларусі ў якасці намесніка загадчыка ўпраўлення.
— Ці цяжка кіраваць такім велізарным арганізмам, як мастацкі музей?
— Калі мне ў 1998 годзе прапанавалі ўзначаліць музей, я вагаўся: у мяне ўвогуле не было вопыту работы ў такой установе. Я баяўся, што не змагу ўліцца ў сфарміраваны калектыў, створаны калісьці Аленай Васільеўнай Аладавай, якая ўзначальвала музей з 1944 па 1977 год. Для мяне гэта была абсалютна новая сфера дзейнасці, а тут яшчэ трэба было завяршаць замарожаную будоўлю. Я як выхаванец савецкай школы ніколі не пазбаўляюся адказнасці. І, як аказалася, здужаў. І я лічу, што мяне як дырэктара сфарміравала менавіта савецкая школа: навучыла вучыцца і загартавала. Я і зараз не саромеюся вучыцца ў сваіх калег, пераймаючы нейкі вопыт, ды і ў звычайным непрафесійным жыцці чалавеку ёсць чаму павучыцца ў іншых. А сваім хросным бацькам лічу Аляксандра Уладзіміравіча Сасноўскага, які паверыў у мяне.
Гэта дае магчымасць увесь час расці над сабой і ўдасканальвацца. Відаць, таму я магу працаваць у музеі па 15—16 гадзін у суткі, купаюся ў сваёй рабоце і зусім не стамляюся, у адрозненне ад тых, хто не ставіць сабе ніякіх задач. А мне трэба быць на крок наперадзе ўсяго музея — нават наперадзе моладзі. Інакш я страчу аўтарытэт кіраўніка і не змагу рухаць музей у будучыню, не змагу ставіць задачы на далейшае развіццё.
Зараз часта задаюся пытаннем, хто зменіць на гэтай пасадзе мяне. Хацелася б, каб гэта быў чалавек, звязаны з мастацтвам, які мае вялікі вопыт дзейнасці ў розных сферах. Аднак самае галоўнае, каб не прыйшоў невук і не разваліў усё створанае за столькі гадоў. Той, хто прыйдзе сюды пасля мяне, павінен стабільна весці гэты карабель і не кінуць яго на рыфы.
— Ці даводзілася калі-небудзь выкарыстоўваць службовую пасаду для вырашэння нейкіх праблем?
— Так, але выключна ў прафесійнай дзейнасці. Неяк на ўзроўні Міністэрства сувязі і інфарматызацыі Рэспублікі Беларусь прыйшлося адстойваць неабходнасць выпуску паштовай маркі з нагоды 100-годдзя Уладзіміра Няфёда. Нядаўна таксама адстаяў выпуск маркі, прысвечанай 90-годдзю Мікалая Яроменкі (старэйшага), які калісьці першым узначаліў канфедэрацыю творчых саюзаў.
— Безумоўна, чалавек штодня ставіць сабе пэўныя задачы, але ў кожнага ў жыцці ёсць звышзадача. Якая яна ў вас?
— Мая звышзадача — пабудаваць музейны квартал, падрыхтаваць дастойную змену персаналу музея, каб ён з цягам часу не ператварыўся ў дом ветэранаў. Кожны супрацоўнік павінен працаваць на свой уласны імідж і на імідж музея ў цэлым. Час мяняецца, і музей таксама, і мы павінны на некалькі крокаў апярэджваць патрабаванні грамадства.
Многія ў галіне культуры дзейнічаюць, каб дагадзіць натоўпу. Многія разважаюць так: хоча натоўп убачыць пэўны спектакль — паставім, хоча ўбачыць выставу, напрыклад, моднага ў Расіі Нікаса Сафронава — арганізуем. Канечне, з пункту погляду эканомікі гэта рацыянальна: пойдзе народ, і ў музея будзе прыбытак. Але задача ў нашага музея іншая: мы павінны самі фарміраваць густ натоўпу, прапаноўваючы яму сапраўдныя каштоўнасці і навучаючы яго ўспрыманню высокай культуры. Ну не магу я пайсці на тое, каб у нашым музеі праходзілі выставы мастацкай папсы!
Вось яскравы прыклад: правялі мы выставу Льва Бакста, хаця вялікага натоўпу, на жаль, не было. Але дагэтуль мала хто ведаў, што гэты сусветны мастак — наш зямляк, паходзіць з Гродна. Калі ладзілі выставу Парыжскай мастацкай школы, для многіх наведвальнікаў было адкрыццём, што разам з Шагалам з Віцебска паехала цэлая плеяда выдатных мастакоў з іншых беларускіх мястэчак. І для некага гэтыя маленькія крокі знаёмства з мастацтвам выконваюць вялікую адукацыйную місію. А каб народ пайшоў у музей, павінна быць агрэсіўная (у станоўчым сэнсе гэтага слова) работа і рэклама і музей павінен будаваць сваю адукацыйную палітыку для розных груп насельніцтва.
У нас не прывыклі шанаваць сваё: ганарыцца, падтрымліваць, развіваць, любіць — больш любім, на жаль, замежнае.
— Што з цікавых праектаў мастацкага музея вы можаце зараз назваць?
— Праектаў і выстаў, вялікіх і малых, штогод ладзіцца вельмі многа. Прыходзьце ў музей — будзем вам заўсёды рады. А што да міжнародных праектаў, то ў Ватыкане зараз праходзіць выстава беларускіх праваслаўных і каталіцкіх абразоў. Дзевяць гадоў назад гэтую ідэю лічылі дзівацтвам, а зараз у музеях Ватыкана стаяць рэкламныя банеры-расцяжкі, на якіх на трох мовах (беларускай, англійскай і італьянскай) напісана назва выставы. Штодзённа праз выставу праходзяць 30 тысяч чалавек, у тым ліку і беларусы, якія радуюцца за наш музей, за сваю родную краіну.
Спадзяёмся, што дзякуючы ўсім нашым намаганням мы будзем скарачаць разрыў паміж высокім мастацтвам і культурай натоўпу.
Гутарыў Уладзімір ФАЛАЛЕЕЎ.
Фота з асабістага архіва Уладзіміра ПРАКАПЦОВА.
